İqtisadi informatika

– formal dəqiqlik- hansısa formallığa istinad edilərək müəyyənləşdirilən dəqiqlikdir;
— real dəqiqlik- real şəraitə uyğun olaraq mövcud olan dəqiqlikdir;
— maksimal və ya əldə oluna bilən dəqiqlik- bu dəqiqlik verilənlərin toplanmasının konkret şəraitinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir;
— tələb olunan lazımi dəqiqlik- həlli qarşıya məqsəd qoyulmuş məsələnin tələblərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir.

İnformasiya texnologiyaları

“İnformatika” termini ilk dəfə XX əsrin 60-cı illərində fransız mütəxəssisləri tərəfindən elmi ədəbiyyata daxil edilmişdir. Bu termin “informasiya” və “avtomatika” sözlərinin birləşdirilməsindən alınmışdır.
Avtomatika sözü hərfi mənada “özü-özünə yeriyən”, “özü-özünə yerinə yetirilən” mənasını verir. Burada isə avtomatika dedikdə proseslərin avtomatlaşdırılması başa düşülür. Əslində hər hansı prosesin yerinə yetirilməsi əsasən üç üsuldan biri ilə yerinə yetirilə bilər. Bu üsullar əl əməyinin tətbiqi, mexanikləşdirilmiş proses və avtomatlaşmış prosesdir. Birinci hal məlumdur. Mexanikləşdirilmiş prosesin yerinə yetirilməsində mexaniki qurğu və vasitələr tətbiq edilir. Bu isə işin icrasında əl əməyinin olmasına şərait yaradır. Avtomatlaşdırılmış proseslərdə isə əl əməyindən ya ümumiyyətlə istifadə edilmir, ya da ondan istifadə cüzi olur. Beləliklə, avtomatika dedikdə hər hansı prosesi yerinə yetirə bilən elektron qurğu və vasitələr yığımı nəzərdə tutulur.
Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırki dövrdə ingilis dilli dünya ölkələrinin əksəriyyətində “informatika” fənni “kompüter elmi” (kompüter science) fənni kimi adlandırılır.
İnformatika fənni informasiyanın toplanması, saxlanması, işlənməsi (emalı), ötürülməsi prosesini və bu proseslərdə istifadə edilən kompüterlər və digər qurğuları öyrənir.
İnformatikanın üç əsas tərkib hissəsi vardır:

• Texniki təminat – EHM-lar və qurğular (Hard Ware);İnformasiyanın toplanması, saxlanması, emalı və ötürülməsi üçün istifadə edilən EHM-ları, digər qurğular, onların iş prinsipi, quruluşu və s. öyrənilir.

• Proqram təminatı — (Soft Ware); İstifadə edilən qurğuların idarə olunması, əlaqələndirilməsi, informasiya emalı ilə əlaqədar proseslərin yerinə yetirilməsi və qoyulmuş məsələlərin həlli proqramları öyrənilir.

• Alqoritmlər və məsələnin EHM-də həlli üçün nəzəri üsullar (Brain Ware).

İnformasiya informatikanın əsas anlayışıdır. İnformasiya termini latınca “informatio” sözündən götürülmüş və obyekt, hadisə, fakt haqqında məlumat, xəbər verilməsi, nəyinsə izah edilməsi deməkdir.
İnformasiya ümumilikdə götürüldükdə mücərrəd məfhumdur. İnformasiya təsvir edilmiş məlumatdır. Başqa sözlə məlumatın informasiya olması üçün o, tədqiq edilən obyekt və ya proses haqqında təsəvvür yaratmalı, ya da mövcud təsəvvürləri genişləndirməlidir. Əgər məlumat obyekt və ya proses haqqında yanlış təsəvvür yaradırsa ona yanlış informasiya və ya dezinformasiya deyilir. Obyekt və ya proses haqqında heç bir təsəvvür yaratmayan məlumat səs-küy adlandırılır. İnformasiya proses daxilində müəyyən mərhələdən sonra yenidən məlumat ola bilər.
Verilənləruzun müddətli müşahidələr, monitorinqlər və cihazlar tərəfindən dəqiq qeyd olunmuş informasiyadır.
Biliktəcrübədə dəfələrlə sınaqdan çıxmış, təsdiqini tapmış və müxtəlif məsələlərin həllində istifadə edilən informasiyadır.
İnformasiya bizi əhatə edən aləmin bir hissəsi olduğu üçün həmin aləmin obyektidir. Məhz buna görə də informasiya da onu digər obyektlərdən fərqləndirən xassələrə malikdir. Bu xassələr aşağıdakılardır:

• Obyektivlik. Yəni informasiya obyektiv gerçəkliyə uyğun olmalıdır.
• Tamlıq. İnformasiyanın tamlığı tədqiq edilən obyekt və ya proses haqqında toplanmış informasiyanın miqdarı ilə müəyyən edilir.
• Dəqiqlik. İnformasiyanın dəqiqliyi onun təhrif olunmamağıdır, yəni informasiya dəqiq olmalıdır.
• Adekvatlıq. İnformasiyanın adekvatlığı obyekt haqqında informasiyanın bu obyektdən istifadənin məqsəd və vəzifələrinə nə dərəcədə uyğun gəldiyini əks etdirir.
• Aktuallıq. İnformasiya mövcud zaman anına uyğun olmalıdır.
• Anlaşıqlıq. İnformasiya onu qəbul edən tərəfindən tam anlanılmalı, başa düşülməlidir.

Verilənlər də informasiyanın növü olmaqla bərabər özlərinə məxsus xüsusiyyətlərə malikdirlər. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

• Mötəbərlilik.Mötəbərliliyin təmin olunması üçün aşağıdakıların yerinə yetirilməsi vacibdir:
• verilənlərin toplanması üçün obyektin düzgün seçilməsi;
• ölçmələr üçün ən əhəmiyyətli əlamətlər yığımının müəyyənləşdirilməsi;
• obyektlərin miqdarının kifayət qədər olması;
• verilənlərin həlli tələb olunan məsələnin qoyuluşuna uyğun olması.
• Verilənlərin dəqiqliyi. Verilənlərin dəqiqliyi də özlüyündə aşağıdakı kimi təsnif olunur:

– formal dəqiqlik- hansısa formallığa istinad edilərək müəyyənləşdirilən dəqiqlikdir;
— real dəqiqlik- real şəraitə uyğun olaraq mövcud olan dəqiqlikdir;
— maksimal və ya əldə oluna bilən dəqiqlik- bu dəqiqlik verilənlərin toplanmasının konkret şəraitinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir;
— tələb olunan lazımi dəqiqlik- həlli qarşıya məqsəd qoyulmuş məsələnin tələblərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir.

3. Verilənlərin gerçəkliyi. Bu xüsusiyyət verilənlərin ən başlıca xüsusiyyətidir. Başqa sözlə “ lazımi informasiya keyfiyyətsiz verilənlərdən alına bilməz” prinsipi burada ali prinsip kimi qəbul edilir. Praktikada verilənlərin gerçəkliyinə təsir edən əsas amillər aşağıdakılardır:
— ölçülən verilənlərin dəqiqliyi;
— ölçmə və hesabat metodikası;
— maraqlı şəxslər tərəfindən informasiya prosesinin müxtəlif mərhələlərində edilmiş təhriflər.
Biliklər də informasiya növü kimi informasiyanın əsas xüsusiyyətlərindən əlavə yalnız özünə məxsus xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilir. Əslində bu xüsusiyyətlər biliklərin mövcudluq növlərində özünü büruzə verirlər. Biliklər aşağıdakı mövcudluq növlərinə malikdirlər:

• konkret sahəyə aid informasiyadan istifadə edən maddi və ya konkret biliklər. Bu biliklər çox vaxt konkret qoyulmuş məsələnin həlli metodikaları olurlar.
• müxtəlif sahələr üzrə informasiyalardan alınmış konseptual və ya ümumiləşmiş biliklər. Adətən bu cür biliklər informasiyadan yeni biliklərin alınması metologiyaları olur.
• Metabiliklər- biliklər haqqında biliklər- yeni biliklər yaradan elmdir.

Göründüyü kimi informasiya, verilənlər və biliklər əslində informasiyanın növləri olduqlarından, onların malik olduqları həm ümumi xüsusiyyətlər, həm də fərdi xüsusiyyətlər müəyyən anda eyniləşir. Bu isə informasiya növləri arasında olan əlaqələr və onların bir-birinə çevrilməsindən irəli gəlir.
İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya elementlərinin müəyyən məcmusu başa düşülür. Bu elementlər informasiya vahidləri adlanır. Onlar sadə və mürəkkəb olur. Sadə informasiya vahidlərini hissələrə ayırmaq mümkün deyil. Mürəkkəb informasiya vahidləri isə bir neçə sadə və mürəkkəb informasiya vahidlərinin birləşməsi nəticəsində yaranır.
Bütün obyektlər kimi informasiya da müəyyən edilmiş bir formada təsvir olunmalıdır. Təsvir olunmanı müxtəlif üsullarla, şifahi və yazılı formada əldə etmək mümkündür. İnformasiyanın təsvir olunmasının elementar vahidi siqnallardır. Siqnallara misal olaraq rəqəmləri, hərfləri və digər işarələri göstərmək olar. İnformasiya vahidlərinin təşkil olunduğu informasiya siqnallarının yazılı təsviri qeydiyyat adlanır. Qeydiyyatın maddi mühiti qeydedicilər və informasiya daşıyıcıları adlanır. İnformasiya daşıyıcılarını iqtisadi informasiyanın əsas təsvir forması adlandırmaq olar. İnformasiya qeydedicilərdən başqa indikatorlarla da əks etdirilirlər. Digər qeydedicilərdən fərqli olaraq indikatorlar informasiyanın diskret və ya rəqəm-hərf siqnalları ilə deyil, fasiləsiz siqnallar formasında göstərilmələrindən ibarətdir.
İnformasiyanın həcmi çox vaxt üç növ ölçü vasitəsilə hesablanır:

• işarələr ilə;
• informasiyanın quruluş vahidləri ilə;
• informasiya daşıyıcıları ilə.

