İqtisadi İnformatika Fənni Üzrə Dərs Vəsaiti

İnformasiyanın işlənməsinin fəal dialoq rejimində məlumatlar istifadəçi və maşın tərəfindən göndərilir, başqa sözlə fəal mübadilə baş verir.

Iqtisadi informasiyanın kompüterdə işlənməsi

Kompüterin ilk vaxtlar yalnız riyazi hesablamalar üçün nəzərdə tutulmağına baxmayaraq hazırda insan fəaliyyətinin elə bir sahəsini tapmaq olmaz ki, orada bu qurğudan istifadə edilməsin. Halbuki, kompüter yalnız rəqəmlərlə ifadə olunmuş informasiyanı işləyə bilir və kompüterin yaddaşında rəqəmlərdən başqa heç bir digər simvol olmur. Odur ki, istənilən başqa informasiya kompüterə daxil edilərkən standart formaya salınır. Bütün növ informasiyalar çevrilərək kompüterin yaddaşında yalnız iki işarə – 0 və 1 rəqəmləri vasitəsilə ifadə olunmuş formada yazılaraq saxlanılır. Bu rəqəmlər ikilik say sisteminin əsasını təşkil etdiyi üçün informasiyanın belə təsvirinə onun ikilik təsviri deyilir.

Kompüterlərdə informasiyanın ikilik təsvirinin əsas səbəbi kompüterin elektriklə işləyən texniki qurğu olması və onda elektrik cərəyanının yuxarı gərginlikli (1) və aşağı gərginlikli (0) vəziyyətindən istifadə edilməsidir.

Kompüterdə verilənlər ikilik ədədlər şəklində təsvir edildiyindən maşına daxil edilən və ya kompüter vasitəsilə yaradılan istənilən tipli informasiyanın ikilik rəqəmlərdən ibarət xüsusi kodundan istifadə edilir. Bu kodlar müxtəlif standartlarda öz ifadəsini tapıb.

Kodlaşdırılmış informasiya kompüterin yaddaş qurğusunun oyuq (yuva) adlanan yaddaş hissələrində saxlanılır. Yaddaş oyuqlarının hamısı eyni quruluşludur. Oyuqlar hər birində bir dənə ikilik rəqəm yerləşə bilən mərtəbələrdən ibarətdir. Bütün oyuqlardakı mərtəbələrin sayı eynidir. Oyuqdakı mərtəbələrin sayına “maşın sözü uzunluğu” və ya “oyuğun uzunluğu” deyilir. Bir mərtəbədə yerləşə bilən informasiyanın miqdarına bit (ingiliscə binary digit – ikilik rəqəm sözundən) deyilir. Bit informasiyanın ən kiçik (elementar) ölçü vahididir. Yaddaş qurğusuna yazıla bilən informasiyadakı bitlərin sayına informasiyanın həcmi deyilir.

XX əsrin 60-cı illərinin ortalarınadək müxtəlif kompüterlər müxtəlif uzunluqlu “maşın sözü”ndən istifadə edirdilər. 1956-cı ildə Dr.Verner Baçholz IBM-360 kompüterləri ilə təqdim olunan 8-bitlik standart yaddaş ölçüsü üçün Bayt terminini işlətdi. İki bayt birlikdə bir söz adlanır.

1 bayt = 8 bit = 2 3 bit

Böyük həcmli informasiyaların ölçülməsi üçün baytın misil vahidlərindən də istifadə edilir. Hər misil vahidi özündən əvvəlki vahidddən 1024 dəfə böyükdür ki, bunu da ikilik əsasla göstərdikdə 2 10 alınır. Hal-hazırda praktikada əsasən aşağıdakı daha böyük informasiya ölçü vahidləri işlədilir:

Özündən əvvəlki

İqtisadi İnformatika Fənni Üzrə Dərs Vəsaiti

İnformasiya və kompüter texnologiyalarının cəmiyyətin müxtəlif sahələrinə müdaxiləsi informatikanın istiqamətlərinin şaxələnməsinə səbəb olmuşdur. İnformatikanın tətbiq olunan sahələrindən biri iqtisadiyyat olduğundan və iqtisadi sahələrə aid daha çox informasiyaların emalına xüsusi ehtiyac yarandığından informatika ilə iqtisadiyyatın müxtəlif istiqamətli qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi məqsədilə İqtisadi informatika fənni formalaşdı. İqtisadi informatika iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində iqtisadi məsələlərin həllində səmərəli qərarların qəbul edilməsi zamanı kompüter texnologiyalarının tətbiqi imkanlarının mənimsənilməsinə kömək edir. Dərs vəsaiti cəmiyyətdə informasiyanın emalı prosesini həyata keçirən kompüter texnologiyalarının aparat və proqram təminatının nəzəri və praktiki bölmələri ilə tanış olmağa imkan verir. Nəzəri hissədə İqtisadi informatikanın nəzəri əsasları; Sistem və alqoritm anlayışı; İqtisadi informasiya sisteminin əsas komponentləri; İnformasiyanın emalının texniki vasitələri; Fərdi kompüterlərin əsas xarakteristikası və tətbiq sahələri; Fərdi kompüterin daxili və xarici qurğuları; Fərdi kompüterin yaddaş qurğuları; Fərdi kompüterdə informasiyanın kodlaşdırılması və yaddaşda təsviri; Fərdi kompüterin proqram təminatı; Əməliyyat sistemləri; Windows 7 əməliyyat sistemi; Kompüter şəbəkələri; İnternet texnologiyaları; Verilənlər bazası texnologiyasının əsasları və s. mövzuları əhatə etməklə 18 bölmədən ibarətdir. I bölmədə iqtisadi informatikanın nəzəri əsasları mövzusuna baxılmışdır. Burada İqtisadi informatikanın obyekti, mahiyyəti və predmeti müəyyənləşdirilmişdir. Verilən informasiya, bilik anlayışı və onların əsas xassələri araşdırılmışdır. İnformasiyanın emalı prosesi nümunələrlə təsvir olunaraq daha sadə izahı verilmişdir. İqtisadi informasiya anlayışı və onun struktur təhlilinə geniş yer verilərək, iqtisadi informatikanın inkişaf tarixi mərhələlər üzrə təhlil olunmuşdur. 4 II bölmədə sistem və alqoritm anlayışlarının təhlili aparılmışdır. Sistemin əsas xarakteristikaları, alqoritmin əsas xassələri, onun təsvir üsulları və tiplərinin tam, anlamlı şəkildə izahı verilmişdir. III bölmədə informasiya sisteminin strukturu və tətbiq sahələri, əsas komponentləri: funksional komponentlər; verilənləri işləyən sistemin komponentləri; təşkilati komponentlərin geniş şəkildə izahı təsvir olunmuşdur. IV bömədə informasiyanı emal edən texniki vasitələr, kompüterlərin inkişaf tarixi, onların təsnifat sinifləri: super kompüterlər; meynfreymlər; mini kompüterlər; mikro-kompüterlər haqqında məlumat verilmişdir. Con Fon Neyman arxitekturası əsasında yaradılmış Elektron hesablama maşınlarının funksionallığı və iş prinsipləri haqqında məlumat verilmişdir. V bölmədə fərdi kompüterin əsas xarakteristikalarına: işləmə sürəti, yaddaş tutumu, hesablama dəqiqliyi, əmrlər sistemi, qiyməti və iş etibarlılığına baxılmışdır. Həmçinin fərdi kompüterlərin tətbiq sahələri araşdırılmış, maliyyə, kargüzarlıq, sənaye, elm, səhiyyə, təhsil və başqa sahələrdə kompüterin əvəzsiz rolu göstərilmişdir. VI bölmədə fərdi kompüterin əsas və xarici qurğuları haqqında məlumat verilmişdir. Fərdi kompüterin əsas qurğuları sistem bloku, monitor, klaviatura və mausun funksional imkanları və iş prinsipi ayrı-ayrılıqda təhli olunmuşdur. Bundan əlavə xarici qurğuları giriş-çıxış qurğularına ayırmaqla onun növləri, iş rejimləri təsvir edilmişdir. VII bölmədə kompüterin yaddaş qurğuları haqqında məlumat verilmişdir. Yaddaş qurğularının növləri və onların əsas xaraketristikaları və funksiyaları göstərilmişdir. VIII bölmədə fərdi kompüterdə informasiyanın kodlaşdırılması, ASCII və Unicode standartları haqqında məlumat verilmiş, bu standartların əsas xarakteristikaları təyin edilərək, müqayisəli şəkildə təhlil olunmuşdur. IX bölmədə proqram təminatının tərkib hissələrinin ayrıayrılıqda geniş şəkildə izahı verilmişdir. 5 X bölmədə əməliyyat sisteminin işləmə prinsipi və funksiyaları təhlil edilmişdir. MSDOS, WİNDOWS, UNİX, LİNUX və s. əməliyyat sistemləri haqqında məlumat verilərək, ƏS-nin inkişaf tarixi, onların işləmə prinsipi, proqramların, yaddaşın, fayl sisteminin idarə edilməsi qaydaları göstərilmişdir. XI bölmədə Windows 7 əməliyyat sisteminin idarəetmə vasitələri, interfeysi və işçi masa haqqında məlumat verilmişdir. Windows 7-də fayllar və qovluqlarla əməliyyatlar, çox istifadəçili rejimdə işləmə, işçi masada qacetlər (mini proqramlar) və nişanlar haqqında məlumat verilmiş, onlardan istifadə təlimatları göstərilmişdir. XII bölmədə kompüter şəbəkələrinin texniki və proqram vasitələri araşdırılaraq, təsnifat sxemi verilmişdir. OSİ modelinin səviyyələr üzrə təhlili açıqlanaraq, informasiya ötürülməsi prosesi göstərilmişdir. XIII bölmədə İnternet şəbəkəsinin yaranma tarixi və inkişafı haqqında məlumat verilmişdir. İnternetin əhəmiyyəti və onun xidmətləri haqqında geniş məlumat verilmişdir. Sistemin qovşaqlarının qarşılıqlı əlaqəsi üçün müxtəlif səviyyələrdə istifadə edilən protokollar, internet resurslarına müraciət edən proqramlar – brauzerlər haqqında məlumat verilmişdir. XIV bölmədə verilənlər bazası texnologiyalarının əsasları və konsepsiyası təhlil olunmuşdur. Verilənlər bazasının əsas anlayışları, predmet sahəsinin təyini və modelləşdirilməsi, verilənlərin modelləri təsvir olunmuşdur. XV bölmədə iqtisadi məsələlərin kompüterdə həlli texnologiyaları haqqında məlumat verilmişdir. Bu bölmədə modelləşdirmə anlayışı və onun instrumental vasitələri, iqtisadiriyazi modelləşdirmə vasitələri geniş şəkildə təhlil olunmuşdur. XVI bölmədə maliyyə və mühasibat uçotu sahələrində iqtisadi informasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılması texnologiyaları təhlil edilmişdir. Maliyyə və mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılması zəruriliyi və bu sahələrdə iqtisadi informasiyanın işlənməsində informasiya texnologiyalarının rolunun üstünlüyü və zəruriliyi qeyd edilmişdir. Maliyyə və mühasibat 6 uçotunun avtomatlaşdırılması üçün proqram təminatları və hazırlanması prinsipləri öz əksini tapmışdır. XVII bölmədə marketinq və menecment sahələrində iqtisadi informasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılması texnologiyaları təhlil edilmişdir. XVIII bölmədə sənayedə və iqtisadiyyatda informasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılması texnologiyaları təhlil edilmiş, iqtisadi informasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılması səviyyəsi, sənayedə və iqtisadiyyatda AİY-nin yaradılmasının əsas prinsipləri, AİY-nin təşkilində şəbəkə texnologiyalarının rolu qeyd edilmişdir.

