Microsoft Word Siyasi v? sosial iqtisadi cografiya az cavablar doc

12. Dünya torpaq fondununh əsas problemi – kənd təsərrüfatına yararlı

I hissə. Ümumi icmal
I bölmə: Giriş

§1. İqtisadi və sosial coğrafiya nəyi öyrənir?. Hissə 1.

Test ID – 79225
Müəllif: Qonaq__423994 (Əlavə edilib: 22.02.2015)

İqtisadi və sosial coğrafiya öyrənir:

ərazinin geoloji quruluşunu

çayların illik axım rejimini

Yerin öz oxu ətrafında hərəkətini

əhalinin və təsərrüfatın ərazi təşkili prinsiplərini

təbii ərazi kompleksslərini

CAVAB DÜZDÜR!

Testin cavabını DÜZ tapdınız. Zəhmət olmasa testin izahını aşağıdakı hissədə yazaraq digərləri ilə paylaşın.

CAVAB SƏHVDİR
Paylaşın – Hamı bilsin

Hörmətli dost! Siz bu gün bizə dəstək olmamısınız. Yuxarıda olan paylaşma yollarından gendə 1 dəfə paylaşanın saytımızda olan bütün hər bir hissəsindən istifadə edəcəksiniz. Əvvəlcədən təşəkkürlər.

Testin cavabını göstər

Bu testə aid şərhlər yazılmayıb. Öz şərhlərinizi göndərmək üçün yuxarıdakı “Testin izahını yazın” bölməsinə yazın.

Rusiyada olan dəmir filizi yatağı hansıdır?

Peçora,Qərbi Sibir
Kola,Kuznetsk
Altay-Sayan,Volqa-Ural

Rusiya bu dövlətlərdən hansı ilə sərhəddə yerləşmir?

Qazaxıstan
Cənubi Koreya Respublikası
Monqolustan

Çin aşağıdakı türk dövlətlərindən dövlətlərdən hansı ilə sərhəddə yerləşir?

Türkmənistan
Qazaxıstan
Monqolustan
Özbəkistan
Tacikistan

Avropada yeganə teokratik monarxiya hansı dövlətin tərkibində yerləşir?

Ispaniyada
Böyük Britaniyada
Yunanıstanda

Sənaye hasilat və emaledici sahələrə bölünür:

İqtisadi cəhətdən təyin olunma əlamətlərinə görə
Yaranma vaxtına görə
İstehsal xüsusiyyətlərinə görə
İstehsal həcminə görə

Daha ucuz başa gələn kömür çıxarılır:

Almaniya, ABŞ, Rusiyada
Ukrayna, Rusiya, Çində
ABŞ, Avstraliya, CAR
CAR, ABŞ, Rusiya

Ekoloji problemlərə daxil deyil:

Qlobal istiləşmə
İstixana effekti
Sağlamlığın qorunması
Meşələrin qırılması

Rusiya Federasiyasının əhalisinin ümumi sayı:

160 mln. nəfər
110 mln. nəfər
140 mln. nəfər
210 mln. nəfər

Keyfiyyət dəyişikliklərinə aid deyil:

Dövlət quruluşunun yeni formalarının tətbiqi
Bir ictimai – iqtisadi formasiyanın digəri ilə əvəz olunması
Könüllü ərazi güzəştləri
Dövlətlərarası ittifaq və təşkilatların yaranması

Türkiyə hasilatına və ixracına görə dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur:

Dünya təsərrüfatının yaranması 3 tarixi mərhələyə ayrılır. Bunlardan biri deyil:

Dünya bazarının yaranması
Nəqliyyatın, xüsusilə dəniz nəqliyyatının inkişafı
Əmtəə istehsalının yaranması
İrimaşınlı sənayenin inkişafı

Lamaizm dininə sitayiş olunur:

Monqolustanda
Melaneziyada

Dünyada ən çox süd məhsulları ixrac edən ölkələr:

Norveç, İsveç, İsveçrə
Danimarka, Niderland, Yeni Zellandiya
Fransa, Böyük Britaniya, Türkmənistan
ABŞ, Çin, Rusiya

Müsbət ticarət balansı xüsusilə səciyyəvidir?