İnformasiyanı təsvir etmək məqsədilə şifahi danışıqdan, qrafiklərdən də istifadə etmək olar.
İnformasiya texnoloji nöqteyi-nəzərdən ötürülmə, saxlanma, işlənmə obyekti kimi müəyyən edilir. İnformasiyaya formal olaraq məzmun cəhətdən baxıldıqda o, işlənməyə, emala məruz qalır. Belə olan halda informasiya proseslərinin girişində olan məlumatlar “xammal” rolunu, çıxışındakı məlumatlar isə “hazır məhsul” rolunu oynayır.
İnformasiyanın lazımi formaya salınması müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə həyata keçirilir. Digər tərəfdən cəmiyyətin informasiya resurslarından istifadə etməsi prosesinin vacib tərkib hissəsi informasiya texnologiyası hesab olunur.
Texnologiya sözü yunanca «techne» (ustalıq, bacarıq) və «logos» (öyrənmə, idrak) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır və istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsullar və vasitələr haqqında biliklər toplusunun və həmin proseslərin özlərini ifadə edir.
İnformasiya texnologiyası verilənlərin toplanması, ötürülməsi və emalı üçün üsul və vasitələrdən istifadə etməklə tədqiq olunan obyektin, prosesin, hadisənin vəziyyəti haqqında informasiyanın (informasiya məhsulunun) alınması prosesidir.
İnformasiya texnologiyasında məqsəd insan tərəfindən analiz edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün informasiya istehsalıdır. İnformasiya texnologiyası elmi-texniki tərəqqinin inkişafı, informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Müasir cəmiyyətdə informasiya emalı texnologiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasına, həmçinin nəticə informasiyanın keyfiyyətinə ciddi təsir etmiş kompüterlər hesab olunur. Kompüterlərin informasiya mühitində tətbiqi və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkişafını yeni mərhələyə çatdırdı. Bununla da yeni informasiya texnologiyaları mərhələsi başlandı.
Yeni informasiya texnologiyalarının üç əsas prinsipi mövcuddur ki, bunlar da aşağıdakılardır:
— kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;
— proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı əlaqələndirilməsi);
-həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi prosesinin çevikliyi.
İnformasiya istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat, proqram və riyazi təminatını yerinə yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyi ilə ilkin informasiya emal edilərək yeni keyfiyyətli informasiyaya çevrilir.
Bu vasitələrin içərisində proqram vasitələrinin xüsusi yeri var. Proqram vasitələri istifadəçi tərəfindən qoyulan məqsədə nail olmaqdan ötrü müəyyən tip kom-püterlər üçün bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə proqram məhsulundan ibarətdir. Belə vasitələr kimi fərdi kompüterlər üçün geniş yayılmış müxtəlif sahələrə aid tətbiqi proqramlardan istifadə edilir.
İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır. İnformasiya texnologiyası verilənlər üzərində əməllərin, əməliyyatların, mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentləşmiş qaydalardan ibarət olan prosesdir. İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyönlü emah nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.
İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ rabitə vasitələrindən və s. ibarət olan mühitdir. İnformasiya sistemi, informasiya emalı sistemidir və bura-da əsas məqsəd informasiyanın saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb, istifadəçiyə çatdırılmasıdır.
Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha geniş anlayışdır. İnformasiya sisteminin uğurla qurulmasının və fəaliyyətinin təminatı isə informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqla istifadə olunmasıdır.
Hazırkı dövrdə mövcud olan informasiya texnologiyalarını iki əsas növə ayırmaq olar:
1) verilənlərin emalı texnologiyası;
2) idarəetmənin informasiya təminatı texnologiyası.
Verilənlərin emalı texnologiyası lazımi ilkin verilənlərə malik olan, emal üçün alqoritmlər və digər standart proseduralar olan yaxşı strukturlaşdırılmış məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu səviyyədə informasiya texnologiyalarının və sistemlərinin tətbiqi əmək məhsuldarlığını artırır, onu hesablama əməliyyatlarından azad edir və bəzi hallarda işçilərin sayını azaldır.
İdarəetmənin informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi təşkilatın qərar qəbuletmə ilə bağlı olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatını ödəməkdir. Həmin texnologiya idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola bilər.
Müasir kompüterlərdə informasiyanın işlənməsi aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir. Əvvəlcə tədqiq olunan obyekt və ya proses ətraflı olaraq araşdırıldıqdan sonra əsas təsiredici amillər seçilərək toplanılır. Əldə olunan bu məlumatlar kompüterə daxil edilir. Daxil edilmiş məlumatlar ümumi qanunlar əsasında sistemləşdirilir və emala göndərilir. Emal prosesindən sonra alınmış nəticələr çıxış qurğularına və ya informasiya daşıyıcılarına göndərilir. Göründüyü kimi ümumilikdə informasiyanın müasir kompüterlərdə işlənməsi vahid proses olmaqla bərabər, ayrı-ayrı yerinə yetirilə bilən və özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən proseslərdən ibarətdir. Bu vahid prosesi sxematik olaraq şəkildə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:

İnformasiya adətən tədqiq edilən proses və ya obyektə uyğun ilkin sənədlərdən və təcrübələrdən əldə edilərək toplanır. Toplanmış informasiyanın saxlanılması və ötürülməsi məqsədilə kodlaşdırmadan istifadə edilir.
Ümumiyyətlə, əsas informasiya proseslərinə məlumatların yığılması, onların qeyd edilməsi və kodlaşdırılması, çoxaldılması, bir yerdən başqa yerə ötürülməsi, saxlanması, axtarılması, təhlili və istifadə edilməsi aiddir. Bu informasiya prosesləri içərisində məlumatların yığılmasının texniki səviyyəsi xeyli aşağı, əməliyyatların həcmi isə yüksək olur. İnformasiyaların yığılmasının ardınca onun müxtəlif sənədlərdə, məlumat daşıyanlarında qeyd edilməsi ilə yanaşı əks etdirilməsi əməliyyatları da baş verir.
İlkin informasiyanın qeydiyyatı ilə nəticə informasiyanın qeydiyyatını bır–birindən fərqləndirmək lazımdır. İlkin informasiyanın toplanması və qeydiyyatı adətən eyni zamanda baş verdiyi üçün onlar əlaqəli surətdə nəzərdən keçirilir. Çox zaman informasiyanın növbəti qeyd edilməsi ilə onun kodlaşdırılması prosesi birgə yerinə yetirilir. Məlumatların kodlaşdırılması onların daha yığcam və tez əks etdirilməsini, fərdi kompüterlərin köməyi ilə təhlilinin həyata keçirilməsini, ötürülməsi ilə yanaşı saxlanılmasını asanlaşdırır. Bu zaman sözlər və informasiya elementləri şərti rəqəm və ya hərf işarələri kodlarlaolunur. Müasir kompüterlərdə informasiyanın kodlaşdırılması məqsədilə ikilik say sisteminin rəqəmlərindən istifadə edilir.
İnformasiyanın saxlanması və axtarışı prosesi onun uzun müddət öz əhəmiyyətini itirməməyi, dövri xüsusiyyət daşıması, təkrar işlənməsi məqsədləri üçün istifadə olunmasından və sairdən irəli gəlir. İstər ilkin, istərsə də törəmə informasiya müxtəlif müddətli saxlanmaya və axtarışa məruz qalır. Elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar olaraq informasiyanın saxlanmasının və axtarışının forma və üsulları, texniki vasitələri ildən-ilə təkmilləşdirilir.
Əslində informasiya daşıyıcısı kimi insan beynini, kağızı, kitabları, jurnal və qəzetləri, audio və video kasetləri, maqnit diskləri və lentlərini, compakt diskləri, DVD diskləri, fleş diskləri və s. hesab etmək olar. Lakin müasir kompüterlər bu qurğulardan daha çox tutma və sürətlə işləmə qabiliyyətinə malik olanlardan istifadə edir.
İnformasiyanın saxlanması məqsədilə fayllardan istifadə olunur. Fayl diskin və ya informasiya daşıyıcısının adlandırılmış hissəsidir. Hər bir fayl özündə eyni ad altında birləşdirilmiş müəyyən informasiyanı saxlayır. Fayllar ada malik olurlar. Eyni bir informasiya daşıyıcısında eyni adlı iki fayl ola bilməz. Belə halda birinci məzmun silinərək ikinci yeni məzmun saxlanılır. Faylın adı MS DOS əməliyyatlar sistemində maksimum 11, Windows əməliyyatlar sistemində isə 256 simvol ola bilər. Faylın adı iki hissədən: xüsusi ad və tipdən ibarət olur. Faylın tipi üçün maksimum 3 simvol ayrılır. Faylın xüsusi adı və ya tipi verilməyə də bilər. Adətən fayla verilən ad elə seçilir ki, o istifadəçiyə ilk baxışda fayl və ya onun məzmunu haqqında müəyyən məlumat versin. Faylların bir çox tipləri onlar haqqında əlavə məlumatın alınmasını təmin edir. Belə ki, bu tiplər onda olan məlumatların növü, faylın yaradıldığı redaktor və ya proqram vasitəsi haqqında məlumatın əldə olunmasına imkan yarada bilər.
Bəzi tez-tez rast gəlinən fayl tiplərini göstərək:
SYS – sistem faylları;
COM — əmrlər faylları;
DOC – Word mətn faylı;
XLS – Excel faylı;
PAS – Paskal dilinin mətn faylı;
BAS – Basic dilinin mətn faylı və sair.
Fayllarla işləməni asanlaşdırmaq məqsədilə hər hansı oxşar əlamətə görə onları kataloqlarda və ya qovluqlarda birləşdirirlər. Bu həm axtarış, həm də fayllar üzərində əməliyyatların daha asan və sürətlə yerinə yetirilməsini təmin edir. Kataloq və qovluqların yaradılmasında da fayllar üzərinə qoyulan şərtlər yerinə yetirilməlidir.
Adətən yaddaş qurğularında saxlanan faylların yaradılma tarixləri, onların yaddaşda tutduqları yaddaşın həcmi, fayl üzərində edilən dəyişikliklər haqqında məlumatları almaq müasir kompüterlərdəki sistemlərlə mümkündür.
İnformasiyanın emalı prosesi aşağıdakı ümumi sxem üzrə aparılır:

Giriş informasiya ilkin sənəd və mənbələrdən toplanır. Toplanmış informasiya texniki qurğularla emal edilir. Bu qurğular içərisində böyük həcmli informasiyaları emal edən kompüterlər xüsusi yer tutur. Çıxış informasiya insan yaxud qurğu tərəfindən emal nəticəsində alınan informasiyadır.
İnformasiyanın çoxaldılmasının başlıca vəzifəsi idarəetmə məqsədləri üçün yayılmasını təmin etməkdən ibarətdir. Xüsusilə nəticə informasiyası artırılaraq çoxlu ünvanlara göndərilir.
İnformasiyanın ötürülməsinin zəruriliyi ayn-ayrı informasiya proseslərinin müxtəlif yerdə baş verməsi, onlar arasında sıx əlaqənin və asılılığın olması ilə bağlıdır. İnformasiyanın ötürülməsi onun ötürülmə üsullarından, istiqamətindən, informasiyanın hansı daşıyıcı formasında olmasından, məzmunundan asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, informasiyanın ötürülməsi iqtisadi informasiyanın məruz qaldığı çevrilmələrin biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Hazırda bu mərhələ əsasən avtomatlaşdırma elementlərinin və müasir telekommunikasiya vasitələrinin geniş istifadə edilməsi ilə səciyyələnir. Təbii ki, bu halda informasiyanın avtomatlaşdırılaraq işlənməsi imkanları xeyli artır. Burada ən perspektivli istiqamət rabitənin avtomatlaşdırılmış sisteminin yaradılması, «intellektual» terminalların və mütərəqqi kommunikasiya vasitələrinin tətbiq edilməsidir. İnformasiyanın ötürülməsi aşağıdakı sxem üzrə aparılır:

İnformasiya mənbəyi canlı varlıq, yaxud texniki qurğu ola bilər. Kodlaşdırıcı qurğu alınan informasiyanı ötürülmə və əks etdirmə üçün əlverişli formaya çevirir. Rabitə kanalından keçən informasiya dekorlaşdırıcı qurğuya düşür və burada qəbul edənin başa düşdüyü formaya çevrilir.
Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əlaməti əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisədaxili (və ya firmadaxili) informasiya mübadiləsində naqil, radio əlaqəsi, həmçinin qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların və elektron rabitə vasitələrinin istifadəsinə üstünlük verilməlidir.
İnformasiyanın kəmiyyətcə ölçülməsi üçün ən kiçik ölçü vahidi bitdir(ingilis dilində binary digit- ikilik rəqəm sözündən götürülüb). Kompüterin daxilində elektrik siqnalları iki vəziyyətdə ola bilər: siqnal var (gərginlik var)-1; siqnal yoxdur (gərginlik yoxdur)-0. Məhz bu səbəbdən də kompüter öz işində ikilik məntiqdən istifadə edir.
Müasir kompüterlərin klaviaturasında olan simvolların ikilik kodlarla verilməsi üçün 7 bit kifayət edir. Bir bit isə təsdiq üçün əlavə olunur. Məhz bu səbəbdən də 8 bit=1 bayt ən kiçik yaddaş vahidi kimi qəbul edilir. İnformasiya yaddaşda saxlanıldığından bayt həm də informasiya ölçü vahididir. Daha böyük informasiya ölçü vahidləri aşağıdakılardır:
1 bayt = 8 bit = 23 bit
1 Kbayt =1024 bayt = 210 bayt
1 Mbayt =1024Kbayt = 210 Kbayt
1Hbayt = 1024 Mbayt = 210 Mbayt
1Tbayt(TB) =1024 Hbayt = 210 Hbayt
İnformasiya vahidinin riyazi təsdiqini 1927-ci ildə R.Xartli vermişdir. Xartliyə görə m simvoldan ibarət n sözün uzunluğu N=nm, bu sözə uyğun informasiyanın uzunluğu isə İ=log2N olacaq. Ən kiçik söz 2 (n=2) simvoldan ibarət olduğundan və informasiya 1 sözlə (m=1) verildiyindən informasiyanın uzunluğu
İ=log2nm=mlog2n=1.log22=1.1=1 olar.
Bu düsturu 1947-ci ildə K.Şennon da təsdiq etmişdir.
Kompüterlərdə bir Bayt (yəni 8 bit) maşın yarımsözü adlanır. 2 Bayt və ya 16 bit 1 maşın sözü, 4 bayt və ya 32 bit ikiqat söz, 8 bayt və ya 64 bit dördqat söz adlanır. Əgər bir vərəqdəki işarələrin sayı təxminən 2500-ə bərabərdirsə, onda 1 Mbayt-lıq 400 vərəq, 1 Hbayt-lıq informasiya isə 400 000 vərəq həcmində olacaqdır.
An qədim say aləti abak olmuşdur. Abak təxminən 4-5 min il əvvəl Asiya qıtəsində (gumän ediİir ki, Cində) düzəldilmiş, onun müxtəlif növləri isə uzun müddət Misir, Vavilion, Hindistan, Yaponiya, Yaxın Şərqdə (oradan Yunamstana və Romaya gətirilmişdir) və Rusiyada yeganə hesablayıcı alət olaraq işlədilmiş və nəhayət müxtəlif dəyişikliklərə uğrayaraq, çötgə adı ilə dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu alətdə istifadə olunan daşları qədim yunanlar kalkul (latınca CALCULUS – xırda daş deməkdir) adlandırnuşlar. Söz müxtəlif xalqların dilinə daxil olmuş, hesablama alətinə isə sözə uyğun olaraq kalkulyator demişlər. Çində bu alət suan-pon (hesablama lövhəsi), Yaponiyada isə sorobon adlandırılmışdır.
Vavilon, Misir, sonralar isə Yunanıstanda ədədləri göstərmək üçün müəyyən işarələrdən istifadə etməyə başlayırlar. Amma ədədlərin yazılışı o qədər də mükəmməl deyildi, onlardan istifadə edərək əməliyyat aparmaq yalnız xüsusi savada malik adamlara nəsib idi.
İlk sadə mexaniki hesablama maşını 1623-cü ildə alman alimi Vilhelm Şikkard tərəfindən hazırlanır. Bu maşının köməyi ilə toplama və çıxma əməlləri aparmaq mümkün idi. İxtiraçı öz məktublarında hesablama maşınını «Saatlarla cəmləyən» adlandırmışdır. Təəssüf ki, nə maşının özü, nə də ona aid olan sənədlər bizim dövrümüzə gəlib çatmamışdır.
1641-ci ildə fransız mexaniki Blez Paskal dörd riyazi əməli (vurma, bölmə, toplama, çıxma) yerinə yetirə bilən çarxlı mexaniki hesablama maşını düzəldir və bir il sonra bu maşını nümayiş etdirir. Bu maşından o dövrdə vergilərin yığılması zamanı hesabatlar aparmaq üçün müvəffəqiyyətlə istifadə edilirdi.
1694-cü ildə görkəmli alman riyaziyyatçısı və filosofu Qotfrid Vilhelm Leybnis daha da təkmilləşdirilmiş, dörd hesab, həmçinin qüvvətə yüksəltmə və kvadrat kökalma əməllərini yerinə yetirən hesablayıcı mexanizm düzəldir.
Universal hesablama maşınının yaradılması ideyası görkəmli ingilis alimi Çarlz Bebbicə mənsubdur. Bu ideyaya görə hesablama maşını «dəyirman»dan (yəni riyazi-məntiqi qurğudan) və «anbar»dan (yəni yaddaş qurğusundan) ibarət olmalı idi. Bundan əlavə verilənləri maşına daxil etmək üçün perfokartdan istifadə edilməli idi.
Ç.Bebbicin 40 ilə yaxın əmək sərf edərək düzəltdiyi hesablama maşını müasir dövrdə istifadə olunan hesablama maşınlarına daxil olan bütün komponentləri özündə təzahür etdirirdi. Alimin düzəltdiyi maşının ilk proqramçısı, həmçinin onun şagirdi və yaxın köməkçisi məşhur ingilis şairi Çon Bayronun qızı Ada Avqusta Levleyst idi. O, Ç.Bebbicin məsləhəti ilə Bernulli ədədinin hesablama maşınında hesablanması üçün iki xətti tənliklər sisteminin həllinin ilk proqramını tərtib etmiş və bu proqramın köməyi ilə sistemi həll etmişdir. Onun tələbi və məsləhəti ilə “İşçi oyuq” və «dövr» kimi proqramlaşdırma terminləri ilk dəfə hesablama texnikası elmində istifadə edilmişdir.
1930-cu ilin əvvəlində Almaniyada gənc mütəxəssis Konrad Tsuze bir neçə min telefon releləri əsasında binar kodlardan və riyazi məntiq aparatından istifadə etməklə avtomatik hesablama maşını yaradır. Onun yaratdığı hesablama maşınında istifadə edilən relelərin açılıb-bağlanması avtomatik olaraq yerinə yetirilirdi.
1936-cı ildə Kembric universitetinin gənc riyaziyatçısı, 24 yaşlı Alan Tyurinq proqramla idarə edilən, müxtəlif sahələrə yararlı olan hesablama maşının yaradılmasının mümkünlüyünü sübut edir. Bunun nəticəsində süni intellekt yaradılmasının ilk konsepsiyası baş verir. Gənc alimin rəhbərliyi ilə 1940-cı illərin əvvəllərində dünyada ilk elektron hesablama maşını yaradılır. Bu maşının köməyi ilə ikinci dünya müharibəsi illərində Böyük Britaniya kəşfiyyat idarəsi müəyyən gizli işləri və tapşırıqları həyata keçirmək üçün istifadə edir. Edilmiş kəşf uzun illər sirr olaraq qalır və nəhayət 1975-ci ildə agah olur. Məhz ona görə də hesablama texnikasına aid olan əksər ədəbiyyatlarda ilk elektron hesablama maşınının 1945-ci ildə ABŞ-da yaradıldığı göstərilir.
1945-ci ilin axırlarında fizik Atanasovun ideyası əsasında Amerika alimlərindən Con Moçli və Presper Ekert ilk elektron rəqəm hesablama maşını düzəldir. Hesablama maşınına «ENIAC» (Elektron Numerical Inteqrator And Calculator) adı verilir. «ENIAC»-ın daxili 20000 elektron lampasından və 15000 reledən ibarət idi. Hesablama maşını bir saniyə ərzində 300 vurma və 500 toplama əməliyyatlarını yerinə yetirirdi. Rəqəm hesablama maşınımn tələb etdiyi güc 150 kilovata bərabər idi. Hesablama maşını ondan xeyli əvvəl düzəldilmiş «Mark 1» və «Mark 2» hesablama maşınlarından min dəfə sürətlə hesablama işlərini yerinə yetirirdi. Maşının mənfi cəhəti proqramın hesablama maşınına daxil edilməsi prosesinin çox vaxt aparması idi.
Bu prosesi azaltmaq məqsədi ilə alimlər proqramı yaddaşında saxlaya biləcək yeni hesablama maşınının hazırlanmasına başlayırlar. Layihənin elmi əsaslar üzərində qurulmasına nail olmaq məqsədilə hesablama maşınının hazırlanma prosesinə o dövrün görkəmli riyaziyyatçısı Con fon Neyman da dəvət olunur. Görkəmli alim həmin ildə hesablama maşınının iş prinsipi barədə ətraflı məruzə hazırlayır. Məruzə bu işlə məşğul olan digər alimlərə də göndərilir və hamı tərəfindən bəyənilir. Buna əsas səbəb fon Neymanın təklif etdiyi hesablama maşınının iş prinsipinin sadəliyi və universallığı idi.
Con fon Neyman prinsipi əsasında işləyən ilk hesablama maşını 1949-cu ildə ingilis tədqiqatçısı Moris Uilksin tərəfindən düzəldilir.
İstər həmin ərəfədə, istərsə də sonrakı dövrlərdə təkmilləşərək düzəldilmiş bütün hesablama maşınlarının iş prinsipi fon Neymanın təklif etdiyi prinsipə əsaslanırdı.
Con fon Neymanın hesablama maşınının iş prinsipində əsas ideya bundan ibarət idi: informasiyam təhlil edəcək hesablama maşını effektiv işləməsi ilə yanaşı universal olmalıdır.
Universal hesablama maşım aşağıdakı qurğulardan ibarət olmalıdır:
– riyazi və məntiqi əməliyyatları yerinə yetirən hesab-məntiq qurğusu;
– proqramın icra olunma prosesini təşkil edən idarəetmə qurğusu;
– verilənləri və proqramları yaddaşında saxlaya biləcək yaddaş qurğusu.
Hesablama maşının yaddaşında təhlil edilmiş verilənlərin və ya proqramların saxlanılmasından ötrü yaddaşın yuvalarını nömrələmək nəzərdə tutulurdu və bununla yanaşı digər qurğuların da yaddaşa müraciəti sadələşdirilməli idi.
İstənilən xarici qurğudan maşının yaddaşına proqram daxil edilir. İdarəetmə qurğusu yaddaşdakı proqramı nəzərə alaraq onun icra olunmasını təşkil edir. Daxil edilmiş əmrlərə uyğun olaraq riyazi-məntiqi qurğu riyazi və məntiqi hesablamaları yerinə yetirir. Beləliklə hesablama maşını insanın köməyi olmadan hesablama işlərini həyata keçirir.