Yükləməyə Keç [3,97 Mb] [ : 645] –>

Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları İnformatika haqqında ümumi məlumat

Yeni texnologiya şəraitində informasiya təminatı funksiyasını yerinə yetirən avtomatlaşdırılmış informasiyan sistemi aparıcı mövqeyə malikdir.

Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi öz aparıcı mövqeyini reallaşdırmaq üçün informasiya modelinə əsaslanmalıdır. İnformasiya modeli isə predmet sahəsini informasiya sistemində əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, informasiya modeli yalnız vəziyyəti deyil, həmçinin dəyişmələri də izləməyə imkan verməlidir. Odur ki, avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi informasiyanın saxlanması ilə bərabər, onun təzələnməsini, süni verilənlərin daxil edilməsini, daxili yerdəyişmələrin aparılmasını təmin etmək imkanına malik olur.

İstənilən idarəetmə sistemi, məlum olduğu kimi idarə olunan obyekt haqqında kifayət qədər məlumat olmadan səmərəli fəaliyyət göstərə bilməz. İdarəetmə sistemində avtomatlaşdırma prosesi informasiya resuslarının tərkibinin həmin prosesə uyğunluğu dərəcəsində asılıdır.

İdarəetmə sistemində istifadəçinin tələblərinə, başqa sözlə bu tələblərin ifadə olunduğu sorğulara uyğun olaraq müxtəlif növ və quruluşa malik məlumatlar toplanmalıdır. İnformasiya sistemi çevik olmalıdır. Belə ki. burada məlumatların saxlanmasının və quruluş dəyişikliklərinin səmərəliliyi təmin olunmalıdır.

İdarəetmə sistemində istifadəçilərin sorğularına operativ surətdə cavab verilməsi üçün iki mühüm cəhət nəzərə alınmalıdır. Hər şeydən əvvəl, predmet sahəsinin sərhədləri müəyyənləşdirilməli və müvafiq informasiya modeli qurulmalıdır. Daha sonra isə sorğulara cavab verən vasitələr (xidmət elementləri) seçilməlidir. Xidmət vasitələrinin seçilməsi üçün sorğuların tərkibi təhlil edilməli, tələblər dəqiqləşdirilməlidir.

Daxilolma tezliyi əlaməti üzrə istifadəçilərin sorğularını iki böyük qrupa bölmək olar: reqlamentli və ixtiyari sorğular. İxtiyari sorğulara məzmun və verilmə tezliyi baxımından məhdudiyyət qoyulmur. Reqlamentli sorğular isə bir baxımdan müəyyən tələblərə cavab verməlidirlər. Belə ki, reqlament sorğuların məzmunu və bir çox hallarda verilmə tezliyi qabaqcadan müəyyənləşdirilir. Odur ki, reqlamentli məsələlərin işlənməsinə daha ətraflı baxmaq məqsədəuyğundur.

Reqlamentli məsələlərin həllinin texnoloji sxemi.

Birinci mərhələ istifadəçi və ya layihəçi tərəfindən bilavasitə yerinə yetirilirsə, iknci mərhələdə istifadəçinin birbaşa iştirakı yoxdur. Xüsusilə, istifadəçinin EHM-lə birbaşa əlaqəsini istisna edən paket rejimində iş konkret tətbiq istiqamətində əməliyyat sisteminin inkişafını nəzərdə tutur. Bu barədə bir qədər sonra bəhs olunacaqdır.

Körmək çətin deyildir ki, reqlamentli məsələlərin ümumi sxeminin birinci mərhələsi zamanı meydana gələn əlaqə forması (istifadəçi – EHM) daha çox əmək və vaxt sərfini nəzərdə tutur.

İnsanların kommunikasiya münasibətlərinə hesablama və digər texniki vasitələrin bilavasitə daxil olması hazırki dövrün səciyyəvi cəhətdir. Bu cəhət hesablayıcı sistemlərin informasiya və alqoritmik imkanlarının genişlənməsi hesabına mümkün olur. Belə bir texnologiyanın əsasında insan-maşın əlaqələrinin dinamikliyi və EHM-ə daha fəal yer ayrılması durur.

İnformasiyanın işlənməsinin daha çox istifadə olunan təşkili rejimlərinə dialoq, paket və teleişləmə rejimlərini aid ermək olar.

İnformasiyanın işlənməsinin təşkili rejimləri

İstifadəçi və EHM arasında informasiya mübadiləsi şəklində iqtisadi məsələlərin həlli dialoq rejimi adlanır. Müvafiq texnologiyanın həyata keçirilməsi zamanı aşağıdakılar təmin olunur:

• lokal və ya uzaqda yerləşən terminallar vasitəsi ilə insan və hesablayıcı

• istifadəçiyə lazım olan informasiya (verilənlər) proqramlarının axtarışı;
• qəbul edilmiş informasiyanın EHM – də sürətlə işlənməsi və nəticələrin

Dialoq rejiminin iki növünü fərqləndirirlər: passiv dialoq və fəal dialoq. Passiv dialoq zamanı istifadəçi xəbər – sorğu göndərir. Bunun müqabilində EHM xəbər-cavab verir. İnformasiyanın işlənməsinin passiv dialoq rejimində xəbər cavablar hesablayıcı sistemin təşəbbüsü əsasında da göndərilə bilər.

İnformasiyanın işlənməsinin fəal dialoq rejimində məlumatlar istifadəçi və maşın tərəfindən göndərilir, başqa sözlə fəal mübadilə baş verir.

Passiv dialoq rejimində “sorğu-cavab” təşkil forması daha çox işlənir. Bu zaman hazır proqramlar üzrə istifadəçiyə lazım olan informasiyanın axtarışı, işlənməsi (emalı) ötürülməsi təmin olunur.

Fəal dialoq rejimində bir sıra öyrədən sistemlər informasiya mübadiləsinə cəlb olunur. Bu rejimdə proqramlaşdıran sistemlərin tətbiqi də nəzərdə tutulur.

Hazırda istifadə olunan dialoq işlənmə rejimləri xəbərlərin formal dildə verilməsi ilə səciyyəvidir. Odur ki, dialoq rejimində təbii insan dilindən hələlik istifadə olunmur.

İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin təşkili zamanı informasiyanın emalının dialoq proqramı yaradılır. Bu proqram terminaldan göndərilmiş informasiyanı oxuyur və ilkin terminala xəbər göndərir. Qeyd edək ki, terminallar hesablayıcı sistemə lokal şəkildə birləşdirilə bilər və ya hesablayıcı sistemin elementi ola bilərlər.

Terminal
Giriş informasiyası

Cavabın redaktə olunması

İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin sxemi

Şəkildən göründüyü kimi informasiyanın dürüstlüyünə nəzarət həm onun EHM-də emalına qədər, həm də nəticələrin cavab şəklində formalaşması mərhələsində həyata keçirilməlidir.

İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin tətbiqi zamanı sistemin reaksiyası mühüm əhəmiyyətə malik göstərici kimi qəbul edilir. Reaksiya bir qayda olaraq, sorğu verilən an ilə cavab alınan an arasındakı vaxt intervalı ilə ölçülür. Dialoq rejimində həll olunan məsələlər müraciət intensivliyi baxımından fərqlənməlidir. “Sorğu-cavab” mübadiləsi prosesində konkret şərait üçün qoyulan hədd nəzərə alınmalıdır. Belə ki, əks əlaqənin səmərəliliyinin həddi, hazırda vaxt etbarı ilə iki saniyəyə bərabərdir.

Məsələnin həlli prosesi nisbi müstəqil mərhələlərə bölündükdə və dialoq növbəlilik qaydası ilə həyata keçirildikdə istifadəçi sistemin reaksiyasına qarşı o qədər də tələbkar olmur. Növbəlilik qaydası dedikdə dövrlərin aşağıdakı şəkildə təşkili başa düşülür. N- mərhələsi üçün veilənlərin hazırlanması; N-1 mərhələsi üçün sorğu verilməsi; N-2 mərhələsinin nəticələrinin qəbul edilməsi.

Göründüyü kimi, sxem reallaşdırıldıqda cavab alınması üçün ayrılan müddət məsələnin həlli vaxtına bərabər ola bilər. Yeganə məhdudiyyət şərti budur ki, həmin müddət sonrakı mərhələdə verilənlərin hazırlanması vaxtını ötməsin.

İstifadəçi cavabın gecikdiyi hallarda dövrü təzədən təkrarlaya bilər. Başqa sözlə, o sorğunun itdiyini güman edir və dövrü təkrar etməklə onu bərpa etməyə çalışır.

Dialoq rejimi texnologiyası insan- maşın sisteminin konkret məsələ həlli prosesində imkanlarının optimal istifadəsini təmin etməlidir. Bu baxımdan informasiya bazası ilə dialoqu aşağıdakı imkanları reallaşdırmalıdır:

• sorğu zamanı axtarış əlamətlərinin müxtəlif kombinasyalarının seçilməsi

• informasiya axtarışının sürətləndirilməsi imkanları;
• terminaldan sorğuya operativ düzəliş edilməsi hesabın çıxış

• nəticə alınana kimi axtarış imkanlarının genişləndirilməsi,

• müraciət sahələrinin çox planlı olması;
• təsadüfi hallarda istifadə olunan informasiya müraciətinin operativliyi

• çıxış informasiyasının operativ təhlili.

Paket rejiminin səciyyəvi cəhəti qeyd edildiyi kimi odur ki, bu halda istifadəçilər EHM-lə bilavasitə ünsiyyətdə olmurlar. Həlli tələb olunan məsələlər işlənmə müddətində predmet sahəsi və digər əlamətlərə görə bir paketdə birləşdirilir ki, bu da EHM üçün tapşırıq şəklində formalaşdırılır.

Operativ olmayan məsələlərin həlli zamanı informasiyanın paket rejimində işlənməsi məqsədəuyğundur. İstifadəçilər ilkin informasiyanı hesablama mərkəzinə verir ki, burada da həll ediləcək məsələlərə uyğun proqram vasitələri seçilir və paket tapşırıqlar EHM-də işlənməyə buraxılır. Qeyd edək ki, tapşırıq hesablama sisteminin müstəqil iş vahididir.