Böyük Britaniya, Yaponiya, AFR
ABŞ, Kanada, Rusiya
İtaliya, Fransa, AFR
Çin, Yaponiya, ABŞ

Təbii ehtiyatların çatışmadığı ölkələrə aid deyil:

Sudan, Somali
Paraqvay, Sudan
Mavritaniya, Somali
Konqo, İndoneziya

Yaponiyada əhali hansı dinlərə sitayiş edir?

Sintoizm, buddizm
Xristian, buddizm
İnduizm, Konfuizm
İudaizm, Lamaizm

Hansı yeni sənayeləşmiş ölkələrin borc problemi var:

Siyasi coğrafiya nəyi öyrənir?

Siyasi proses və hadisələrin ərazi üzrə diferensiyasını (paylanmasını) öyrənir
İqtisadi coğrafiyanı
Qlobal problemləri
İnsanların həyatını
Bioloji prosesləri

Bu regionda İEÖ hansıdır?

İndoneziya

Cənub-Qərb Asiya ölkələrində yeganə İnkişaf Etmiş Ölkə?

Səudiyyə Ərəbistanı

Hindistan bu dövlətlərdən hansı ilə həmsərhədd deyil?

Əfqanıstan

Şərqi Asiya hansı okeanla əhatə olunub?

Pambığa görə fərqlənən Mərkəzi Asiya ölkəsi:

Qazaxıstan
Özbəkistan
Monqolustan
Türkmənistan

Nissan və Toyota avtomobillərinin aid olduğu ölkə:

Ölkənin sahəsi 3mln.km 2 ,sıxlıq 2 nəfərdirsə,əhalinin ümumi sayı nə qədərdir?

Federativ monarxiya dövlətləri hansılardır?

Avstraliya, Belçika, ABŞ, Çexiya
Almaniya, Ukrayna, İspaniya, BƏƏ
İspaniya, BƏƏ, Belçika, Malayziya
İsveç, Bruney, Meksika, Qazaxıstan
Argentina, Uruqvay, Braziliya, Malayziya

Qul alveri dövründə ən çox əzab çəkən qitə:

Avstraliya

Avropanın hansı regionu daha çox dəyişikliyə uğrayıb?

Şərqi Avropa
Orta Avropa
Şimali Avropa
Şimali Asiya

Sahəsinə görə dünyanın beşinci dövləti hansıdır?

Avstraliya

Asiyanın bəzi ölkələrində bəzi ərəblər xristianlığa etiqad edirlər. Bu cür ölkələrə aşağıdakılardan hansılarını aid etmək olar?

Livan və Suriya
BƏƏ və Oman
İordaniya və Suriya
Yəmən və İraq
Livan və Bəhreyn

Haqqımızda

Bu portalı yaradılmasında məqsədimiz ən tez yenilənən təhsil xəbərlərı məkanı yaratmaq idi. Burada sizlər heç yerdə olmayan testlər, sınaqlar, gündəlik dərslərin yoxlanılması imkanı tapacaqsınız.

Əlaqə

• Azərbaycan, Bakı şəhəri
• +994 50 686 86 44
• sbabanli@yahoo.com

Abunə

Xüsusi kampaniyalar, endirimlər, sınaqlar haqqında ən birinci məlumat almaq üçün abunə olun (PULSUZDUR)

© Bütün hüquqlar qorunur.

Microsoft Word Siyasi v? sosial iqtisadi cografiya az cavablar doc

amillər. 3) tarixi amillər. 4) sosial, siyasi, hərbi – strateji və başqa amillər.

3. İnsan cəmiyyətinin inkişafını əks etdirən dünyanın müasir siyasi xəritəsinin

formalaşması uzun tarixi yol keçmişdir. Siyasi xəritə bir neçə formalaşma

mərhələlərinə bölünür. 1) Qədim dövr-eramızın V əsrinə qədərki dövrü əhatə edir.