İqtisadi informatika

“İqtisadi informatika” fənni üzrə imtahan sualları (cavablar) 1.İnformatika anlayışı. Cavab: “İnformatika” termini fransızca İnformatique sözündəndir. Bu, informasiya və avtomatika sözləri əsasında yaradılmışdır. Odur ki, informatika, ilk növbədə, informasiyanın avtomatik işlənməsi mənasını ifadə edir. İnformatika – ixtiyari (texniki, bioloji, sosial) təbiətli obyektlərdəki informasiya və onun elektron vasitələrin tətbiqi ilə yığılması, saxlanması, işlənməsi və təqdim edilməsi haqqında elmdir. İnformatika sahəsində böyük nüfuz qazanmış Kristen Nüqard göstərir ki, informatika – təbiətdə, cəmiyyətdə və insan fəaliyyətində baş verən hadisələrlə bağlı olan informasiya prosesləri haqqında elmdir. Bu tərif göstərir ki, informatikanın fəaliyyət dairəsi “kompüter haqqında elm” olmaqdan daha genişdir. Hazırda cəmiyyətin və onun bütün sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə olunması ilə əlaqədardır. Ona görə də konkret halda ”İqtisadi İnformatika” kursunun tədrisinin əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi sahəsi kimi, həmçinin fərdi kompüterlərin və İnternetin müasir vəziyyəti ilə, eləcə də ən müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq dairələri ilə tanış etmək, onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə sahəsində vərdişlər aşılamaqdır. Akademik B.M.Qluşkovun və B. S. Mixaleviçin fikrinə görə informatika kompüterləşdirilmiş informasiya sistemlərinin fəaliyyətinin layihələşdirilməsinin, işlənilməsinin, yaradılmasının, səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin, onun müxtəlif sahələrdə tətbiqinin və təsirinin bütün aspektlərini öyrənən kompleks elmdir. 2.İqtisadi informatikanın obyekti, predmeti və metodu. Cavab: İqtisadi informatikanın əsas obyekti İnformasiya Sistemidir. İqtisadi informatikanın əsas predmeti İnformasiya Sisteminin iqtisadi cəhətdən səmərəli tətbiqinin təmin edilməsindən ibarətdir. İqtisadi informatikanın əsas metodu biznesprosesin modelləşdirilməsidir. Insanin informasiyaya münasibəti informasiya emalının avtomatlaşdırılması mümkünlüyündən sonra kökündən dəyişməyə və inkişaf etməyə başlamışdır. Bunun da nəticəsində yaradıcı və mütəxəssis insanların intelektual fəaliyyətinin məhsulu kimi informasiya ehtiyatları sürətlə çoxalmağa başlanmışdır. Iqtisadi İnformatika – kompüterlərdən və şəbəkələrdən, xüsusən İnternetdən istifadə etməklə bağlı olan yeni fənn və yeni informasiya sənayesi sahəsidir. “Iqtisadi İnformatika” fənn və elmi istiqamət kimi kompüterlərin köməyi ilə informasiyanın yığılması, emalı və ötürülməsinin metod, prinsip və qanunlarını öyrənir.İnformatikanın fundamenti (əsası) hesablama prosesləri və hesablama maşınları, sistemləri, şəbəkələrinin təşkili haqqında olan hesablama elmləridir. 3.İnformasiya sisteminin quruluşu və tərkibi. Cavab: İnformasiya sistemi üç tip komponenti əhatə edir: funksional komponentlər, verilənləri işləyən sistemin komponentləri və təşkilati komponentlər. İnformasiya sistemlərinin elementləri məzmunu və reallaşdırılması əlamətinə görə idarəetmə sistemləri iqtisadi, texniki, sosial, bioloji və s. sistemlərə ayrılırlar. İdarəetmə sistemlərində idarəetmə obyektləri ilə qarşılıqlı əlaqə yolu ilə idarəedici elementlərin reallaşdırılması həyata keçirilir. Bu sistemlər içərisində iqtisadi sistemlər daha geniş yer tutur. İqtisadi sistemlər maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakını həyata keçirməklə, cəmiyyətin funksional altsistemidir. İqtisadi informasiya sistemlərin fəaliyyəti zamanı insanlar müəyyən ictimai-istehsal və iqtisadi münasibətlərdə olurlar. Ona görə də iqtisadi informasiya sistemləri məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətlərinin vəhdətindən təşkil edilir. İqtisadiyyatın idarə edilməsinin informasiya sistemi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir və bu xüsusiyyətlər idarəetmə obyektinin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. İqtisadi informasiya sistemi obyektlərin fəaliyyətini adekvat (olduğu kimi) şəkildə əks etdirmək və idarəetmə funksiyalarını təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. İnformasiya sistemlərinin öyrənilməsi məqsədilə təhlil və sintez həyata keçirilir. Təhlil vasitəsilə iqtisadi informasiyanın xassələri, onun qiymətləndirilməsi, adekvat informasiya dilinin seçilməsi təmin olunur. Sintez isə iqtisadi məsələlərin maşında həll edilməsi sistemlərinin

qurulmasının, o cümlədən informasiya daşıyıcılarının, onun kodlaşdırılmasının və klassifikatorlarının layihələndirilməsinə xidmət edir. İnformasiya sistemlərinin tədqiq edilməsi məsələlərin müasir kompüterdə həllinin layihələndirilməsindən əvvəl həyata keçirilməlidir. Bu halda məsələləri tərkibi və parametrləri, informasiyanın təsnifləşdirilməsi məntiqi səviyyədə onun quruluşunu aşkar edir. 4.İnformasiya sisteminin əsas komponentləri. Cavab: İnformasiya sisteminin əsas komponentlərinə: informasiya texnologiyaları, funksional altsistemlər və idarəetmə aiddir. Müasir kompüter texnologiyaları əsasında yaradılan informasiya sistemləri avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri adlanır. Avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri texniki, proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr komplekslərindən təşkil olunmuş mürəkkəb bir sistemdir. Texniki vasitələrin tərkibinə fərdi kompüterlərdən başqa informasiyanın avtomatik ötürülməsi, qeyd edilməsi və əks etdirilməsi vasitələri də daxildir. Adi informasiya sistemlərindən fərqli olaraq avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri yalnız bir məqsəd və müəyyən predmet sahəsi üçün deyil, müəyyən predmet sahəsi çərçivəsində istifadəçilərin müxtəlif məqsədlər üçün informasiyaya olan tələbatının ödənilməsinə xidmət edir. Son dövrlərdə iqtisadi informasiya sistemlərinin mütərəqqi avtomatlaşdırması və kompüter texnikası vasitələrinin yaradılması, həmçinin tətbiqi, konsepsiya sistemlərini strateji informasiya mənbələrinə çevirməklə, bütün sahələrdə və idarəetmə səviyyələrində istifadə olunur. Məhz bunun sayəsində idarəetmə heyəti zəruri informasiyanı vaxtında əldə edə bilir, müəssisə (firma) və təşkilatlar qarşısında duran vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi, onların fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait yaratmaqla yanaşı, yeni məhsullar istehsalının və xidmət növlərinin mənimsənilməsi, əlverişli satış bazarlarının və layiqli partnyorların tapılmasını, məhsulların və xidmətlərin dəyərinin aşağı salınmasını və s. təmin edir. 5.Funksional altsistemlər və proqram əlavələri. Cavab: Funksional altsistemlər və əlavələr dedikdə, seçilmiş informasiya texnologiyası əsasında konkret funksional oblastda qərar qəbulu və ya sənəd hazırlanması məqsədi ilə informasiyanın təhlili və emalını təmin edən ixtisaslaşdırılmış proqramlar nəzərdə tutulur. Müasir korporativ informasiya sistemlərində istehsalat, maliyyə, mühasibat uçotu, marketinq və satış, həmçinin kadr funksional altsistemləri fərqləndirilir. Funksional altsistemin əsas predmeti daxil olan informasiyanı təhlil edib sənəd hazırlamaqdan ibarətdir. Informasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır. Ilk baxışdan onların bir-birinə çox oxşarlığı təəssüratı yaranır, əslində isə bu belə deyildir. İnformasiya texnologiyası verilənlər üzərində əməllərin, əməliyyatların, mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentlənmiş, qaydalardan ibarət olan prosesdir. İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır. İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ kommünikasiya vasitələrindən və s. ibarət olan mühitdir. İnformasiya sistemi, «insan – kompüter» tipli informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb, istifadəçiyə çatdırılmasıdır. İnformasiya sisteminin funksiyalarının reallaşdırılması ona yönəlmiş informasiya texnologiyasını bilmədən mümkün deyil. İnformasiya texnologiyası isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər. 6. İnformasiya sistemlərinin inkişaf meylləri. Cavab: İnformasiya sistemləri öz inkişafında 4 nəsil keçmişdir: 1-çi nəsil 1960-1970-çi illərdə mərkəzi maşın bazasında “bir müəssisə – bir informasiya emalı mərkəzi” prinsipi üzrə qurulmuşdu. 2-ci nəsil 1970-1980-ci illərdə yaradılmış və bu zaman paylanmış işləmə sisteminin yaradılması üzrə ilk addımlar atılmışdı. Belə ki, bu sistemdə mərkəzi ЕHМ-lə yanaşı, filiallarda mini- ЕHМ-lər də qurulmuş və bunlar mərkəzi ЕHМ-lə əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərirdi. 3-çü

nəsil 1980-1990-çı illərdə yaradılmışdı. Bu, fərdi kompüterlər bazasında şəbəkə texnologiyasının tətbiqi ilə fəaliyyət göstərirdi. 4- ü nəsil 1990-çı ildən sonrakı dövrü əhatə edir. İndi informasiya sistemi şəbəkə iyerarxiyalarına əsaslanır. 7.Verilənlər, informasiya və bilik. Cavab: Verilən – hadisə barədə qeyd edilmiş məlumatdır və heç bir dəyişikliyə uğramadan ixtiyari müddətə saxlana bilər. İnformasiya isə qərar qəbulu üçün yararlı formada təqdim edilən işlənmiş verilənlərdir. Bilik – bəlli qaydada işlənmiş və istifadə edilmiş informasiyadır. İnformasiya (latınca informatio) öyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında əldə edilən bilikləri göstərir. Həmin biliklər müəyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur. İnformasiya nəzəriyyəsində informasiyanın kəmiyyət (miqdar) baxımından təyinində də bu yanaşma əsas götürülmüşdür. Əgər obyekt və ya hadisə haqqında alınan bilik təkrarlanırsa, o, informasiya hesab olunmur, yəni o, informasiya daşımır. “Fakt” sözü “məlumat” və “xəbər” sözləri ilə eyni mənalıdır. Beləliklə, fakt (məlumat, xəbər) hər hansı obyekt və ya hadisənin xassələrini təyin edir. Deyilənlərdən belə nəticə çıxarıla bilər ki, bütün hallarda informasiya faktdır, fakt isə informasiya olmaya bilər (əgər o təkrarlanırsa və ya tədqiqatçı üçün əhəmiyyət kəsb etmirsə). İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü ilə ifadə olunur. “Verilənlər” (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn, kompüterlə) saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır. “Verilən” termini latınca “datum” (fakt) sözündən yaranmışdır. Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər. Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq, həqiqətdə mövcud olmayan anlayışları ifadə edə bilər. Odur ki, verilənlər dedikdə öyrənilən obyektin, hadisənin və ya fikrin təsviri başa düşülür. Verilənlər ümumi halda ad, qiymət, tip və struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar. Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir, məsələn, çəki, ölçü, rəng və s. Verilənin qiyməti isə əslində verilənin özünü xarakterizə edir, çünki faktları bir-birindən ayırmaq üçün onları qiymətləndirmək lazımdır. Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin birlikdə təsvirinə imkan verir. Məsələn, “temperatur+30 dərəcədir” ifadəsində “+30” verilənin qiyməti, “temperatur dərəcə ilə” verilənin adıdır. Verilənlərin tip xarakteristikasından əsasən proqramlaşdırmada istifadə olunur. Tipinə görə verilənləri 4 qrupa ayırırlar: hesabi (və ya rəqəm tipli), mətn (və ya simvol tipli), məntiqi və göstəriçi tipli verilənlər. Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlərlə ifadə olunur (məsələn, “boyu 174 sm”). Mətn tipli verilənlərdə qiymət sözlə (simvollarla) ifadə olunur (məsələn, “qırmızı rəngli”). Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə («yalan», «doğru») ifadə olunur (məsələn, “ikinin tək ədəd olması yalandır”). Göstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə işləmək üçün istifadə olunur. Qeyd edək ki, proqramlaşdırmada verilənlər həmçinin say sisteminə, təsvir formasına, uzunluğuna görə də xarakterizə edilir. 8.İnformasiyanın mövcudolma formaları və adekvatlığı. Cavab: İnformasiya—xəbərin məna yüküdür. Xəbər—ötürülən məlumatdır. Xəbər mənbədə hasil edilir, ünvanda istehlak olunur. Xəbər mənbəyi dedikdə, özündən informasiya şüalandıra bilən obyekt nəzərdə tutulur. Xəbər ünvanı isə informasiya qəbul edə bilən obyektdir. Xəbər simvol, mətn və şəkil formasında ötürülə bilir. Simvol forması—hərf, rəqəm, işarə və s.-dən ibarət ən sadə formadır. Buna görə də simvol forması yalnız sadə siqnalların ötürülməsində istifadə edilə bilir. Siqnal—elementar xəbərdir. Мətn forması informasiyanın nisbətən mürəkkəb təqdimat formasıdır. Мətn formasında da simvollardan istifadə edilir. Lakin burada simvolların kombinasiyaları geniş tətbiq olunur. Bu isə mətn formasının geniş tətbiqinə imkan yaratmışdır. Ən mürəkkəb forma şəkilötürmə formasıdır. Çünki bu forma həddən çox informasiya tutumludur. İnformasiyanın ən sadə və universal təqdimat forması 2-lik formadır. Bu, “hə” və “yox” kimi elementar münasibət bildiricilərinin yükləndiyi 1 və 0 rəqəmləridir. 1-elektrik cərəyanı var, 0-cərəyan yoxdur— deməkdir. Faydalı informasiya yalnız yaxşı veriləndən alınır. Gerçəkliyin səviyyəsinə təsir edən xətanı yaradan amillər təyin edilə biləndirsə, verilən etibarlı hesab edilir. Yaxşı verilən dedikdə, təqdimatlı, dəqiq və etibarlı verilən nəzərdə utulur. Veriləni