İstifadəçi yalnız məsələlər həll olunduqdan və informasiyanın işlənməsi başa çatdıqdan sonra, başqa sözlə paket yerinə yetirildikdən sonra cavab alır. Bu dövr ərzində istifadəçi və maşın arasında informasiya mübadiləsinə ehtiyac olmur.

Paket rejimi rabitə kanallarından istifadə etməklə hesablayıcı sistemə müraciət şəklində də tətbiq edilə bilər.

Paket rejimində informasiyanın işlənməsi texnologiyasının ümumi sxemindən göründüyü kimi nəzarət və redaktə prosesi proqram vasitələri ilə hayəta keçirilir

Real vaxt miqyası rejimində informasiyanın işlənməsi prosesinin gedişi zamanı istifadəçilərlə hesablama sisteminin qarşılıqlı fəaliyyəti təmin edilir. Belə ki, istifadəçinin iş yerinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq qarşıya çaxan real vaxt məhdudiyyəti ön plana çəkilr. Real vaxt miqyası rejiminin tətbiqinə misal olaraq, əmanət banklarında müştərilərə xidmət informasiyasının avtomatlaşdırılmış işləməsini göstərmək olar.

İnteraktiv rejim ikitərəfli informasiya axınına əsaslanır. Bu rejimdə reqlamentlərə riayət tələbləri daha yumşaqdır və interaktiv rejimi reqlamentli və ixtiyar rejimlərin arasında duran variant hesab etmək olar.

İnformasiyanın işlənməsinin vaxt bölgüsü rejimi – hesablama sisteminin öz resuslarını istifadəçilər qrupu üzrə növbəli ayırmaq qabiliyyətini nəzərdə tutur. Bu rejimdə istifadəçilərə növbəli qaydada informasiya hesablama xidmətlərinin göstərilməsi müvafiq proqram təminatına əsaslnır.

İnformasiyanın işlənməsinin birproqramlı və çoxproqramlı rejimləri hesablama sisteminin eyni zamanda bir və ya bir neçə proqram üzrə fəaliyyət imkanını xarakterizə edir.

Aşağıdakı şəkildə məsələlərin həllinin birproqramlı və çoxproqramlı (buna mutiproqramlı da deyilir) rejimlərinin vaxt diaqramı verilmişdir

çıxış Giriş 1 Çıxış 1 Giriş 2 Çıxış 2

Hesablama 1 Hesablama 2

1. İnformasiyanın birproqramlı rejimdə işləməsinin vaxt

Şəkildən göründüyü kimi çoxproqramlı rejimdə şərti olaraq iki məsələ işlənir. Onlar eyni vaxtda yaddaşda saxlanır və həll edilir.

Birproqramlı rejimdə EHM yalnız birinci proqramın (məsələnin) icrasını qurtardıqdan sonra ikinci proqramın icrasına başlaya bilər.

Çoxproqramlı rejimdə birinci və iknci proqramın daxil edilməsi eyni vaxtda aparıla bilər. Proqramın birinci icrası və digərinin nəticələrinin istifadəçiyə verilməsi eyni vaxtda həyat keçirilə bilər.

İnformasiyanın işlənməsinin teleişləmə rejimi şəbəkə yaradılması ideyasının məhsuludur. Bu rejim istifadəçinin uzaq məsafədən hesablama sistemi ilə qarşılıqlı əlaqəsini, daha doğrusu qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edir.

Giriş- Giriş 1 Çıxış 1

Giriş 2 Hesabla Çıxış 2

İş Hesablama 2 Hesablama 2

1. İnformasiyanın ikiproqramlı rejimdə işlənməsinin vaxt

Hesablama sisteminin bir rejimdə işlənməsinin vaxt diaqramı

Teleişləmə ideyası uzaq məsafədən istifadəçinin terminal qurğusu ilə hesablama mərkəzi arasında telefon əlaqəsi yaratmasını nəzərdə tutur. İnformasiyanın telefon xətti ilə verilməsi üçün model (modulyator – demodulyator) qurğusu istifadə olunur. Bu zaman implusun rəqəm koduna və əksinə çevrilməsi təmin olunur. Əgər hesablama mərkəzində kifayət qədər hesablama və informasiya resursu cəmlənmiş olsa, istifadəçi öz terminalı ilə mərkəz arasında əlaqə yaratmaq üçün terminala qoşulan telefonla müvafiq nömrəni (hesablama mərkəzində yerləşən) – yığmalıdır. Müəyyən parol əsasında lazımı proqram çağırılır, istifadə olunur, proqramla dəyişikliklər edilir və s.

Bununla belə, teleişləmə rejiminin geniş yayılmasına mane olan prinsipial səbəblər vardır:

• informasiya mübadiləsi sürətinin az olması ilə əlaqədar olaraq

• telefon danışıqlarının bahalığı;
• ötürülən informasiya kənar müdaxilənin mümkünlüyü və mühafizənin

Teleişləmə rejimi terminalın EHM-dən məhdud məsafədə yerləşməsi şəraitində lazımi səmərə verir.

Hazırda teleişləmə rejiminin təkimilləşdirilməsi üçün terminal qurğularının imkanlarının artırılmasına diqqət verilir və “intellektual” terminallar yaradılması istiqamətində işlər yerinə yetirilir. Bu isə bir çox işləri məhz intellektual terminallar vasitəsilə görməyə, rabitə kanallarının yükünün azaldılmasına imkan verir.

2.Hesablama texnikasından istifadənin təşkilat formaları və onların xarakteriskası

Yerinə yetirilən vəzifələrdən, tətbiq sahəsindən, idarəetmə iyerarxiyasında tutduğu mövqedən və digər amillərdən asılı olaraq hesablama texnikasından istifadənin müxtəlif təşkilat formaları seçilir. Hesablama texnikası mərkəzləşdirilmiş və qeyrimərkəzləşdirilmiş formada istifadə üçün təşkil edilə bilər. Onu da qeyd edək ki, hazır ki, şəraitdə hesablama texnikasının (əsasən fərdi EHM-lərin) fərdi istifadəsinə daha tez-tez rast gəlinir. Fərdi istifadə şəraitində maşının etbarlılığı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, fərdi istifadə halında texniki xidmətin vaxtında göstərilməsi müəyyən çətinliklərələ bağlıdır. Müasir şəraitdə fərdi istifadə olunan hesablama texnikası vasitələrinin işinin yüksək səmərəliliyi onların informasiya – hesablama şəbəkəsinə qoşulması şəraitndə təmin oluna bilər.

Texniki vasitələrlə təhcizat əlamətinə görə hesablama texnikasının aşağıdakı təşkilat formaları vardır: maşın hesablama bürosu, maşın- hesablama stansiyası, hesablama mərkəzinin informasiya-hesablama mərkəzi, kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzi, kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzi, informasiya – hesablama şəbəkəsi.

Hesablama texnikasından istifadənin mərkəzləşdirilmiş formasında bütün hesablama avadanlığı bir yerdə cəmləşdirilir. İstifadənin mərkəzləşdirilmiş və qeyri – mərkəzləşdirilmiş formaları arasında aralıq hal, başqa sözlə qismən mərkəzləşdirmə mövcuddur və bu təcrübədə rast gəlinir. Hesablama texnikasının qismən mərkəzləşdirilmiş istifadə formasında texniki vasitələrin bir qismi, daha doğrusu informasiyanın yığılması, qeyd edilməsi, ötürülməsi vasitələri filiallarda sexlərdə, anbarlarda və s. yerləşdirilir.

Hesablama texnikasından istifadənin təşkili formaları sifarişçilərə xidmət əlamətinə görə iki böyük qrupa bölünür: fərdi və şərikli istifadə olunan təşkilat formaları.

Fərdi istifadə olunan hesablama qurğuları ayrı-ayrı müəssisə (təşkilat və idarə) daxilində yaradılır və yalnız öz müəssisəsinə xidmət edir.

Hesablama qurğularının şərikli istifadəsi halında tabeçiliyindən asılı olaraq istənilən müəssisə və təşkilatlardan sifarişlər qəbul edilir. Şərikli hesablama qurğuları fərdi istifadə olunan qurğulara nəzərən bir sıra üstünlüklərə malikdir. Hər şeydən əlavə onu qeyd edək ki, burada maşınlar lazımi səviyyədə yüklənir, sahələrarası informasiya daşıyıcıları unifikasiya olunur, xərclərin azaldılması imkanı vardır və s. Bununla belə şərikli qirğuların maliyələşdirilməsi, fəaliyyətin uçotu və s. ilə əlaqədar bir sıra əlavə məsələlərin həlli tələb olunur.

Xidmət dairəsi əlamətinə görə hesablama qurğularını ərazi, sahə və qarışıq fəaliyyət növləri üzrə fərqləndirmək olar. Əsas prinsip üzrə işləyən hesablama qurğularına Dövlət Statistika Komitəsinin rayon və şəhər hesablama qurğularını misal göstərmək olar. Sahə prinsipi üzrə işləyən qurğulara bank, maliyyə, ticarət, nəqliyyat və s. nazirlik və konsernlərin hesablama qurğuları aid edilir.Qarışıq prinsipdə işləyən hesablama qurğuları dedikdə öz müəssisəsi ilə yanaşı yaxınlıqda yerləşən müəssisələrə xidmət edən qurğular başa düşülür.

Kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzləri şərikli hesablama qurğularının geniş yayılmış formasıdır.

Hesablama mərkəzi proqram və informasiya təminatı əsasında birgə fəaliyyət göstərən EHM və digər texniki vasitələrin cəmləşdiyi təşkilat formasıdır. Hesablama mərgəzi müasir rabitə vasitələri ilə təchiz edilir ki, bu da mərkəzin proqram və informasiya fondundan abonentlərin istifadəsinə imkan verir. Abonent dedikdə zəruri texniki vasitələrlə (terminal və onun fəaliyyətini təmin edən vasitələr) təchiz edilmiş və hesablama mərkəzindən müəyyən məsafədə yerləşən istifadəçi başa düşülür.

Hesablama mərkəzləri gördüyü işin səciyyəsinə və həcminə, tabeçilik mənsubiyyətinə, istifadə edilən maşın parkına və s. görə fərqlənir. Bununla belə, hesablama mərkəzlərinin tipik quruluş sxemi vardır və bu şəkildə göstərilmişdir:Şəkildə göstərilən funksional qruplar daha çevikdir və tez-tez quruluş dəyişikliklərinə məruz qalırlar. Odur ki, onların təsnifatı sxemdə verilməmişdir.

Hesablama mərkəzləri elm – istehsal müəssisəsi olub get-gedə daha çox istifadəçilərə xidmət istiqamətində inkişaf etməlidir. Bu isə yalnız bilavasitə hesablama ilə əlaqədar məsələlərin deyil, həmçinin informasiya-arayış xidməti, informasiya massivləri üzərində əməliyyatlar və s. işlərin yerinə yetirilməsini tələb edir. Mahiyyət etbarı ilə bu halda mərkəzi informasiyanın çevrilməsini və bilavasitə hesablama əməliyyatlarını yerinə yetirmiş olur.