2) Orta əsrlər dövrü-V-XV əsrləri əhatə edir. 3) Yeni dövr-XV – XVI əsrlərdən I-

Dünya Müharibəsinin qurtarmasına qədər olan dövrə uyğun gəlir. 4) Ən yeni dövr

– I Dünya Müharibəsinin qurtarması və Rusiyada Oktyabr inqilabının qələbəsindən

sonra başlamışdır. XX əsrin 90- cı illərindən SSRİ daxilində milli – azadlıq

hərəkatının baş qaldırması ilə əlaqədar SSRİ kimi qüdrətli dövlət dünyanın siyasi

xəritəsindən silinir, müstəqil dövlətlər ortaya çıxır. Dünyanın siyasi xəritəsində

dəyişikliklər hələ də davam edir.

4. Dövlətlər iqtisadi – sosial inkişaf səviyyəsinə, yəni əhalinin adambaşına

düşən ərzaq və sənaye məhsulları, təhsil səviyyəsi, nəqliyyatla təminat, tibbin

keyfiyyəti və s-yə görə olan qruplara aid edilir.

Dünya ölkələri 2: İnkişaf etmiş ölkələr (İEÖ) və İnkişaf etməkdə olan ölkələr

(İEOÖ) qruplarına ayrılırlar. İEÖ – ə 60 – a qədər ölkə daxildir. Böyük 7 – lərə –

ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Britaniya, İtaliya və Kanada aid edilir. Yüksək

sosial inkişaf səviyyəsinə çatmış kiçik ölkələrə İsveçrə, Avstriya, Belçika,

Niderland, Norveç, və s. aid edilir. İEOÖ – in (inkişaf etməkdə olan ölkələr)

ksəriyyətini – Asiya, Afrika, Latın Amerikası və Okeaniyada olan keçmiş

müstəmləkə ölkələri təşkil edir. (160 – a yaxın ölkə.)

5. Hal – hazırda dünyanın müasir siyasi xəritəsində 249 dövlət, xüsusi statuslu

razi, müstəmləkə mülkü və ərazi mövcuddur. Ərazi dedikdə – keç kim tərəfindən

tanınmayan, qondarma, səlahiyyəti olmayan varlıq nəzərdə tutulur. Məsələn

Dağlıq Qarabağ, Kəşmir və s. Bundan başqa Şərq Avropada – Yuqaslaviyanın 5

dövlətə bölünməsi və Çexoslovagiyanın 2 yerə ayrılmasının yaddan çıxarmaq

6. Siyasi xəritədə dövlətlər ərazilərinin böyüklüyünü və kiçikliyinə (böyük,

orta, kiçik və cırtdan – mikro dövlətlər), əhalisinin sayına (100 mly – dan artıq

halisi olan), coğrafi mövqelərinə (materikdaxili, dənizkənari; yarimada, ada,

formalaşmasına (respublika və monarxiya), inzibati – ərazi quruluşuna (Unitar və

fedarativ) və iqtisadi sosial – inkişaf səviyyəsinə (İEÖ və İEOÖ) görə

7. Təbii resurslar cəmiyyətin tələbatının ödənilməsi üçün istifadə olunan təbii

elemetlərdir. Bura – insan həyatı və məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün təbiətdə

istifadə edilən və edilməsi mümükün olan resurslar daxildir. Bu fəaliyyətdə iştirak

etməyən, lakin maddi istehsal və qeyri maddi istehsal sahələrində zəruri olan

komponenetlərdə var ki, o da təbii şərait anlayışıdır. Təbii resurslardan səmərəli

istifadə bütün dünya ölkələrinin başlıca problemidir. Təbii resurslar bəşəriyyət

yaranmamışdan əvvəl mövcud olmuş və onun insanlara ehtiyacı yoxdur. Lakin

insan yarandığı gündən indiyədək özünün tələbatlarını ödənilməsi üçün təbiətə

müraciət edir. Təbii resurslar tükənən, tükənməyən, bərpa olunan, bərpa

olunmayan, real, potensial, sadə, mürəkkəb, bir məqsədli, müxtəlif məqsədli və s.

bu kimi təsnifatlara bölünür.

8. Təbii resurslar bir çox sahələrə bölünür. Onların ən başlıcası – mineral

resurslardır. Mineral – xammal resurslarının ən əsas sahəsi olan – faydalı

qazıntılardır. Faydalı qazıntılar sırasında ən başlıca yer – mineral yanacaq

ehtiyatlarına məxsusdur. Mineral yanacaq ehtiyatları içərisində kömür

özünəməxsus yer tutur. Dünyada 15-30 trln ton kömür ehtiyatı aşkarlanmışdır.