informasiyaya çevirən emal prosesi adekvat və gerçəkdirsə, onda lınan informasiya da dəqiq və etibarlı sayılır. 9.İqtisadi informasiya və onun növləri. Cavab: İqtisadi informasiya – çəmiyyətdə istehsal münasibətlərini xarakterizəedir. qtisadi informasiya iqtisadi sistemin (müəssisənin, nazirliyin, dövlətin və s.)ayrılmaz tərkib hissəsidir. İqtisadi informasiya dəqiq, gerçək və operativolmalıdır. Dəqiqlik bir informasiyanın bütün istehlakçılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir. Gerçəklik informasiyanın elə keyfiyyətsəviyəsidir ki, bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə xələlgəlmir. Оperativlik isə konkret şəraitdə yüksək aktuallıq nümayişidir. İdarəetməfunksiyaları üzrə iqtisadi informasiya plan-uçot, normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır. Yaranma yeri üzrə informasiya giriş və çıxışinformasiyaya bölünür. 10.Sistemin entropiyası anlayışı. Cavab: İnformasiya ilə bağlı olan ən mürəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir. İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-müəyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə müəyyən edilir. Qeyrimüəyyənlik istənilən təsərrüfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir. Çünki bu qərarlar həmişə müəyyən mümkünvariantlar içərisindən seçilməli olur. Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək mümkün deyildir.K.Şennon entropiyanı ∑= =⋅ m ii i p Hp 1 1 log kimi təyin etməyi təklif etmişdir. Yənientropiya bir işarəyə düşən informasiya miqdarıdından asılıdır.Müasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi, amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya ölçüsü (sintaksis) hazırda çox genişyayılmışdır. Şennona görə informasiya ölçüsü baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-müəyyənliyinin ölçüsü ilə əlaqədardır. Qeyrimüəyyənliyin ölçüsüentropiyadır.Sistemdə qeyri-müəyyənlik nə qədər yüksək olarsa, entropiya bir o qədərböyük olur. Lakin sistem nə qədər nizamlı və mütəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru mühakimə yürütmək imkanı böyükdürsə entropiya bir o qədərazalır. Sistemdə qeyri-müəyyənlik nə qədər yüksək olarsa, entropiya bir o qədərböyük olur. Lakin sistem nə qədər nizamlı və mütəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru mühakimə yürütmək imkanı böyükdürsə entropiya bir o qədərazalır.Norbert Vinerə görə entropiyasistemdəki xaos, intizamsızlıq ölçüsüdürsə,informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq, sahmanlıq ölçüsüdür. Bu mənadaentropiyaya informasiya çatışmamazlığı ölçüsü kimi baxmaq olar. İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır. Buna görə informasiyanı Z.Brillyüen“neqentropiya” (mənfi entropiya) prinsipi mövqeyində izah edir. “Neqentropiya”prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və sübut edir ki, bunları bir-birindən təcrid edərək öyrənmək mahiyyətcə düzgün deyildir Beləliklə, idarəetmə(informasiyanın alınması, saxlanması, işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir. buna görə də seçmə idarəetmə aktı-həm təsadüfi, həm dəməqsədə yönəldilmiş ola bilər. Idarəetmə aktı məqsədə yönəldilirsə, bu “qərarqəbul edilməsi” adlanır. . 11.İnformasiyanın sintaksis ölçüsü. Cavab: İnformasiyanın miqdarının sintaksis ölçüsü verilənlərin həcmi ilətəyin edilir. Verilənin həcmi dedikdə, xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulur.İnformasiyanın sintaksis ölçüsü informasiyanın texnologiyaya münasibətini təyinedir.Verilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdır.əlifbada işarələrin sayı çox olduqca hər bir işarənin həcmi uyğun olaraqartır.əcmin hesablanması üçün kombinasiyada bərabər ehdimallı işarələrininformasiya həcmini Xartli düsturu ilədə heablamaq olar. Bu mənada Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik ədədləkodlaşdırmaq mümkündür.Kompüterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma sistemi vardır. 1. ASCİİ – işarələrin sayı 256; 2. Uni Cod-işarələrin sayı 65536 Deməli kompüterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq üçün onun hansısistemdə yığıldığını və mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdir.Məsələn: “informatika” sözünün ASCİİ sistemində 11 baytdan,UniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu müəyyən olunur 12.İnformasiyanın praqmatik ölçüsü. Cavab: Praqmatik ölçü informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək üçünistifadə edilir. Bir ünvan üçün heç bir əhəmiyyət daşımayan fakt, məlumat başqaməqsədli ünvanın böyük marağına səbəb ola bilir. Buradan aydın olur ki, obyektünvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə mövcud olub, ətrafa müəyyən miqdarda informasiya yaydığı halda, bu informasiyanın yalnız müəyyən hissəsi ayrı-ayrı ünvanlar üçün bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur. Ünvanın informasiyaya reaksiyası 0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir. Məsələn, əgər ünvan konkret miqdarda informasiyaya heç bir reaksiya vermirsə, bu o deməkdir ki, həmin informasiyanın qiymətliliyi onun üçün sıfırdır. Informasiyanın praqmatik ölçüsü-dedikdə, artıq qeyd edildiyi kimi həmin informasiyanın idarəetmə üçün faydalılığı, qiymətliliyi başa düşülür. Bu ölçü də şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi üzrə məqsəd funksiyasının ölçüldüyü vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə ölçmək məqsədə müvafiqdir. 13.Alqoritm anlayışı. Cavab: Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır. Alqoritm sözü 9-cu əsrdə yaşamış özbək riyaziyyatçısı Məhəmməd əl-Xörəzmin adı ilə bağlıdır. Alqoritmi alqoritm icraçısı (operator) reallaşdırır. Alqoritmin əsas xüsusiyyəti qoyulmuş məqsədə çatdırmasıdır. Maşın üçün yazılmış alqoritm proqram adlanır. Kompüter proqramla işləyir. Proqramı olmayan məsələnin maşında həlli mümkün deyil. İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir. İlk proqramçılar Paskal, Dekart, Leybnis, Laplas və b. olmuşlar. Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır: 1. Dilə bağlılıq. Alqoritm alqoritmik dildə yazılır. Alqoritmik dil müəyyən simvollar və qaydalar sistemidir. 2. Diskretlik. Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) çoxluğu olub, sökülübyığılandır. 3. Determinlik. Alqoritm tamamilə formal və müəyyən (birmənalı) olmalıdır. 4. Kütləvilik. Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır. 5. Təkrarlananlıq. Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir. 6. Sonluluq. Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini, ya da həllin mümkün olmadığı barədə məlumatı verməlidir. Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir. Alqoritm anlayışı hesablama maşınlarından çox əvvəl meydana gəlmişdir. İnsan öz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə rastlasır. Alqoritm –latınca qayda, qanun deməkdir. Alqoritm çözümü ilk dəfə IX əsrin (825 –ci il) məhşur özbək riyaziyyatçısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir. O, onluq say sistemindən ədədlər üzərində əməllər qaydasını vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır. Ümumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin həlli üçün lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə yetiriləcəyini göstərən formal yazılışdır. Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır: 1. Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır. Buna, alqoritmin sonluluq xassəsi adlanır.

2. Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır. Bu alqoritmin təyin olunma xassəsi adlanır. 3. Müəyyənlik. Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə bölmək deməkdir. Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər. Bu alqoritmin müəyyənlik xassəsini təşkil edir. 4. Kütləvilik. Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur: a) müəyyən məsələnin həlli üçün qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan bütün məsələlərin həlli üçün yararlı olmalıdır. b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki, ondan hamı istifadə edə bilsin. 5. Nəticəvilik. Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd ilmalıdır ki, onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib çıxara bilsin. giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və son) çap bloku hesablama bloku; Dövri proses bloku məntiqi şərt bloku (keçid) Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur. İstənilən məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları “baş” (başlanğıc) və “son” arasında təsvir edilir. Alqoritmdə birinci olaraq “baş” simvolundan çıxan xəttin göstərdiyi simvol icra edilir. Hesablama prosesi “son” simvol ilə qurtarır. Beləliklə, idarəedici xətlər “baş” simvolundan çıxır və “son” simvolundan qurtarır. Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin bütün qalan simvolları yerləşir. Maşında həll etmək üçün tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya proqram adlanır. II. Alqoritmlərin növləri İnformasiyanın işlənməsinin müxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq müxtəlif strukturlu alqoritmlər vardır: – xətti alqritmlər; – budaqlanan alqoritmlər; Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi Blokların əlaqə göstəricisi Uyğun blokun izahı Çeşidləmə Sənədlərin əlilə hazırlanması əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və ya maqnit lentinə çıxış Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma Informasiyanın rabitə kanallarına öttürülməsi Sənədin sürətinin alınması – dövri alqoritmlər; Xətti alqoritmlər çox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neçə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir. 14.Kompüterin iş prinsipi. Say sistemləri. Cavab: Kompüter – ixtiyarı alqoritmin icrası üçün nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur. İxtiyari informasiya kompüterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir. Emal prosesinin subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır. Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur. Kompüter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir. Kompüter 2-lik say sistemində təsvir edilən rəqəmlərlə işləyir. Bu da, 10-luq say sistemi kimi, mövqeli say sistemidir. Tam ədədi 10luqdan 2-liyə keçirmək üçün ardıcıl bölmədən,(kəsr ədədi – ardıcıl vurmadan) istifadə edilir. 2lik ədəd sağdan-sola üç-üç qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır.