Odur ki, belə mərkəzlər informasiya- hesablama mərkəzləri adını almışdır. İnformasiya – hesablama mərkəzləri təsərrüfat proseslərində informasiyanın yığılmasından tutmuş, çıxış sənədlərinin tərtibi və onların istifadəçilərə çatdırılmasına qədər bütün əməliyyatları yerinə yetirir.

Hesablama texnikasından istifadənin mütərəqqi formalarından biri informasiya – hesablama şəbəkəsidir. Beynəlxalq təcrübədə bu təşkilat forması geniş yayılmışdır.

İnformasiya – hesablama şəbəkəsi informasiya fondlarının və proqram vasitələrinin çoxtəyinatlı və onlarla, bəzən yüzlərlə istifadəçiyə lazım olması şəraitinin məntiqi yekunudur. Əlbətdə hər bir hesablama mərkəzində zəruri informasiya və proqram təminatı yaradıla bilər və lokal istifadə oluna bilər. Lakin informasiya bazasının müntəzəm təzələnməsi, köhnə elementlərin bazadan kənarlaşdırılması, bir sözlə informasiyanın müntəzəm olaraq aktuallaşdırılması tələb olunduğundan hər bir hesablama mərkəzində bu işlərlə məşğul olan xüsusi xidmət qrupu yaradılır ki, bu da iqtisadi cəhətdən sərfəli deyildir. Odur ki, predmet sahəsi daha geniş və mürəkkəb olan müəssisə (təşkilat) nəzdində fəaliyyət göstərən hesablama mərkəzində böyük məlumat bazası yaradılır və digər istifadəçilərə xidmət edilir. Bu halda istifadəçilər üçün müvafiq məlumat bazası yaratmağa ehtiyac olmur və məlumat bazasının saxlanmasının hər bir istifadəçiyə düşən xərci azalmış olur. Proqram fondunun zənginləşməsi və istifadəçilərə operativ xidmət baxımından informasiya – hesablama şəbəkəsinin yaradılması əlverişlidir.

İnformasiya – hesablama – şəbəkəsinin yaradılması ən müasir rabitə vasitələrindən istifadə olunmasını tələb edir. İstifadəçilər ümumi təyinatlı məlumat bazasına müraciət üçün öz EHM – indən baza yerləşən EHM-ə (mərkəzi EHM) müraciət edə bilirlər. Şəbəkələrin təşkilinin ilkin mərhələlərində ənənəvi rabitə vasitələrindən (teleqraf, telefon və s.) də istifadə olunur.

İnformasiya şəbəkələri əhatə dairəsinə görə qlobal, regional və lokal şəbəkələr kimi fərqləndirilirlər. Qlobal informasiya şəbəkəsinə “İnternet” – i misal göstərmək olar.

Regional şəbəkələr ölkə şəhər miqyaslı şəbəkələrdir. Qeyd edək ki, regional şəbəkələrdə əsasən informasiya çevrilmələri və ötürülmələri baş verir. Məsələ ondadır ki, hesablama maşınlarının dinamik hesablama resusları şəklində birləşdirilməsi həm texniki, həm də iqtisadi cəhətdən həmişə sərfəli deyildir.

Lokal şəbəkələr əsasən yığcam ərazidə yerləşən müəssisə və təşkilatlarda yaradılır. Burada hesablama resuslarından da mərkəzləşdirilmiş qaydada istifadə olunur. Lokal şəbəkələrdə ötürmə sürəti daha yüksək olur.

3.İqtisadi informasiyanın informasiya-hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası

1. İnformasiyanın yığılması və ilkin sənədlərin tərtibi. Bu

1. Sənədlərin bağlamalarda komplektləşdirilməsi. Bu əməliyyat müəyyən

1. Əlamət nomenklaturasının kodlaşdırılması. Əməliyyat təsnifləşdiricinin

1. Müşaiyətedici yarlıqların tərtibi və sənədlərin informasiya – hesablama

1. İnformasiya – hesablama mərkəzinə daxil olan sənədlərin məzmunu

1. İnformasiyanın EHM- ə daxil edilməsi. Bu proses əməliyyat sistemi

1. İnformasiyaya məntiqi – hesabi nəzarət və səhvlərin düzəldilməsi.
2. Nəticələrin istifadəçilərə çatdırılması.

Mühazirə 7: İnformasiya sistemləri və texnologiyası

İstənilən təşkilatın və müəssisənin səmərəli fəaliyyətini təmin edən mühüm vasitələrdən biri müasir kompüter texnologiyası əsasında qurulmuş informasiya sistemi hesab olunur.

İnformasiya sistemi (İS) tətbiq sahəsinə aid informasiyanın toplanmasını, saxlanmasını, emalını və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən texniki, proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir. Texniki vasitələrə kompüterdən əlavə, informasiyanın ötürülməsi, qeyd edilməsi və əks etdirilməsi üçün vasitələr də daxildir. İnformasiya sistemi müəyyən mövzu sahəsi çərçivəsində müxtəlif istifadəçilərin informasiyaya olan təlabatını ödəmək üçün yaradılır.

İnformasiya sistemi ayrılıqda və ya hər hansı avtomatlaşdırılmış sistemin tərkibində layihə edilə bilər. Birinci halda o informasiya-sorğu sistemi kimi əsasən ayrı-ayrı şəxslərin və ya kolektivin informasiya tələblərini ödəmək üçün istifadə olunur. İkinci halda isə, İS istifadəçilərə informasiya arayış xidməti göstərməklə yanaşı, avtomatlaşdırılmış sistemin (məsələn, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin) informasiya təminatı altsistemi rolunu pynayır.

1. Tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyini və informasiya modelinin tam və

1. İstifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab verən İS-in yaradılması.

Tipinə, məzmununa və verilmə tezliyinə görə sorğuları iki qrupa ayırmaq olar: reqlamentli (daimi) və ixtiyari (fərdi). Reqlamentli sorğuların tipi, məzmunu və bəzən də verilmə tezliyi əvvəlcədən müəyyən olur və uzun müddət ərzində dəyişməyir. İxtiyari sorğularda isə bu cür müəyyənlik olmur.

İS – nin həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğulara cavab verməsi tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyininə, informasiya modelinin yaradılması və proqram təminatına xüsusi yanaşmağı tələb edir. Əgər İS təkcə reqlamentli sorğulara xidmət etsəydi, onda tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyini və sistemin layihələndirilməsi sorğuların təhlili əsasında aparıla bilərdi, yəni layihələndirməni “istifadəçilərin sorğularına görə” prinsipi ilə yerinə yetirmək olardı. İxtiyari sorğulara da xidmət edilməsi və sistemin çevikliyi tələbi həmin prinsipi həyata keçirməyə imkan vermir. Bu halda layihələndirməni “həqiqi aləmə görə” prinsipi ilə aparırlar. Ekspertlərin köməyilə sistemin çevikliyini və inkişafını nəzərə almaqla mövzu sahəsininin sərhədləri, informasiya obyektlərinin tərkibi, onlarn xassələri, aralarındakı əlaqələr təyin edilir və aonra sistem layihələndirilir. Bu prinsip ixtiyari sorğularla mövzu sahəsi arasındakı uyğunluğa əsaslanır. İS-in layihələndirilməsi hər iki prinsipdən istifadə oluna bilər. “Həqiqi aləmə görə” prinsipi əsas sayılır, “sorğulara görə” prinsipi isə mövzu sahəsinin dəqiqləşdirilməsində istifadə olunur.

Verdikləri sorğuların və tələb etdikləri informasiyanın təsvir formasına görə istifadəçiləri iki qrupa bölmək olar: istifadəçi-proqramlar və istifadəçi şəxslər. İstifadəçi – proqramlar (tətbiqi proqramlar) İS-ə formasına və məzmununa görə reqlamentləşdirilmiş sorğulara müraciət edirlər. Alınan informasiya həmin proqramlar tərəfindən uyğun surətdə emal olunur.

İstifadəçi – şəxslər İS-ə həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğularla müraciət edə bilərlər. İs-dən alınan informasiya istifadəçiyə əlverişli formada (mətn, izahlı cədvəl və ya qrafik şəklində) çatdırılmalıdır. Bu qrupa daxil olan istifadəçiləri 2 kateqoriyaya ayırmaq olar: hazırlıqlı istifadəçilər və hazırlıqsız istifadəçilər. Hazırlıqlı istifadəçilər adətən kompüter texnologiyasını bilən mütəxəssislər və ya proqramçılar olur və onlar İS ilə sorğu dilində əlaqə yaradılır. Hazırlıqsız istifadəçilər istifadəçi-şəxslərin ən geniş hissəsini təşkil edirlər. Çox vaxt İS elə bu qrup istifadəçilərə xidmət etmək üçün yaradılır. Buna görə də onlar həm də sonuncu istifadəçilər adlanırlar. İstifadəçilərin bu qrupuna idarəedici və xidmətedici personal, öz sahələri üzrə mütəxəssislər və s. aiddir. Onlar sistemlə əsasən dizloq rejimində təbii (və ya məhdud təbii) dildə və ya menyu dili vasitəsilə əlaqə yaradırlar.

Beləliklə, İS çoxlu sayda müxtəlif istifadəçilərə xidmət edir. Odur ki, bütün sorğuların vahid terminalogiyaya uyğunlaşdırılması üçün verilənlər lüğəti yaradılır. Bundan əlavə, sorğuların emalının optimal prosedurunu qurmaq üçün onların ekvivalent qrammatik çevrilməsi üsullarından istifadə olunur. İstifadəçiləri bu və ya digər informasiya müraciətinin mümkünlüyünü xarakterizə edən səlahiyyət səviyyələrinə görə də fərqləndirirlər. Bunun üçün İS-də səlahiyyətsiz istifadəçilərin informasiya mürciətini məhdudlaşdıran vasitələr də nəzərə alınmalıdır.

1. Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması.

2.Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması.

Faylların fərdi emalından fərqli olaraq, mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi, dəyişdirilməsi, silinməsi və axtarışı əməliyyatların VB daxilində eyni üsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur.

Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə, tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması çox vacib məsələdir. VB-də bu məsələ verilənərin çoxsəviyyəli müstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin müstəqilliyi ilə əldə edilir. Nəticədə, verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır.

4.Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi.

Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin müxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir. Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq mümkün olmur. Bu halda eyni verilənlərin müxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini üçün VB-də lazımi vasitələr nəzərdə tutulur.

5.Verilənlərin təhlükəsizliyi təmin edilməsi.

Verilənlərin təhlükəsizliyi dedikdə, bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması, digər tərəfdən, səlahiyyətsiz müraciətlərdən mühafizə edilməsi nəzərdə tutulur. Bunun üçün VB-də lazımi metodlar və vasitələr nəzərə alınır.

6.Verilənlərdən müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması.

Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmasına zəmin yaradılır.

7.Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları.

Müasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya

axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seçilməsinə və tətbiqinə imkan yaradır.

Verilənlərin və sorğuların təsviri üçün standart üsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan, İS – in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər mübadiləsi sadələşir, verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır.

Sübut edilmişdir ki, VB konsepsiyası ilə qurulan İS faylların fərdi emalı ilə qurulan sistemlərdən təxminən 1,5 dəfə daha ucuz başa gəlir.

İstifadəçilərin İS ilə əlaqə yaratması üçün 3 cür dildən istifadə olunur: sorğu dili, menyu dili və təbii dil.

Sorğu dilində istifadəçinin informasiya tələbi təbii dilə yaxın, lakin ciddi formal qaydalarla qurulan dildə ifadə olunur. Bir çox hallarda bu dildə verilənlər üzərində əməliyyat aparmaq üçün vasitələr də nəzərə alınır. Son illər sorğu dillərinin standartlaşdırılması sahəsində işlər görülür. Bu iş beynəlxalq miqyasda geniş tətbiq tapan SQL dilinin əsasında aparılır. 1999-cu ildə bu dilin təkmilləşdirilmiş variantı SQL3 relyasiya modeli verilənlər bazaları əsasında qurulmuş İS-də standart dil kimi qəbul olunmuşdur. Sorğu dilinin imkanları geniş olduğundan, ondan həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğuları ifadə etmək üçün istifadə oluna bilər. Lakin bu dildə işləmək istifadəçilərdən xüsusi hazırlıq tələb edir.

Hazırlıqsız istifadəçilər üçün İS ilə ən əlverişli ünsiyyət vasitəsi menyu dilidir. Əvvəlcədən planlaşdırılmış sorğular menyuya salınır və sistem həmin sorğuların emalı üçün hazırlanır. İstifadəçi yuxarı səviyyədən başlayaraq sonuncu səviyyəyədək seçmə prinsipi ilə informasiya tələbini sistemə çatdırır.

Menyu dili istifadəçilər üçün sadə və əlverişli olmasına baxmayaraq ixtiyari sorğuların emalı üçün yaramır. Belə hallarda menyu dili təbii dilin elementləri ilə zənginləşdirilir.

Təbii dil İS ilə ünsiyyət üçün ideal vasitədir. Lakin təbii dilin mürəkkəbliyi, eyni fikrlərin müxtəlif ifadə üsulları, vahid terminologiyanın olmaması və s. onun reallaşdırılmasını xeyli çətinləşdirir və bu səbəbdən də indiyədək İS-də ünsiyyət vasitəsi kimi təbii dildən istifadə olunması problemi həll olunmamamışdır. İntellektual interfeysin yaradılmasını nəzərdə tutan bu sahədə geniş elmi-tədqiqat işləri aparılır və bugünkü nailiyyət ondan ibarətdir ki, təbii dilin mövzu sahəsinə uyğun məhdudlaşdırılmış variantından istifadə olunur.

2.İnformasiya sisteminin arxitekturası

İnformasiya sistemi kompüterdən, onun xarici yaddaşında saxlanan verilənlər bazasından, verilənlər bazasının idarəetmə sistemindən (dil və proqram vasitələri) və sistemin administiratorundan ibarət mürəkkəb “insan-maşın” kompleksidir. İnformasiya sisteminin əsasını verilənlər bazası təşkil etdiyindən, bəzən ona verilənlər bazası sistemi (VBS) də deyilir. İnformasiya sistemlərini fəaliyyət dairəsinə görə iki sinfə bölmək olar:lokal sistemlər və paylanmış sistemlər. Əvvəlcə lokal İS-in arxitekturasına baxaq.

Lokal İS adətən bir kompüterdə reallaşdırılır, bir VB-yə malik olur və həmin VB-yə aid sorğulara cavab verir.

Verilənlərin məntiqi və fiziki müstəqilliyini təmin etmək üçün onlar 3 səviyyədə təsvir olunur: xarici (istifadəçi səviyyəsində),məntiqi (konseptual səviyyə) və fiziki(yaddaş səviyyəsində). Hər səviyyədə uyğun verilənlərin modeli yaradılır.

Xarici model (XM) istifadəçinin verilənləri necə görməsi deməkdir. Başqa sözlə, xarici model istifadəçinin VB-dən tələb etdiyi verilənlərin strukturunu və tərkibini əks etdirir. Xarici modelə başqa sözlə altsxem də deyilir. İstifadəçilərin informasiya tələbləri müxtəlif olduğundan, altsxemlərin sayı və strukturları müxtəlif olur. Xarici model istifadəçinin ünsiyyət dili vasitəsilə sistemə verdiyi sorğuya görə formalaşdırılır.

Məntiqi model (MM) verilənlərin mücərrəd təsvirini əks etdirir. Bu təsvirdə VB-yə daxil edilən bütün verilənlərin xarakteriskaları və onlar arasındakı əlaqələr əks etdirilir. Məntiqi model VB-nin əsası sayılır. Ona başqa adla konseptual model (KM) deyilir. Məntiqi model verilənlərin strukturunu və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirən sxem vasitəsilə ifadə olunur. VB-nin təşkili zamanı konseptual sxem verilənlərin təsviri dili vasitəsilə (məsələn, dBase dili, SQL dili və s.) təsvir olunur.

İdeal halda məntiqi model verilənlərin bütün xarakteriskalarını və əlaqələrini əhatı etməlidir. Lakin real sistemdə bu tam mümkün olmur. Sxemdə müəyyən məhdudluqlar olur və bu da özünü məntiqi modelin təsviri üçün istifadə olunan iyearxik, şəbəkə və relyasiya sxemlərində göstərir. Yığcamlığı, əyaniliyi, zənginliyi və verilənlər üzərində lazımi əməliyyatların aparılmasının mümkünlüyü baxımından relyasiya sxemi daha geniş tətbiq tapmışdır və müasir sistemlərin böyük əksəriyyəti relyasiya modeli əsasında yaradılır.

Fiziki model (FM) verilənlərin kompüterin xarici yaddaşında necə təşkil olunmasını əks etdirir. Bu modeldə VB-nin daxili (maşın) sxemi təsvir edilir. Həmin sxemdə xarici yaddaşın xarakteriskaları, fiziki yazıların formatları, indekslər, kataloqlar və s. haqqında məlumat verilir. Verilənlər bazası xarici yaddaşda fiziki modelə uyğun saxlanır.

Xarici, məntiqi və fiziki modellər verilənlər bazasının idarəetmə sistemi vasitəsilə bir-biri ilə əlaqələndirilir.

Beləliklə, informasiya sistemi 3 səviyyəli arxitektura üzrə qurulur. Şəkil -də lokal İS-in sadələşdirilmiş strukturu göstərilmişdir. Qeyd edək ki, bu arxitektura verilənlərin idarəetmə sistemləri üzrə tədqiqat qrupunun (ANSI/SPARC) təklif etdiyi arxitekturaya uyğundur.

Verilənlər bazasında aparılan əməliyyatların hamısı verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBİS) adlanan proqram kompleksi vasitəsilə yerinə yetirilir. Əməliyyat aparmaq üçün sorğular VBİS – in interfeysi vasitəsilə sistemin tələb etdiyi dilə və formaya çevrilib icra olunur. VBİS öz işini əməliyyay sisteminin (ƏS) idarəsi altında aparır.

Modellər arasında əks olunma funksiyalarının və verilənlərin emalı üçün funksiyaların reallaşdırılması bir neçə variantda aparıla bilər. Məsələn, sadə halda hər bir məntiqi yazıya bir fiziki yazı və hər bir xarici yazıya bir məntiqi yazı uyğun gələ bilir. Onda xarici yazı birmənalı olaraq daxili yazıdan alınır. Bu variant yüksək məhsuldarlığa malikdir, lakin verilənlərin təkrarlanmasına yol verilir. Digər halda konseptual sxem əsasında lazımi əksolunmanı həyata keçirən proqram yaradılır və onun köməyilə daxili yazılardan xarici yazılar formalaşdırılır.

Şəkil –də Lokal informasiya sisteminin sadələşdirilmiş struktru

İnformasiya sistemi tətbiq olunan müəssisədə verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasına məsuliyyəti verilənlərin adminstratoru (VA) adlanan bir və ya bir neçə şəxsdən ibarət qrup daşıyır. VA-nın funksiyalarına aşağıdakılar aiddir: VB-yə hansı verilənlərin daxil edilməsini müəyyənləşdirmək, İS-in fəaliyyəti zamanı qaydalara əməl olunmasını və sorğu nəticələrinin istifadəçilərə vaxtında çatdırılmasını təmin etmək.

VB-nın tələblərinin yerinə yetirilməsi verilənlər bazasının adminstratoru (VBA) tərəfindən aparılır. Verilənlər bazasının adminstratoru bir və ya bir neçə peşəkar mütəxəssisdən ibarət qrupdur. VBA – nın əsas vəzifəsi VB-ni yaratmaq, onun yeniləşdirilməsini, təshihini və istifadəçilərin sorğularına cavabları təmin etməkdir. VBA həmçinin sistemin operativliyinə, texniki, informasiya və proqram təminatına da cavabdehlik daşıyır.

3.Paylanmış informasiya sistemi (PİS)

Paylanmış informasiya sistemi paylanmış verilənlər bazasında verilənlərin paylanmış emalını yerinə yetirir. Paylanmış emal o deməkdir ki, müxtəlif məsafələrdə yerləşdirilmiş kompüterlər kommunikasiya şəbəkəsi ilə bir-biri ilə əlaqələndirilir və verilənlərin emalı şəbəkənin kompüterləri arasında bölüşdürülür. Müxtəlif kompüterlər arasında əlaqə şəbəkəni idarə edən xüsusi proqram vasitəsilə əldə edilir.

Hazırda PİS üçün ən perspektivli kliyent-server arxitekturası hesab olunur. Bu arxitekturanın geniş yayılmış variantı kompüter şəbəkəsindən və paylanmış verilənlər bazasından ibarət olur. Paylanmış verilənlər bazası server kompüterdə yerləşdirilən korporativ verilənlər bazasından (KVB) və terminal kompüterlərdə yerləşdirilmiş fərdi verilənlər bazalarından (FVB) ibarət olur.

Server dedikdə kompüter şəbəkəsinin resursunu idarə edən kompüter (proqram), kliyent dedikdə isə, həmin resursdan istifadə edən kompüter (proqram) başa düşülür. Kompüter şəbəkəsinin resursu rolunda verilənlər bazaları, fayl sistemləri, poçt xidməti, mətbuat xidməti və s. çıxış edə bilər. Serverin tipi onun idarə etdiyi resursun növü ilə təyin olunur. Məsələn, əgər idarə olunan resurs verilənlər bazasıdırsa, onda uyğun server verilənlər bazası serveri adlanır.