Kömür ehtiyatının 90% – dən çoxu Şimal yarımkürəsində cəmlənmişdir. Dünya

ölkələri arasında ən çox kömür ehtiyatına malik – MDB, ABŞ və ÇXR – dır.

Ümumi ehtiyatın 80% – i bu dövlətlərin ərazisindədir. İEOÖ – dən – Hindistan,

Botsvana, Latın Amerikasının bir çox ölkələri də kömür ehtiyatlarına malikdirlər.

Dünyanın 83 ölkəsində kömür ehtiyatı kəşf edilmişdir.

9. Mineral resurslardan neft və qaz yanacağ növləri istehsalında xüsusi yer

tutur. Neft 102, qaz isə 85 ölkədə ehtiyatlara malikdir. Mövcud 30 nəhəng neft

yatağının 15 – i İran körfəzi sahillərində yerləşir. Bunlardan: Səudiyyə

rəbistandakı Qavar yatağını, həmin regionda Es – Saffaniya yatağını,

Küveytdəki – El – Burkan yatağını, İran İslam Respublikasındakı – Ağacari

yatağını, Alyaskadakı Prado-Bey yataşını və s. göstərmək olar. Bu ölkələrdən

başqa neft hasilatına görə – Rusiya, Meksika, Venesuela, Nigeriya, Litviya, ABŞ,

Kanada, Böyük Britaniya və s. fərqlənirlər. Qaz hasilatına görə isə RF, ABŞ,

Kanada, İran körfəzi ətrafi ölkələri, Böyük Britaniya, Hollandiya, Türkmənistan

və s. fərqlənir. Dünyanın nəhang qaz yataqları Qətərdə “Nord” adlanır. Bundan

başqa İranın Cənubi Pars yatağını, Niderlandın Qraningen əyalətindəki Slokteran

yatağını və s. göstərmək olar. Dünyadakı 20 nəhang qaz yatağından 9 – u RF – da

10. Yer kürəsi alternativ enerji mənbələri ilə , yəni – geotermal enerji ilə də

zəngindir. Geotermal enerji mənbələri 2 tipə bölünür: 1) yeraltı təbii istilik

mənbələri (qaynar sular, buxar) 2) dağ süxurlarının daxili istiliyi. Geotermal enerji

4 əsas xasusiyyətcə malikdir: 1) onlar tükənməyən sərvətlərə aiddir. 2) bu enerji

mənbələri çox geniş yayılmışlar. 3) geotermal enerji böyük vəsait qoyuluşu tələb

etmir. 4) bu enerji mənbələri ekoloji cəhətdən tam zərərsizdir.

11. Torpaq resursları dünya torpaq fondunun təsərrüfat üçün yararlı hissəsidir.

Ümumi sahəsi 149 mln km

və ya 14, 9 mlrd ha – r. Ayrı-ayrı regionlar içərisində

torpaq fondunun böyüklüyünə görə Afrika, MDB, Xarici Asiya, Şimali və Cənubi

Amerika fərqlənirlər. İnsanlar torpaq fondunun strukturuna təsir etmiş, onu

tədricən dəyişdirmişlər. Bu, əkilən torpaqların genişlənməsi, otlaq və meşə

sahələrinin sıxışdırılması ilə izah olunur. Daha çox beçərilən torpaq sahələrinə

dövlətlərdən: ABŞ, Hindistan, RF, ÇXR, Kanada, Qazaxıstan və s-dir. Təbii

çəmənlik və otlaq sahələri bütün dünya regionlarında becərilən torpaqlardan

üstünlük təşkil edir. Meşə torpaqları – MDB; Xarici Avropa, Şimali Amerikada

böyük sahə tutur.