1.Kompüter proqramla idarə olunan avtomatdır, yəni kompüterin işləməsi üçün proqram lazımdır. Proqram bir tərəfdən kompüterin işini idarə edir, digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir. 2. Kompüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır. Yaddaş birölçülü və xəttidir, yəni sözlər vektoru şəklindədir. Həmin yaddaşda müəyyən üsulla kodlaşdırılan həm proqram, həm də verilənlər saxlanılır. Əmrlər sistemi Kompüterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin strukturu formatları,Proqramlaşdırma, Yaddaşın dilləri, İşləmə sürəti təşkili, Tətbiqi, Girişçıxışın proqram təşkili təminatı, İdarəetmə prinsipləri 3. Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq yoxdur, yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar üzərində əməliyyatlar aparıla bilər. 4. Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox, proqram səviyyəsində aparılır. Məsələn, maşın sözündəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram müəyyənləşdirir. Kompüter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompüterə qoyulan tələblərin böyük hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir. Qeyd edək ki, kompüterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq müxtəlif sinif kompüterlərdə müxtəlif quruluşda reallaşdırılır. Neyman arxitekturalı hər bir kompüter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) – ibarət olur. Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ), idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir. Müasir kompüterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir. Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir. Köhnə kompüterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir kompüterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparatproqram vasitəsilə əlaqələndirilir. Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir. Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması üsuludur. Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır. Müəyyən əlifba vasitəsilə müəyyən üsullarla yazılan sözə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu), kodun alınması prosesinə isə kodlaşdırma deyilir.Say sistemləri iki cür olur: mövqesiz və mövqeli. Mövqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) müəyyən yığımı ilə ifadə olunur. Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (mövqedən) asılı olmur və hesab əməlləri mürəkkəb qaydalarla aparılır. Mövqesiz say sistemlərinin tipik nümayəndəsi Rum say sistemidir. Məsələn, Rum say sistemində 1999 belə yazılır: MCMXCIX (M-min, C-yiiz, X-on, Ibir). Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı mürəkkəbliklərə görə bu say sistemlərindən kompüter texnikasında istifadə olunmur. Mövqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə görə böyük üstünlüklərə malikdirlər. Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki mövqeləri ilə təyin olunur. Məsələn, 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına baxmayaraq, onların qiymətləri bambaşqadır, soldan birinci 1-yüzü, ikinci 1-onu, üçüncü 1 isə vahidi göstərir, Mövqeli say sistemlərinin tipik nümayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say sistemidir. Bundan əlavə, informatikada digər mövqeli say sistemlərindən də istifadə olunur. Ədədlərin yazılısı üçün istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir. Onluq say sisteminin əsası ondur, yəni burada ədədlərin yazılışı üçün on rəqəmdən (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) istifadə olunur. Əsası q olan mövqeli say sistemindəki istənilən x ədədini belə ifadə etmək olar: x(q)= xnq n-1 + xn-1q n-2 + ….+ x2q 1

əmr registri vardır. Ünvan registri əmr baytının nömrəsini, əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir. EHM-lər müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilirlər. Element bazası üzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir. Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHMləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara bölməyə imkan vermişdir. Məhsuldarlıq əlaməti üzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lər,Vahid Sıra EHM-ləri, Super-EHM-lər kimi qruplara bölmüşdür. 16.Fon Neyman prinsipləri. Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları. Cavab: 1949-cu ildə müasir kompüterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu. Bu, elektron lampaları üzərində qurulmuş ilk elektronhesablayıcı maşın idi. Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır: • Kompüter bir-neçə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır; • İnformasiya xüsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır; • Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır; • Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir; • Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keçirilməlidir; • Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır; • İnformasiyanın daxil edilməsi və çıxarılması üçün giriş-çıxış qurğusu olmalıdır. Müasir kompüterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur. 1949-cu ildə müasir kompüterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur. Bu, elektron lampaları üzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır. EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir. Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları, periferiya qurğularına giriş və çıxış qurğuları aiddir. 17.İnformasiyanın kəmiyyət ölçüsü. Cavab: K. Şennona görə, informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimüəyyənlik (entropiya) qədərdir. Bu aşağıdakı düsturla təyin edilir: ∑= =−⋅ m i n pi pi I 1 log Burada: m – əlifbanın işarələri sayı; n – sözün uzunluğu; i p – i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır. Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən, Şennon düsturundakı loqarifmin əsası 2 götürülür və informasiyanın miqdarı bit-lə ölçülür. Müasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi, amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya ölçüsü (sintaksis) hazırda çox geniş yayılmışdır. Şennona görə informasiya ölçüsü baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-müəyyənliyinin ölçüsü ilə əlaqədardır. Qeyrimüəyyənliyin ölçüsü entropiyadır. Sistemdə qeyri-müəyyənlik nə qədər yüksək olarsa, entropiya bir o qədər böyük olur. Lakin sistem nə qədər nizamlı və mütəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru mühakimə yürütmək imkanı böyükdürsə entropiya bir o qədər azalır. Norbert Vinerə görə entropiya-sistemdəki xaos, intizamsızlıq ölçüsüdürsə, informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq, sahmanlıq ölçüsüdür. Bu mənada entropiyaya informasiya çatışmamazlığı ölçüsü kimi baxmaq olar. İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır. Buna görə informasiyanı Z.Brillyüen “neqentropiya” (mənfi entropiya) prinsipi mövqeyində izah edir. “Neqentropiya” prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və sübut edir ki, bunları bir-birindən təcrid edərək öyrənmək mahiyyətcə düzgün deyildir. Beləliklə, idarəetmə (informasiyanın alınması, saxlanması, işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir. buna görə də seçmə idarəetmə aktı-həm təsadüfi, həm də məqsədə yönəldilmiş ola bilər. Idarəetmə aktı məqsədə yönəldilirsə, bu “qərar qəbul edilməsi” adlanır. Informasiyanın sintaksis ölçüsü

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona müəyəssər olmuşdur. Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar. Şenon disturu. Çox hallarda baş verən hadisələri törədə bilərək mümkün hallar eyni ehtimallı olmur. Məsələn, pul və ya zər simmetrik deyilsə, onun bir üzünün düşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir. Müxtəlif ehtimallı mümkün hallar üçün informasiyanın miqdarı düsturunu 1948-ci ildə K.Şennon təklif etmişdir: i N i I ∑Pi P = =− 1 2 log Burada: İ-informasiyanın miqdarı, N-mümkün halların sayı, pi i-ci halın ehtimalıdır. Fərz edək ki, qeyri-simmetrik üzlərinin düşmə ehtimalları: 8 1 8 1 , 2 1 124 p = p = p kimidir. Bu halda informasiyanın miqdarı: 75,1 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1

I = − + + + bit olar. Eyni ehtimallı hallar üçün Şennon disturu NN I N i 1 log 1 1 ∑2 = = − şəklində düşür. Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur. Göründüyü kimi, eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha çoxdur. Bu, əslində maksimal miqdardır. Informasiyanın miqdarının təyini üçün təklif edilən bu yanaşma ehtimallı üsul adlanır. Bu üsul hər hansı suala cavab vermək üçün azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir. Məsələn, 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini üçün azı 5 addım tələb olunur. Son dövrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiçik həcm ölçü vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha böyük ölçü vahidlərindən geniş istifadə olunur. 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s. İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin göstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə üzvü surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir. 18.İnformasiya – iqtisadi təhlilin predmeti kimi. Cavab: Maddi məhsuldan fərqli olaraq ötürmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir. İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir: dəyərini məhsula tədricən keçirə bilir, tədricən köhnəlir. Lakin heç bir maddi məhsul “əbədi” deyil, halbuki, “əbədi” olan informasiya mövcuddur. İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama, emal, ötürmə və təqdimetmə vasitələri) “İnformatika sənayesinin” əsas fondlarıdır. İqtisadi nöqteyi-nəzərdən: informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakçının birmənalı fiksə edilməsi çətinliyi vardır; ümumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimümkündür; informasiyanın faydalılığı qeyri-müəyyəndir; informasiyanın köhnəlmə mexanizmi maddi nemətin köhnəlməsinə bənzəmir.

19.İnformasiyanın kompüter yaddaşında təsvir edilməsi. Cavab: İnformasiya kompüter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır. Yəni, rəqəm olmayan informasiya (mətn, şəkil və s.) da rəqəmə çevrilir. Buna kodlaşdırma deyilir. Kompüterdə ədədi, mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir. Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və üzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir. Mətni verilənlər dedikdə, simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur. Simvollar nömrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir. Hər simvol 1 bayt yer tutur. Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir. Milli əlifbalar 128-255 arasında nömrələnir. Mətni düzgün oxumaq üçün mətn drayverləri vardır. Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır. 0-yalan, 1- gerçək. Məntiqi verilən 1 bit yer tutur.Kompüterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır: – tam ədədlər; – sabit nöqtəli (vergüllü) ədədlər; – sürüşgən nöqtəli ədədlər; – simvol tipli verilənlər; – məntiqi verilənlər. Qeyd edək ki, keçmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi vergüldən istifadə olunurdu, xaricdə isə onun yerinə nöqtə işarəsindən istifadə olunur. İnformatikada da həmin məqsədlə nöqtə işarəsi işlədilir. Tam tip – müsbət və ya mənfi işarəli nöqtəsiz ədəddir. Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (nömrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılır:müsbət işarəsi “0”, mənfi işarəsi isə “1” kimi təsvir olunur. Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompüterlərdə 15 mərtəbə, 32 mərtəbəli kompüterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin nömrələri 0 1 2 15 0 1 0 ….. 1 Ədədin işarəsi 012 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompüterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur: 16 mərtəbəli kompüterlərdə: – 32768 ÷ + 32767 32 mərtəbəli kompüterlərdə: – 2147483648 ÷ + 2147483647. 1 0 1 . 021 Sabit nöqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran nöqtənin yeri əvvəlcədən (kompüter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir. Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (müsbət – “0”, mənfi – “1”). Kompüterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit nöqtəli formada yalnız 1-dən kiçik ədədlər təsvir olunur, yəni nöqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və nöqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır. Odur ki, 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit nöqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur. Göstərilən üstünlüklərinə baxmayaraq, sabit nöqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin, aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara çıxmaması tələb olunur. Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir, bu isə səhv nəticələrə səbəb olur. Bu çatışmazlıqlardan azad olmaq üçün ədədlərin sürüşən nöqtəli formasından istifadə olunur.Sürüşən nöqtəli formada ədəd belə təsvir olunur: x=mqp, burada m – ədədin mantissasi, q – say sisteminin əsası, p – tərtibdir. Istənilən həqiqi ədədi sürüşən nöqtəli formada təsvir etmək olar. Misal 6. 12.5 ədədini sürüşən nöqtəli formada təsvir etməli. 12.5=12.5×100

-Əmrlər sistemi; -Verilənlərin formatları; -İşləmə sürəti;

-Kompüterin məntiqi – əməliyyat sistemi; srtukturu; – proqram dilləri; – Yaddaşın təşkili; – tətbiqi proqram təminatı; – giriş çıxışın təşkili; -İdarəetmə prinsipləri 3. Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq yoxdur, yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar üzərində əməliyyatlar aparıla bilər. 4. Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox, proqram səviyyəsində aparılır. Məsələn, maşın sözündəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram müəyyənləşdirir. Neyman arxitekturalı hər bir kompüter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) – ibarət olur. Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ), idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir. Müasir kompüterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir. Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir. Köhnə kompüterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir kompüterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparatproqram vasitəsilə əlaqələndirilir. Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir.