İnformasiya sisteminin kliyent-server arxitekturası ilə təşkilinin böyük üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada ümumi korporativ informasiyanın mərkəzləşdirilmiş saxlanması, idarə olunması və həmin informasiyaya kollektiv müraciətlə yanaşı, fərdi informasiya ilə fərdi işləmək imkanları da var. Kliyent – server arxitekturalı İS-in sadələşdirilmiş strukturu aşağıdakı şəkil–də verilmişdir

Şəkil-də Paylanmış informasiya sisteminin sadələşdirilmiş strukturu.

Korporativ VB server VBİS – in (məsələn, MS SQL Server və ya Oracle Server) idarəsi altında yaradılır, təmin olunur və fəaliyyət göstərir.

Fərdi VB-nin və onların tətbiqlərinin yaradılması və idarə olunması üçün Access, foxPro, Paradox və s. kimi VBİS – lərdən istifadə olunur.

Müəssisə və təşkilatın ölçüsündən və həll olunan məsələlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq informasiya sistemi aşağıdakı konfiqurasiyalardan biri ilə qurula bilər:

Həm korporativ, həm də fərdi bazaları özündə saxlayan kompüter server;

Kompüter-server və hər bir fərdi VB üçün fərdi kompüter;

Bir neçə kompüter-server və kompüter-kliyent

Kliyent-server arxitekturası müəssisənin informasiya sisteminin inkişafına

və əhatə dairəsinin genişləndirilməsinə imkan yaradır.

Ümumi VB-nin korporativ və fərdi verilənlər bazalarına bölünməsi VB-nin

layihələndirilməsini mərkəzləşdirilmiş varianta nisbətən asanlaşdırılır və bununla da layihə xərclərini və layihələndirmədəki səhvlərin ehtimalını azldır.

İnformasiya proseslərinə informasiyanın toplanması ötürülməsi, saxlanılması, emalı və istifadəçiyə çatdırılması aiddir. İnformasiya prosesləri insanların həyat fəaliyyətində, elm və texnikada vacib rol oynayırlar. Bəşəriyyəti inkişafı ərəfəsində bu proseslərin daxili məzmununun dəyişməməsinə baxmayaraq onların mexanikləşməsi və avtomatlaşdırılması meylləri açıq özünü göstərir. Kompüter texnikasının yaranması və inkişafı nəticəsində bu proseslərin avtomatlaşdırılması daha da sürətlənmiş və hazırda informatikanın əsas probleminə çevrilmişdir.

İnfromasiyanın toplanması öyrənilən obyektin vəziyyəti haqqında məlumat alınması məqsədi ilə aparılır. İnformasiyanın toplanması prosesi adi halda insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış halda isə texniki vasitələr və sistemlər tərəfindən yerinə yetirilir. Məsələn, istifadəçi qatarların və təyyarələrin hərəkəti haqqında məlumatı cədvələ baxmaqla və ya başqasından soruşmaqla ala bilər. Avtomatlaşdırılmış variantda isə o bu məlumatı texniki vasitələrin köməyi ilə (avtomatik arayış, telefon və s.) əldə edə bilər. Texniki qurğularda və sistemlərdə informasiyanın toplanması üçün müxtəlif ölçü və avtomatik qeyd edici cihazlardan istifadə olunur.

İnfromasiyanın ötürülməsi. Toplanan informasiyanın emal edilməsi üçün o emal vasitələrinə ötürülməlidir. Adi halda informasiyanın emalı insan tərəfindən avtomatlaşdırılmış halda isə kompüter vasitəsi ilə aparılır. İnformasiya toplanan məntəqədən emal məntəqəsinə qədər olan məsafədən asılı olaraq, informasiyanın ötürülməsi müxtəlif vasitələrlə yerinə yetirilə bilər. Yaxın məsafəli ötürmələrdə kabellərdən, uzaq məsafəli ötürmələrdə isə rabitə kanallarından (telefon, teleqraf, peyk rabitəsi və s.) istifadə olunur. Müasir kompüterlərdə infromasiyanın telefon kanalı vasitəsilə uzaq məsafədən qəbulu və ötürülməsi üçün modem (modulyator-demodulyator) adlanan xüsusi qurğudan istifadə olunur.

İnfromasiyanın saxlanması. İnformasiya emal edilməzdən əvvəl və sonra daşıyıcılarda saxlanır. Infromasiya daşıyıcısı kimi kağızdan, köhnə kompüterlərdə, perfolentdən, perfokartdan, maqnit lentindən, müasir kompüterlərdə isə maqnit və yığcam disklərdən, fləş yaddaşdan və s. istifadə olunur.

İnfromasiyanın axtarışı və emalı adi halda insan tərəfindən avtomatlaşdırılmış halda isə kompüter vasitəsilə aparılır. İnfromasiya emalı infromatikanın əsas problemi hesab olunur. İnformasiyanın emalı başqa sözlə, qarşıya qoyulan məsələnin həlli deməkdir. Bunun üçün əvvəlcədən hazırlanmış alqoritmlərdən və proqramlardan istifadə olunur.

İnformasiyanın emalından alınan nəticələr tələb olunan formada istifadə çilərə çatdırılır. İnfromasiyanın istifadəçilərə çatdırılmasına çox vaxt proses kimi baxırlar. Avtomatlaşdırılmış üsulla (kompüterlə) emal olunan informasiya istifadəçilə adətən kompüterin xaric etmə qurğuları ilə (monitor, printer, qrafik çəkən qurğu və s.) mətn, cədvəl, qrafik və s. şəklidə çatdırılır. İnformasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasının ümumi sxemi aşağıdakı şəklidə verilmişdir.

İnfromasiya proseslərinin yerinə yetirilməsinin ardıcıllığını aks etdirən bu sxem avtomatlaşdırılmış informasiya və idarə etmə sisteminin sadələşdirilmiş quruluşunu göstərir. İş rejimləri analoq kəmiyyətləri ilə tənzimlənən texnoloji proseslərin idarə edilməsi sistemlərində informasiya emalından alınan nəticələr kod – analoq çeviricisi ilə kod formasından, analoq formasına çevrildikdən sonra idarə olunan obyektin icra mexanizminə verilir.

5.Kompüter və informasiya texnologiyaları

Göründüyü kimi informatikanın mühüm sahələrindən biri İnformasiya texnologiyalarıdır (İT). İT konkret proqram və aparat toplusunu, və insan fəaliyyətinin-bütün-sahələrində(sosial,mədəniyyət,hüquqi elmi,istehsalat,idarəetmə,bank maliyyə və s.)informasiyanın emalını əhatə edir.

Özünün inkişaf dövründə İT mexaniki, elktrik, elektron və s. mərhələləri keçərək müasir çoxfunksiyalı dövrünə gəlib çıxmışdır.İT-nin əsas resursu isə informasiyadır

Son illərdə “Kompüter texnologiyası” və “İnformasiya texnologiyaları” terminlərindən geniş istifadə olunur.

“Texnologiya” yunan sözü olub (techne (bacarıq)+logos (öyrənmə)) məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusunu və həmin proseslərin özlərini ifadə edir. Bu zaman emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir. Texnoloji proseslərdə qeyri – mütəşəkkil (kor – təbii) proseslərdən fərqli olaraq, nizamlılıq və mütəşəkkillik olur. “Texnologiya” termini tarixən material istehsalı sahəsində yaranmışdır. Məsələn, metallar texnologiyası və s. Bu nöqteyi – nəzərdən kompüter texnologiyası baxılan sahədə kompüter texnikasının aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyası deməkdir.

İnformasiya texnologiyası – informasiya ehtiyatlarından istifadə olunması proseslərinin ağırlığını azaltmaq, onların etibarlılığını və operativliyini çoxaltmaq məqsədilə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən və texnoloji zəncirdə birləşdirilən metodlar, istehsal prosesləri və texniki – proqram vasitələri toplusudur.

İnformasiya texnologiyası aşağıdakı xüsusiyyətlərlə təyin olunur:

Emal obyekti – verilənlərdir;

Məqsəd – informasiyanın alınmasıdır;

Emal prosesinin vasitələri – aparat, proqram və aparat – proqram

Verilənlərin emal prosesləri mövzu sahəsinə uyğun əməliyyatlara

Proseslərin idarə olunması qərar qəbul edən şəxslər tərəfindən yerinə

Proseslərin optimallaşdırılma kriterisi: informasiyanın operativliyi

(istifadəçilərə vaxtında çatdırılması), onun etibarlığı, doğruluğu, dəqiqliyi və tamlığı təmin olunmalıdır.

Bütün texnologiya növləri içərisində informasiya texnologiyası “insan amilinə” çox yüksək tələblər qoyur (peşəkarlıq səviyyəsi, zehni və fiziki iş qabiliyyəti və s.)

Material istehsalı texnologiyasında materialın ilkin vəziyyətini dəyişdirilməklə material məhsulu alınır

Neft, qaz, faydalı qazıntılar və s. tipli material resursları ilə yanaşı informasiya da cəmiyyətin vacib resurslarından biridir. Odur ki, informasiyanın emalı prosesini də material resurslarının emalı prosesinə analoji olaraq informasiya texnologiyası adlandırırlar

Material istehsalı texnologiyasında məqsəd insanın və ya sistemin tələblərinə cavab verən məhsulun istehsalıdır. İnformasiya texnologiyasında isə məqsəd insan tərəfindən analiz edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün informasiya istehsalıdır.

Məlumdur ki, eyni material resurslarına müxtəlif texnologiyaları tətbiq etməklə müxtəlif məlumat almaq olar. Bu deyilən informasiya texnologiyasına da aiddir.

Cəmiyyətin informasiya resurslarından səmərəli istifadə etməsi üçün informasiya texnologiyası vacib əhəmiyyət kəsb edir. İnformasiya texnologiyası elmi – texniki tərəqqinin inkişafı və informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Müəsir cəmiyyətdə informasiya emalı texnologiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasını, həmçinin informasiya məhsulunun keyfiyyətinə ciddi təsir etmiş fərdi kompüter hesab olunur. Fərdi kompüterin informasiya mühitində tətbiqi və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkişafını yeni mərhələyə çatdırdı. Bununla da “informasiya texnologiyası” söz birləşməsinə “yeni” sözü əlavə olundu: yeni informasiya texnologiyası.

№	Material texnologiyası	İnformasiya texnologiyası
1	Xammalın və materialların yığılması və ya hazırlanması	Verilənlərin və ya ilkin informasiyanın toplanması
2	Material məhsulun istehsalı	Verilənlərin emalı və nəticəvi informasiyanın alınması
3	İstehsal məhsulunun istehlakçıya çatdırılması	İnformasiya məhsulunun istifadəçiyə çatdırılması

Material və informasiya texnologiyalarının əsas komponentləri

Yeni sözü bu texnologiyanın təkamülülüyünü yox, yeniliyini göstərir. Onun tətbiqi o mənada yenilik aktı hesab olunur ki, o, təşkilatların və müəssisələrin fəaliyyət növlərinin məzmununu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir. Yeni informasiya texnologiyası anlayışına həmçinin informasiyanın müxtəlif vasitələrlə ötürülməsini təmin edən kommunikasiya texnologiyaları da daxil edilir.

Yeni informasiya texnologiyasının əsas xüsusiyyətləri

Metodologiya	Əsas əlamət	Nəticə
İnformasiyanın emalı və ötürülməsi üçün yeni vasitələr	İdarəetmə texnologiyasına qoşulmaq	Yeni kommunikasiya texnologiyası
Bütöv texnolo sistemlər	Mütəxəssislərin və menecerlərin funksiyalarının inteqrasiyası	İnformasiya emalının yeni texnologiyası
İnformasiyanın hazırlanması, ötürülməsi, saxlanması və əks etdirilməsinin məqsədyönlü təşkili	Sosial mühitin qanunauyğunluqlarının nəzərə alınması	İdarəetmə üçün qərarların qəbulunun yeni texnologiyası

Yeni informasiya texnologiyası istifadəçilərlə “dostsayağı” interfeyslə işləməyi təmin edən, fərdi kompüterlərdən və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə edən texnologiyadır.

Yeni informasiya texnologiyasının 3 əsas prinsipi aşağıdakılardır.

Kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;

Proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı

Həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi

Material istehsalı texnologiyası müxtəlif vasitələrlə (avadanlıq.dəzgahlar, insturumentlər, konveyr xətləri və s.) reallaşır. Analoji olaraq informasiya texnologiyası üçün də texniki vasitələr mövcuddur. İnformasiya istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat , proqram və riyazi təminatını yerinə yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyilə ilkin informasiya emal edilərək yeni keyfiyyətli informasiyaya çevirilir.

Bu vasitələrin içərisində proqram vasitələrinin xüsusi yeri var. Həmin vasitələrlə başqa sözlə informasiya texnologiyasının proqram instrumentarisi deyilir. Proqram insturumentarisi istifadəçi tərəfindən qoyulan məqsədə nail olmaqdan ötrü müəyyən tip kompüter üçün bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə proqram məhsulundan ibarətdir. İnstrumentari kimi fərdi kompüterlər üçün geniş yayılmış aşağıdakı proqram məhsullarından istifadə edilə bilər: mətn prosessorları və ya redaktorları, stolüstü nəşriyyat sistemləri, elektron cədvəllər, qrafik redaktorlar, verilənlər bazalarının idarəetmə sistemləri, elektron yazı kitabçaları, funksional təyinatlı (maliyyə, mühasibat, marketinq və s.) informasiya sistemləri, internet bələdçiləri, ekspert sistemləri və s.

İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır. İlk baxışdan onların bir – birinə çox oxşarlığı təəsüratı yaranır, əslində isə bu belə deyildir.

İnformasiya texnologiyası verilənllər üzərində əməllərin, əməliyyatların, mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentləşmiş qaydalardan ibarət olan prosesdir. İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.

İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ kommunikasiya vasitələrindən və s. ibarət olan mühitdir. İnformasiya sistemi, “insan – kompüter” tipli informasiya emalı sistemdir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb, istifadəçiyə çatdırılmasıdır.

İnformasiya sisteminin funksiyalarının reallaşdırılması ona yönəlmiş informasiya texnologiyasını bilmədən mümkün deyil. İnformasiya texnologiyası isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər.

Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha geniş anlayışdır. İnformasiya sistemi isə informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqlı istifadə olunmasını təmin edir.

Material istehsalı sahəsində istifadə olunan norma, normativ, texnoloji proses, texnoloji əməliyyat və s. kimi anlayışlardan informasiya texnologiyasında da istifadə oluna bilər. Hər bir texnologiyada bu anlayışları müəyyənləşdirməkdən əvvəl məqsədi təyin etmək lazımdır. Sonra isə qoyulan məqsədə çatmaq üçün görüləsi işlərin hamısını strukturlaşdırmağa cəhd etmək və lazımi proqram instrumentarisini seçmək lazımdır.

İnformasiya texnologiyasını aşağıdakı səviyyələrə görə iyerarxik struktur şəklində təsvir etmək olar:

1 – ci səviyyə – sonrakı səviyyələrdə yerinə yetirilən əməliyyatlardan və əməllərdən ibarət texnoloji prosesləri reallaşdıran mərhələləri əhatə edir.

2 – ci səviyyə – proqram mühitinin 1- ci səviyyəsində seçilən konkret obyektin yaradılması üçün yerinə yetirilən əməliyyatları əhatə edir.

3 – cü səviyyə – uyğun əməliyyat qarşısında qoyulan məqsədə çatmaq üçün standart əməllərin toplusudur.

Hər bir əməl son nəticədə məhdud sayda elementlər əməliyyatlar kombinasiyasından təşkil olunur. Əməllərdən isə müxtəlif kombinasyalarla əməliyyatlar, müxtəlif kombinasyalı əməliyyatlardan isə texnoloji mərhələlər təşkil olunur. Texnoloji mərhələlər toplusu prosesi təşkil edir.

Mühazirə 8: Kompüterlərin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri və təsnifatı
1.Kompüter texnikasının yaranma tarixi

Bəşər sivilizasiyası tarixində informasiya emalı sahəsindəki köklü dəyişikliklərə müvafiq olaraq bir neçə informasiya inqilabı olmuşdur. Birinci inqilab yazının, ikinci – kitab çapının, üçüncu – elektrikin, teleqrafin, telefonun, radio-televiziyanin, dördüncü – mikroprosessorların, fərdi kompüterlərin, İnternetin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır. Bunları ümumləşdirərək qeyd etmək olar ki, cəmiyyətin inkişafı 1) kənd təsərrüfatı (aqrar), 2) sənaye dövrlərindən keçərək informasiya mərhələsinə daxil olmuşdur. Ona görə də informatikanın tarixi əslində dördüncü informasiya inqilabı ilə başlayir. İnformatikanın tarixi özünün tərkib hissəsi olan kompüterlərin yaranması və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və arxitekturasını, aparat və proqram vasitələrini əhatə etdiyinə görə inkişaf tarixi də kompüter texnikasının inkişaf tarixinə uyğundur.

Kompüter ingilis sözü olub,hesablayıcı deməkdir.Bu sözdən əvvəl rəqəm hesablama maşını ,Elektron hesablama maşını-EHM və yaxud da hesablama maşını –HM söz birləşmələrindən istifadə olunurdu.

İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır; 1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır;

1830-cu ildə Çarlz Bebic (İngiltərə) proqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstərmişdır.Maşına proqramın perfokartlardan daxil edilməsi,verilənlərin və nəticələrin isə ambarda “yaddaşda”saxlanması nəzərdə tutulurdu.Lakin texnikanın səviyyəsi aşağı olduğundan, Bebic bu maşını yarada bilmədi.Bebicin ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur; 1930-cu ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir; Müasir kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən verilmişdir. Həmin prinsiplər 1946-cı ildə ABŞ-da elektron lmpalı elementlərdə qurulan ENİAK adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir ki, həmin tarix də müasir kompüter texnikasının yaranma tarixi hesab olunmuşdur. Elə həmin vaxtdan da başlayaraq kompüter texnikası və texnologiyası yüksək sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır və aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir:

2.Kompüter texnikasının inkişaf yolu

Birinci nəsil (1950-1959) EHM-lər elektron lampalar üzərində yaradılmışdır. Bu tip maşınlar böyük ölçüyə, kiçik əməli yaddaşa, aşağı hesablama məhsuldarlığına (saniyədə min əməliyyat yerinə yetirirdi) malik idi.Giriş-çıxış qurğularının və xarici yaddaşın funksional məhdudluğu mətni (simvol tipli) informasiyanın emalını çətinləşdirirdi.Onlardan əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Bu nəsil EHM-lərə misal olaraq: “Ural”, “Strela”, “Minsk -1” maşınlarını göstərə bilərik.

İkinci nəsil (1960-1969) EHM-də elektron lampalar yarımkeçirici elementlərlə-tranzistorlarla və diodlarla əvəz olundu. Bu nəsil EHM-lər daha yüksək hesablama məhsuldarlığına (saniyədə milyon əməliyyat yerinə yetirirdi), əməli yaddaşa malik oldular və onların ölçüləri hiss ediləcək dərəcədə kiçildi.Giriş-çıxış qurğuları təkmilləşdirilmiş böyük tutumlu xarici yaddaş(maqnit lentində) qoşulmuş və bununlada mətni informasiyanın emalı mümkün olmuşdur.Xarici qurğularla əsas qurğuların paralel işləməsi məsələsi qismən həll edilmişdir. Bu cür EHM-də alqoritmik dillərin təıtbiqi geniş vüsət aldı və məsələlərin maşında həlli qaydaları sadələşdi. Bu nəsil EHM-lərə misal olaraq “BESM”, “Minsk -22” və s. misal göstərə bilərik.

Ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində inteqral sxemlərin tətbiqi ilə üçüncü nəsil EHM-lərin (1970-1981) yaradılması mərhələsi başlandı. İnteqral sxemlərin tətbiqi ilə EHM-lərin texniki və istismar xarakteristkalarında böyük sıçrayış oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi,iş etibarlığı artdı.Qurğuların paralel işləməsi prinsipi təkmilləşdirildi.Əsas qurğularla xarici qurğular arasında informasiya mübadiləsinin dinamik prinsiplə təşkili kompüterə müxtəlif sayda müxtəlif tipli xarici qurğuların qoşulmasına imkan verdi.Böyük yaddaş tutumu ilə yanaşı ,yüksək yazma oxuma surətinə malik olan maqnit disklərindən xarici yaddaş kimi istifadə olunması ilk dəfə III nəsil kompüterlərdə həyata keçrilmişdir. Bu nəsil EHM-lərin hesablama məhsuldarlığı saniyədə on milyonlarla əməliyyata çatdırıldı. Əməli yaddaşın həcmi xeyli artırıldı, maşınların əməliyyat sistemində müxtəlif emal rejimlərindən (sual-cavab, vaxtın bölünməsi, paket emalı və s.) istifadə edilməsi EHM-in idarə olunmasını asanlaşdırdı. Üçüncü nəsil EHM-in əsasında tele-emal sistemlərinin yaradılmasını həyata keçirdilər. Bu isə uzaqda yerləşən istifadəçilərin terminallar vasitəsi ilə EHM-lərə daxil olub, onlardan lazım olan məlumatların oxunmasına imkan yaratdı.

III nəsil kompüterlərin əsas səciyyəvi cəhətlərindən biri hesablama prosesinin təşkilində aparat və proqram vasitələrindən birgə istifadə olunmasıdır.

III nəsil kompüterlərin əsasını ABŞ-ın İBM firmasının yaratdığı İBM 360 və İBM 370 kompüterləri təşkil edir.Bu kompüterin əsasında sonradan SSRİ-də “ЕС ЭВМ” tipli kompüterlər yaradıldı.