Müasir kompüter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində mütəmadi yaxşılaşır, xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir. kompüterlərin artan gücünə uyğunlaşdırılır. Böyük və kiçik, mini, olan görünməz sərhəd silinir. Mikro kompüterlərin ən geniş

kompüterlərin parametrləri Müasir proqram təminatı mikro kompüterlər arasında yayılmış növü olan fərdi

kompüterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına görə bundan əvvəl mövcud olan kompüterləri çox-çox geridə qoyurlar. 22.Mikroprosessor və onun funksiyaları Cavab:Prosessor kompüterin əsas qurğusu olub, DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompüterin ümumi işini idarə edir. Kompüterin işləmə sürəti əsasən prosessorun işləmə sürətilə təyin edilir. İşləmə sürətini artırmaq üçün prosessor kiçik tutumlu və çox böyük sürətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur. Hesablama prosesi kompüter üçün əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir. Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir. Proqramın icrası zamanı İQ növbəti əmri seçib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) üzərində aparılmasını müəyyənləşdirir. DYQ-dən götürülən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir. Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir. Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompüterin yaddaşında yerləşdirilir. Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir. Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt, meqabayt, qiqabayt, terabayt) ölçülür. Kompüterin yaddaşı mürəkkəb quruluşa malik olub, iyeraxik prinsiplə qurulur və müxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur. Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə bölünür: daxili və xarici Kompüter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır. Bu ildə mühəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır. Bu günkü gündə Xoffun adı bütün zaman və xalqların böyük alimləri ilə bir sırada çəkilir. Lakin o zamanlar Xoff heç təsəvvür edə bilməzdi ki, “bir kristal üzərində yaradılmış kompüter” nə cür nəticələrə gətirib çıxardacaq. Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar üçün təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı. Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o, sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi. Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keçmişdi. O vaxtdan fərdi kompüterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir. Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompüterin istehsal edir. Baxmayaraq ki, bu günkü prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər, istənilən ev kompüterinin gücü və “başa düşmək qabiliyyəti” “Apollon” tipli kosmik gəmini idarə edən kompüterdən çox-çox güclüdür yenə də prosessor prosessorluğunda qalır. Takt tezliyi – prosessorun işləmə sürətini təyin edən ən vacib göstəricidir. Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) ölçülən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi dövrlər sayını göstərir. Bu günkü gündə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara çox böyük tələbat vardır. Mikroprosessorun ixtiraçılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş “Mur qanununa” əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır. Prosessorun işləmə sürəti şübhəsiz ki, takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər, başqa amillərdən də asılıdır. Məsələn, Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq, onların işləmə sürətləri müxtəlifdir. Görünür ki, burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki, biz də indi onları araşdırmalıyıq.Prosessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə sürəti, arxitektura, icra olunması və xarici görünüşü ilə bərabər, keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər. Belə ki, Pentium-dan Pentium Iİ-yə, sonra isə Pentium Iİİ-ə keçdikdə, prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişir.Eyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə müxtəlif sürətlə işləməsini başa düşmək üçün fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq. Içərisindən su axan 2 boru götürək. Su eyni sürətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir), lakin borulardan birinin diametri böyük olduğuna görə (yeni prosessor) oradan su həddindən çox axacaqdır. Əgər başlanğıc hesab nöqtəsi kimi, prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını götürsək, indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir: 8088, 286, 386,486, Pentium I, Pentium II, Pentium III, Pentium IV.

Bir nəslin çərçivəsində hər şey aydındır: nə qədər takt tezliyi böyük olarsa, o qədər prosessor cəld işləyəcək. Bəs, əgər prosessor bazarında iki müxtəlif nəslə məxsus olan, lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən, məsələn, Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar? Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq, 10-15% artıq sürətlə işləyir. Bu onunla əlaqədardır ki, yeni prosessorlarda çox vaxt informasiyanın bəzi növlərinin emalını optimallaşdıran əmrlərtəlimatların yeni sistemləri quraşdırılır. Məsələn, Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video, səslər, qrafiklar) emalını kəskin sürətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır. Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs, Pentiumun ilk modelindən başlayaraq, bütün prosessorlar MMX, Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə, SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər). 23.Əməli yaddaş, ƏYQ,DYQ. Cavab: Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub, icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması üçündür. Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa müraciət) sürəti yüksək, lakin onun tutumu nisbətən kiçik olur. Daxili yaddaş da öz növbəsində iki hissədən ibarət olur: əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY). Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir, informasiyanın qəbul edilməsi, saxlanması və ötürülməsi üçün istifadə olunur. O, adətən enerjidən asılı olur, yəni kompüter şəbəkədən çıxarıldıqda oradakı informasiya itir. Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və ötürülməsi üçün istifadə olunmur, yəni istifadəçilər tərəfindən oraya informasiya yazılması mümkün deyil. İnformasiya oraya kompüterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz. Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn, əməliyyat sisteminin bəzi proqramları, kompüterin düzgün işləməsini yoxlayan proqramlar və s.). Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur, yəni kompüter şəbəkədən çıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır. Kompüterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) böyük həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq üçün istifadə olunur. Xarici yaddaşla informasiya mübadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır. Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində, lentində, kartında, yığcam diskdə, fleşdə) qurulur. Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur, lakin işləmə (müraciət) sürəti daxili yaddaşa nisbətən az olur. İşləmə prinsipinə görə xarici yaddaş 2 cür olur: birbaşa müraciətli (maqnit və yığcam disklərdə, fleşdə) və ardıcıl müraciətli (maqnit lentində). Birbaşa müraciətli XYQ nisbətən böyük işləmə sürətinə malik olduğundan, müasir kompüterlərdə ən çox istifadə olunur. Ardıcıl müraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat üçün saxlanması məqsədilə istifadə olunur. Əvvəllər əməli yaddaşın çatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı çox ləng gedirdi. Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı düşməsi sayəsində, hər bir kompüter istifadəçisi ehtiyat üçün də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi. Bəs əməli yaddaş nədir? Dəqiq buna cavab vermək bir qədər çətinlik yaradır. Xarici görkəmi cəhətdən, bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neçə çip-mikrosxemlərdən ibarətdir. Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki, burada informasiya daima yox, müvəqqəti yadda saxlanılır. Kompüteri şəbəkədən açan kimi, əməli yaddaşdakı informasiya itir. Əməli yaddaş vasitəsilə kompüter özünün bütün əməliyyatlarını yerinə yetirir. Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha sürətlə baş verir: ən müasir sərt disk üçün daxil olma müddəti 8-10 millisaniya (ms) olur. Müasir əməli yaddaşda isə bu müddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur. Əməli yaddaş xüsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur. Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki, hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər. Pratiki olaraq, indiki zamanda tutumu 256, 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur. Əksəriyyət “ana plata”larında yaddaşı quraşdırmaq üçün 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır. Orada

müxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar. Məsələn, 2 ədəd 256 Mb-lıq, 2 ədəd də 512 Mb-lıq. Ancaq yaxşı olardı ki, modullar bu halda eyni bir daxil olma müddətinə (məsələn, 6 ns) malik olsunlar. Bu xüsusilə, sinxron və müstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha çox aiddir. Ram- əməli yaddaş qurğusu:

əməli yaddaşa müraciət vaxtı: 50 ÷ 60 nanosaniyə; əməli yaddaşın həcmi: 1Mb ÷ 2Gbayt; yaddaş modulunun konstruksiyasına görə: SIMM, DIMM, DDR və s; yaddaşın tipi: dinamiki, statik.

24.İnformasiyanın daxiletmə qurğuları. Cavab: Klaviatura. Ümumiyyətlə,klaviatura- eyni zamanda həm giriş həm, də idarə qurğusudur.Fərdi kompüterin yarandığı gündən bu günə qədər,demək olar ki,lkaviaturanın xarici görünüşü və strukturu dəyişməmişdir.Lakin,1995-ci ildə,Windows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraq,bizim adət etdiyimiz 101-düməli qurğu 104/105 düyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdur.Yeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keçirmək üçün 3 yeni xüsusi düymə əlavə edilmişdi.Ənənəvi olaraq,kompüterdə mövcud olan bütün düymələr 2 qrupa bölünürlər: – Hərf-rəqəm qrupu kompüterə informasiyanı daxil etmək üçündür. – Funksional düymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompüterə uyğun əmrin verilməsi üçündür. Aşağıda mətn redaktoru rejimi üçü həmin düymələrin funksiyaları verilib: F1, Enter, Esc, Caps Lock, Shift, Page Up, Page Down, Backspace, Del, İns, Home, End, Tab, PrintScreen, Windows-düymələri, Əlavə düymələr. Skaner vasitəsilə kompüterə mətnləri,şəkiləri,cizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olur.Ən geniş yayılmiş 2 tip skaner mövcuddur: əl ilə işləyən (hand-held) vəstolüstü (deskop).Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olub,kifayət qəər çevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq nöqteyi nəzərdən yararlıdır.əsviri daxil etmək üçün skaneri təsvirin səthi üzrə ilə sürüşdürmək lazımdır. Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 düyüm (10 sm) olur,uzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır. Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimi,qrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur: işçi sahənin ölçüsü və seyrəklik qabiliyyəti. Planşetin ölçüsü standart makina səhifəsi olan A4 –dən böyük qəzet formatına qədər ola bilər. Bu halda skanerlərdən fərqli olaraq,planşetlərdə ölçülərin daha zərif bölgüsü mövcuddur.Buna görə də, sadəcə olaraq , təkcə ölçülərin yox,planşetin işçi sahəsinin

dəqiq ölçüsünə də fikir vermək lazımdır.Adətən bu ölçü dyümlərlə ( 1 dyüm = 2,56 sm olur – məsələn,(6×8) dyüm = (15×21) sm ) olur. Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər çıxarılır. Web-kamera vasitəsilə ötürülən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640×480 nöqtə olur. Web-kamera ilə ötürülən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320×200 nöqtələr şəklində kiçik pəncərədə görünəcəkdir. 25.Manitorlar. Cavab:Kompüterin ən vacib hissələrindən biri monitordur. Kompüterlə işlədikdə,biz daima monitorla əlaqədə oluruq.Məhz bu səbəbdən erqonomika,təhlükəsizlik və insan üçün rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli sürülür.Monitor,bütün mümkün şüalanmalar səviyyəsinin və digər göstəricilərin sağlamlıq üçün maksimal təhlükəsizliyini təmin etməlidir.Həmçinin monitor təkcə təhlükəsiz deyil,həmçinin istifadəçiyə keyfiyyətli təsvir verməklə,komfort iş şəraitini təmin etməlidir.Bəs bütün bunları əldə etmək üçün monotor hansı parametrlərə malik olmalıdır.Gəlin indi də bu paramertləri araşdıraq. Monitorun növləri.Yaxın vaxtlara qədər elektron-şüa borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılar.Belə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heçdə fərqlənmir: elektron “topundan”buraxılan şüa dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə örtülmüş kineskopun üzərinə düşür.Bu şüaların təsiri altında ekranın hər bir nöqtəsi qırmızı,yaşıl və göy kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanır.Lakin bu o demək deyildir ki,monitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların kölgələrini əldə etmək mümkün olur. Ekran dioqonalının ölçüsü dyümlə ölçülür.Əvvəllər ev kompüterlərində 14 dyümlü monitorlardan istifadə olunurdu.Sonra onları 15-dyümlü və 17 dyümlü monitorlar əvəz etdi.Lakin 19 dyümlü monitordan istifadə edənlər də az deyildir.Lakin həqiqətdə,monitorun diaqonalının ölçüsü göstərilən ölçüdən bir dyüm az olur.Bunnun üçün isə səbəbi odur ki,istehsalçılar ekranın ölçüsü üzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heç bir rolu olmayan plastik kütlədən hazırlanmış haşiyənin də ölçüsünü əlavə edirlər.Bahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmur.Onlarda real ölçü göstərilir.Ona görə də ,belə bir fikir söyləmək olar ki,15 dyümlü MK –monitora həm ölçü cəhətdən,həm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir. Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim). Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək “nöqtələrin” sayı təyin edilir.Aydındır ki, bu nöqtələrin sayı nə qədər çox olarsa, o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaq.Seyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- üfiqi və şaquli istiqamətdə nöqtələrin sayı.Bu kəmiyyət kompüterdə səlis yox, pillə-pillə, rejimdən-rejimə keçdikcə dəyişir:

640×480 (14-dyümlü monitorlar üçün standart rejim); 800×600 (15- dyümlü monitorlar üçün standart rejim); 1024×780 ( 17- dyümlü monitorlar üçün standart rejim); 1152×854 ( 19- dyümlü monitorlar üçün standart rejim); 1280×1024 (20- dyümlü monitorlar üçün standart rejim); 1600×1200 (21- dyümlü monitorlar üçün standart rejim);

Praktikada,istənilən monitor daha böyük seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyümlü monitor 1280×1024 seyrəkliklə işləyə bilər.Çox böyük seyrəklik olduqda, qrafiki interfeysin elementləri çox-çox kiçik alınır.Əgər EŞB-monitorlar böyük diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə, MKmonitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlar.Məsələn,15-dyümlü MK-monitorların əksəriyyəti üçün seyrəklik qabiliyyəti 1024×768 piksel, 18-dyümlü monitorlar üçün isə – 1280×1024 nöqtə olur və s.

İKT-nin mənası (İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları)

Videonuz: Dinləmə mətni: İnformatika və İnformasiya Kommunikasiya Texnologiyaları – DƏRS 1.

MəZmun

• İKT (İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları) nədir:
• İKT xüsusiyyətləri
• İKT növləri
• İş yerində İKT
• Təhsildə İKT
• İKT-nin üstünlükləri
• İKT-nin dezavantajları

İKT (İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları) nədir:

İKT hal-hazırda daha səmərəli məlumat və kommunikasiya üçün inkişaf etdirilən bir sıra texnologiyalardırhəm biliklərə, həm də insan münasibətlərinə çıxış yolunu dəyişdirmişlər.

İKT Məlumat və Kommunikasiya Texnologiyalarının kısaltmasıdır.

İKT rabitə texnologiyaları (qəzet, radio və televiziya), İnternetin inkişafı və kompüterlər, planşetlər və kompüterlər kimi yeni texnoloji qurğular vasitəsilə məlumat əldə etmək parametrlərini dəyişdirdi. ağıllı telefon, həmçinin platformalar və proqramlar mövcuddur.

İKT, elm və mühəndisliyin gündəlik problemləri həll edən cihazlar və sistemlər inkişaf etdirmək üçün birlikdə çalışdığı yenilikçi məhsullar kimi tanınır. Sözdə rabitə texnologiyaları və ya TC (radio, mətbuat və TV) elementlərini informasiya texnologiyaları ilə sintez edirlər.

The məlumat bu kontekstdə mətnləri, şəkilləri və səsləri əhatə edən məlumatların yenilikçi bir şəkildə ötürülməsini nəzərdə tutur.

The rabitə göndərənin göndərdiyi mesajın alıcı tərəfindən düzgün şifrəsini açmasına imkan verən vasitələrə aiddir. Məsələn, istifadəçi məlumat platformaları.

Qısaltmaların düzgün yazılması barədə şübhələr var, çünki çoxlu bir ismə istinad edirlər. İnsanlar yazım arasında qalıb TIC, İKT və ya İKT. Cəm rəqəmini göstərmək üçün “las” adlı qadın məqaləsini əlavə etmək kifayətdir. Misal üçün: “İKT təhsil sahəsində inqilab etmişlər. “Buna görə də, doğru olan İKT yazmaqdır, kiçik “s” adətən Anglikizm (TIC’s) kimi qəbul edildiyi üçün “S” hərfi adətən bu terminin başqa bir qısaltması kimi qəbul edilir və bu da qarışıqlıq yaradır.

İKT xüsusiyyətləri

• İnsanın bilik və sosial həyatının bütün sahələrinə nüfuz edirlər: ev, təhsil, əyləncə və iş.
• Bilik əldəetmənin zehni proseslərini dəyişdirirlər;
• Bunlar əhəmiyyətsizdir, çünki məlumatlar virtual şəbəkələrdən qurulur;
• Onlar ani və ya dərhal olurlar, çünki məlumat və ünsiyyət əldə etmək fiziki məsafədən asılı olmayaraq real vaxtda baş verir;
• Tərkibindəki məlumat, istər mətn, istər şəkil, istərsə də səs şəklində rəqəmləşdirilməlidir;
• Çevikdirlər, bu da lazımi dəyişikliklərə görə yenidən qurula biləcəyi deməkdir;
• Bunlar qarşılıqlı əlaqə prinsipi ilə idarə olunur, yəni iki və ya daha çox texnologiyanın birləşməsindən yeni ünsiyyət imkanları yaratmağa imkan verir;
• İnteraktivdirlər ki, bu da istifadəçinin informasiya emalı prosesində iştirakını və mövcud mənbələrin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur.

İKT növləri

İKT haqqında danışarkən, bu terminin istifadəsi kontekstindən asılı olaraq fərqli meyarlara müraciət edə bilər. Məhz:

1. Şəbəkə. Həm radio, həm televiziya şəbəkələrinə, həm sabit və mobil telefon şəbəkələrinə, həm də bant genişliyinə aiddir.
2. Terminallar və avadanlıqlar. Məlumat və kommunikasiya şəbəkələrinin işlədiyi hər növ cihazı əhatə edir. Məsələn: kompüterlər, planşetlər, mobil telefonlar, audio və video cihazlar, televizorlar, oyun konsolları və s.
3. Xidmətlər. Yuxarıda göstərilən mənbələr vasitəsilə təklif olunan geniş spektrli xidmətlərə aiddir. Məsələn: e-poçt xidmətləri, bulud saxlama, məsafədən təhsil, elektron bankçılıq, onlayn oyunlar, əyləncə xidmətləri, virtual icmalar və bloglar.

Texnologiyaya da baxın.

İş yerində İKT

İKT bugünkü iş mühitinin vacib hissəsidir. Yerli serverlərdə və ya bulud xidmətlərində kompleks məlumat bazalarının saxlanmasını asanlaşdırırlar.

Eynilə İKT-lər də onlayn ticarətin inkişafı, elektron bankçılıq, mühasibat işi, məlumat axtarışı, inventar nəzarəti, mətn, audio və video kimi məlumatverici materialların istehsalı və əsas etibarilə dərhal və effektiv ünsiyyət üçün əsasdır.

Bütün bunlar əmək məhsuldarlığına və iş rəqabət qabiliyyətinə müsbət təsir göstərə bilər, eyni zamanda işinizi dəyişdirir.

Bununla birlikdə, İKT yayındırma mənbəyi də ola bilər, çünki getdikcə tez-tez, dağınıq və asılılıq yaradan istifadəsi işçilərin vəzifələrini tərk etmələrinə, unutqanlıq və istər-istəməz gecikmələrin dərəcəsini artırmasına səbəb olur.

Təhsildə İKT

Son illərdə İKT-lər biliklərə giriş yolunu təsir etdikləri üçün yeni təhsil siyasətləri və layihələrinin hazırlanmasında əsas rol oynamışdır. Təhsilə şəxsən və ya məsafədən daxil olmağı asanlaşdırmaq üçün bir fürsət oldular, eyni zamanda bir sıra çətinliklər ortaya qoydular.

Bu mənada, təhsil üçün tədris və öyrənmə modellərini yenidən nəzərdən keçirməyə imkan verən İnternet protokol xidmətləri və platformaları hazırlanmışdır. Bunların arasında platformalar e-öyrənmək. Açıq mənbə platformalarının nümunələri əsasən Moodle, Chamilo, Claroline, ATutor və ya Sakai’dir. Reklamlar arasında qeyd edə bilərik: Blackboard, Educativa, Saba, Almagesto və Neo LMS.

Bu platformalarda interaktiv lövhələr, real vaxt rejimində virtual sinif otaqları, müzakirə otaqları, forumlar, anketlər, diaqramlar, audiovizual mənbələr, rəqəmsal ədəbiyyat, onlayn əməkdaşlıq sənədləri, portfellər, təhsil oyunları və s.

WhatsApp və ya Facebook kimi sosial şəbəkələr, bloglar və bulud xidmətləri kimi vasitələr, interaktiv və əməkdaşlıq prinsipləri üzərində bilik inkişaf etdirmək üçün təhsil vasitələridir.

Ayrıca baxın Uzaqdan təhsil.

İKT-nin üstünlükləri

• Məlumat əldə etməyi asanlaşdırırlar;
• İcma anlayışını genişləndirərək müxtəlif təhsil mərkəzlərinin şəbəkə əlaqəsinə üstünlük verir;
• Yeni düşüncə tərzini təbliğ edir;
• Biliklərin birgə qurulması prinsipinə üstünlük verir;
• İstifadəçilərin rəqəmsal savadlılığına imkan verir;
• Təhsil sahəsində tələbələr və müəllimlər arasındakı nəsil fərqini aradan qaldırmağa kömək edirlər;
• Tələbələrin akademik davranışlarını bilmək üçün məlumat bazalarına və statistik məlumatlara dərhal daxil olmağa imkan verdiyi üçün təhsil və inzibati idarəetmə üçün bir vasitədir.

İKT-nin dezavantajları

Ümumiyyətlə, İKT-nin bir sıra mənfi cəhətləri var. Məhz:

• Məlumat çoxdur, lakin mütəşəkkil deyil, dağınıqdır, bu da böyük ola bilər;
• İKT mövzunu məqsədindən yayındıran yayındırma mənbəyi ola bilər;
• Platformalar kimi cihazlar və alətlər daim dəyişir, bu da davamlı yeniləmə səyini nəzərdə tutur;
• Fərdi məlumatların həssaslıq riskini artırır.

Xüsusi təhsil sahəsində bu çatışmazlıqlar aşağıdakılarla qarışdırılır:

• Yoxsulluq və ya dövlət təhsil siyasətinin olmaması kimi amillər səbəbindən texnologiyaya girişdə hələ də böyük bərabərsizlik mövcuddur.
• İstifadəsinin effektivliyi məktəb tədris proqramına inteqrasiyadan asılıdır;
• İKT-nin istifadəsi üçün kifayət qədər yer və avadanlıq təmin edilməsi tələb olunur;
• Dövlət, məktəb və müəllim tərəfindən lazımi hazırlıq və ya yaxşı qurulmuş bir tədris planı olmadan, İKT öyrənmək əvəzinə dağılma yarada bilər.
• Məruz qalma riski kiber zorakılıq xeyli artır.