Başda SSRİ olmaqla sosialist ölkələrinin birgə iştirakı ilə III nəsil “ЕС ЭВМ” kompüterləri iki sıra ilə istehsal olunurdu.

I sıra: EC-1010,EC-1020,EC-1030,EC-1040,EC-1050,EC-1060

Bu modellər bir-birindən məhsuldarlığına ,texniki xarakteristikalarına və komplektləşdirməsinə görə fərqlənir.

III nəsil kompüterlərin bir nümayəndəsi də kiçik maşınlar sinfinə daxil olan və ABŞ-ın DEC firması tərəfindən istehsal olunan PDP və VAX kompüterləri və onların SSRİ-dəki analoqu olan “CM” maşınlarıdır.

IV nəsil 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem (BİS,ÇBİS) texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir.Bu cür inteqral sxemlərdə bir yarımkeçrici kristalda 1000-ə qədər sxem yerləşdirmək mümkün olur.Odur ki kompüterin qabarit ölçüləri kiçilir,iş etibarlığı isə çoxalır.Əvvəlki nəsil kompüterlərdə əməli yaddaş (ƏY) əsasən maqnit nüvələrində qurulduğu halda,IV nəsil kompüterlərdə ƏY statistik və dinamik yaddaş inteqral sxemlərdə qurulur.Odur ki,əməli yaddaşın işləmə surəti və tutumu xeyli artır.

IV nəsil maşınlar arasında mikro və mini kompüterlər xüsusi yer tuturlar.Mikro kompüterlərin ən geniş yayılmış növü isə fərdi kompüterlərdir.(ingiliscə Personal compüter -PC)

Fərdi kompüterlər ölçülərinə görə xeyli kiçik və qiymətcə çox ucuzdur.

V nəsil kompüterlər –indinin və gələcəyin kompüterləri yeni elektron texnologiyası ilə daha miniatür elementlərdə yığılır,daha yüksək məhsuldarlığa və iş etibarlığına malik olmaqla yanaşı ,keyfiyyətcə yeni funksional tələblərə cavab verməlidirlər.

Bilik bazaları ilə işləməyi təmin etməyi və onun əsasında süni intellekt sistemlərinin təşkilinə imkan yaratması;

Kompüterin tətbiqini daha da asanlaşdırmaq üçün istifadəçi ilə nitq və görmə vasitəsilə ünsiyyətin təmin etməsi

Proqramların sintezinin avtomatlaşdırılması vasitəsinə proqram vasitələrinin yaradılması proseslərini sadələşdirməsi

Kompüterlərin yeni arxitekturunun yaradılması sahəsində vacib istiqamətlərdən biri də neyrokompüterlərin layihələşdirilməsidir.Neyrokompüter real neyronların əsas xassələrini modelləşdirən neyron şəbəkəsi (formal neyronlarda strukturlar) anlayışına əsaslanır.Bio və opto-elementlərdən istifadə olunmaqla ,bioloji və optik neyrokompüterlərin yaradılması nəzərdə tutulur.Mikroelektronikanın son nailiyyətləri və biotexnologiya əsasında element bazasının yaradılması nəticəsində biokompüterlərin reallaşdırılması mümkün olacaqdır.

Kompüterlərin imkanlarını qiymətləndirmək üçün müəyyən əlamətlərə görə onları qruplara bölürlər,yəni təsnif edirlər.Kompüterləri qabarit ölçülərinə və məhsuldarlığa görə aşağıdakı siniflərə bölürlər.

Tarixən ilk dəfə böyük kompüterlər yaranmışdır.Onlar ümumi vəzifəli universal xarakter daşıyırlar.Onların element bazaları elektron lampalardan başlayaraq yüksək səviyyədə inteqral sxemlərə qədər təkmilləşdirilmişdir.Böyük kompüterlərin əsas vəzifəsi böyük həcmli informasiya massivlərinin saxlanması və emalı ilə əlaqədar olan mürəkkəb hesablamaların və informasiya –məntiq məsələlərin həllini təmin etməkdir.Bu cür maşınlar adətən bir neçə təşkilatın birgə istifadə etdiyi hesablama mərkəzlərində quraşdırılır.Bu sinif kompüterlərə İBM firmasının bir sıra modellərini (İBM 360,370,390) və onların analoqları olan EC-1040(1045),EC-1050(1055) aid etmək olar.

Bəzi hallarda böyük kompüterlərin məhsuldarlığı müəyyən sahələrdə tətbiq üçün kifayət etmir.Bu səbəbdəndə super kompüterlərin yaradılmasına ehtiyac yaranmışdır.Bu cür kompüterlərdə hesablamaların paralel aparılması ,çox səviyyəli iyerarxik yaddaş strukturlarından istifadə olunması,hədsiz işləmə surəti almağa imkan verir. Superkompyuter – çox prosessorlu hesablama sistemidır. İlk superkompyuter amerikalı elektronçu-mühəndis Seymur Krey tərəfindən 1975-ci ildə yaradılmışdır. Kompyuterlərin məhsuldarlığı ədədlər (sürüşkən vergüllü) üzərində bir saniyədə aparılan hesab əməliyyatlarının sayı ilə ölçülür. Superkompyuterlərin məhsuldarlığı sürüşkən vergüllü ədədlər üzərində saniyədə yerinə yetirilən trilyon əməliyyatlarla ölçülür. Superkompyuterlərdən aerodinamika, seysmologiya, nüvə fizikasında və s. kimi elm sahələrində meydana çıxan mürəkkəb məsələlərin həllində geniş istifadə olunur. Superkompyuterlərdə çoxsaylı mikroprosessorların paralel işləməsi nəticəsində yüksək məhsuldarlığı əldə etmək olur. Superkompyuterlərin qiyməti təqribən 10 milyon dollarlarla ölçülür.

Orta kompüterlər tarixi baxımdan müəyyən maraq doğururlar.Kompüter texnikasının inkişafının müəyyən mərhələsində (kompüterlərin çeşidinin və imkanlarının məhdud olduğu vaxt) orta maşınların yaradılması məqsədəuyğun idi.Bu kompüterlər böyük kompüterlərə nisbətən az imkanlara malikdirlər.lakin onlar nisbətən ucuzdurlar.Orta kompüterlərdən çox böyük həcmli informasiya massivlərinin emalı və vaxt məhdudiyyəti tələb olunmayan bütün sahələrdə istifadə oluna bilər.

Kicik kompüterlər ölçülərinin və qiymətlərinin orta və böyük kompüterlərə nisbətən kiçik olmasına baxmayaraq universal imkanlara malikdirlər.Kiçik kompüterlər 60-cı illərdə yaradılmış(DES firmasının PDP-5 kompüteri) və sonradan böyük surətlə inkişaf etmiş və geniş tətbiq tapmışlar.Onların meydana gəlməsində əsas amil element bazasının inkişafı,böyük və orta maşınların bir sıra sahələrdə tətbiqində ehtiyatların izafiliyi olmuşdur.Qiymətlər diapazonunun məhdudluğu (2-4 bayt),arxitekturada magistrallıq prinsipindən istifadə olunması və istifadəçilərlə ünsiyyətin sadəliyi mini kompüterlərin səciyyəvi xüsusiyyətləridir.Bu kompüterlər texnoloji proseslərin və mürəkkəb avadanlıqların idarəetmə sistemlərində,avtomatlaşdırılmış layihələndirmə və çevik istehsalat sistemlərində geniş tətbiq olunur.Mini kompüterlərə misal olaraq DEC firmasının istehsal etdiyi PDP və VAX seriyalı kompüterləri və onların analoqları olan CM tipli maşınları göstərmək olar.

Mikro kompüterlər .Böyük və çox böyük səviyyəli inteqral mikrosxemlərin (BİS,ÇBİS) hazırlanması texnologiyası bir BİS və ya ÇBİS-də prosessor yaratmağa imkan verdi.Bu cür qurğuya mikroprosessor deyilir. Mikroprosessorun kəşfi mikro kompüterlər sinfinin yaranmasına səbəb oldu.mikrokompüterlərin təyinedici xüsusiyyəti onların bir və ya bir neçə mikroprosessor əsasında qurulmasıdır. Mikroprosessorların və mikro kompüterlərin inkişafındakı nailiyyətlər istifadəçilərə fərdi xidmət üçün və computer texnikası sahəsində mütəxəssis olmayan istifadəçilərin müxtəlif məsələlərinin həllinə yönəldilmiş fərdi kompüterlərin yaradılmasına gətirib çıxartdı.

Fərdi kompüterlər elmi-texniki,iqtisadi-statistika ,informasiya-məntiq və idarəetmə məsələlərini həll etməyə,istənilən həcmdə verilənlər bazalarını yaratmağa,istənilən sənədləri və mətnləri hazırlamağa və redaktə rtməyə ,kargüzarlıq işini aparmağa ,qrafik informasiyanı emal etməyə və.s imkan verir. Göstərilən funksiyaların yerinə yetrilməsi çoxlu sayda universal və xüsusi təyinatlı tətbiqi proqram paketləri vasitəsilə təmin olunur.

Fərdi kompüterlər tip ölçülərinə görə aşağıdakı modellərə bölünür.

Stolüstü kompüterlər-daha geniş yayılmışdır.Onlar iş yerinin əsas aləti hesab edilir,əlavə qurğuların qoşulması hesabına konfiqurasiyanın dəyişdirilməsi mümkündür.

Portativ modellər əldə aparmaq üçün əlverişlidir.Portativ kompüterlərin əsas fərqli xüsusiyyəti onların rabitə vasitəsi kimi istifadə edilməsidir.Onları telefon şəbəkəsinə qoşaraq istənilən icraçı obyektlə və əlaqədar təşkilatın mərkəzi kompüterləri ilə məlumat mübadiləsi aparmaq olar.Məlumat mübadiləsi ,məlumatın ötrülməsi əmr və sərəncamların verilməsi,məruzə və hesabatların alınması deyilən üsulla aparılır.İş yerində portativ kompüteri stolüstü kompüterə qoşmaq və işləmək daha rahatdır.Portativ kompüterlərin özləri də “Laptop”, “Notebook”, “Palmtop” sinfinə bölünür. Portativ kompürterlər hesablama məhsuldarlığına ğörə stolüstü kompüterlərdən geri qalmır və az elektrik enerjisi tələb edir, akkumlyatorla uzun müddət işləyə bilir, ekranları mayekristaldan hazırlanır. “Notebook”un ölçüsü təqribən 50x279x215mm, çəkisi 2,2-4,5 kq, ekranın ölçüsü isə 11,3 -17 düym olur.

Cib kompüterləri “intellektual qeyd dəftərçəsi ”funksiyasını yerinə yetirir.Onlar operativ məlumatları mühafizə edir və onlara surətli müraciəti təmin edir.Bəzi cib modelləri xüsusi qurulmuş proqram təminatına malikdir ki,buda birbaşa (bilavasitə)işi yüngülləşdirir,lakin kompüterin çevikliyini və tətbiqi proqram seçimini azaldır.