12. Dünya torpaq fondununh əsas problemi – kənd təsərrüfatına yararlı

torpaqların deqradasiyasıdır. Torpaqların deqradasiyasına – onların eroziyası,

çirklənməsi, şoranalaşma, bataqlıqlaşma və s. aid edilir. Bəşəriyyət artıq buna görə

2 mlrd ha məhsuldar torpaq sahəsini itirmişdir. Səhralaşma – Yer Kürəsində helə

insan cəmiyətinin formalaşdığı dövrdən əvvəl mövcud olmuşdur. Hal – hazırda

dünyanın 1/3 – ni tutan arid qurşaqda 8 mly km

sahəni səhralar tutur. (Şimali

Afrika və Asiyanın səhraları.) Bu sahənin yarıya qədəri dünyanın böyük səhrası –

Saxaranın payına düşür. Hazırda da məhsuldar torpaqların səhralara çevrilməsi

prosesi davam edir. Səhralaşmanın davam etməsinin başlıca amillərindən biri

13. Yer kürəsinin ümumi su ehtiyatı 1386 mln km-dir. Onun yalnız 2,5% – i

həyat üçün zəruri olan şirin su ehtiyatıdır. Onların böyük həcmi Antraktida və

Qrenlandiyanın buzlaqlarında çəmlənmişdir. Hər nəfərə dünyada 230 mln m

düşür. Suyun tükənməyən sərvətlərə aid edilməsinə baxmayaraq, o, dünyada qeyri

– bərabər paylanmışdır. Müasir dövrdə sürətlə artan şəhərlərin, sənayenin, kənd

təsərrüfatının su ilə təminatı müəyyən iqtisadi və ekoloji çətinliklərlə rastlaşır Bir

çox böyük şəhərlər üçün “su acılığı” xarakterikdir. Suyun böyük əhəmiyyəti var.

nsan susuz – 3- 4 gündən artıq qala bilməz, tarlaların suvarılmasında, məişətdə,

bütün coğrafi təbəqədə, proseslərdə su iştirak edir.

14. Dünya Okeanının tərkibinə dənizlər, körfəzlər, boğazlar daxildir. Dünya

okeanının orta dərinliyi 3794 m, maksimal dərinliyi 11022 m – dir. (Marian

çökəkliyi) . Dünya okeanı 4 hissəyə ayrılır: 1) Sakit okean. 2) Atlantik okean. 3)

Hind okeanı. 4) Şimal Buzlu okeanı. Dünya okeanının mineral ehtiyatları 2

hissəyə: onun suyunda və dibində olan resurslara ayrılır. Dəniz suyunun əsas

resurslarından biri xörək duzu, maqneziumdur. Bundan başqa, kükürd, brom,

aliminium, mis, uran, gümüş, qızıl da vardır. Self zonasının əsas resursları neft və

qazdır. Bundan başqa, dəmir filizi, nikel, qalay, civə kimi faydalı qazıntıları da

göstərmək olar. Dəniz sahillərində səpələnmiş sərvətlər də Dünya okeanı

ehtiyatlarına aid edilir. (qalay, sirkon, almaz, kəhraba və s.)

15. Bitki resurslarının arasında meşələrin böyük əhəmiyyəti var. Meşələr

bərpa olunan resurslardır. Son 200 il ərzində meşə sahələri 2 dəfə azalmışdır.

Dünyanın meşə sahəsi 2 qurşaqda: şimal və cənub qurşaqlarında yerləşir. Şimal

meşə qurşağının meşə sahələri– RF, Kanada, ABŞ – dir. (iynəyarpaqlı meşələr

üstünlük təşkil edir.) Cənub meşə qurşağının 97% – i enli yarpaqlı meşələrdir.

Cənubda yerləşən tropik meşələr 76 dövlətin ərazisində: Afrikada, Latın

Amerikasında və Asiya dövlətlərindədir. Meşələr oksigeni bərpa edir, yeraltı suları

və torpağın məhsuldarlığını qoruyur. Meşə xammalından müxtəlif məhsullar

(kağız, mebel, tikinti materialları və s.) əldə olunur.

16. İqlim resurslarına tükənməyən günəş və külək enerjisi, rütubət daxildir.

Günəş enerjisi müxtəlif kəmiyyət göstəricilərinə görə qiymətləndirilir. O müxtəlif

göstəricilərlə ölçülü (coul, kilokolori və kilovat). Günəş enerjisindən bir çox

ölkələr istifadə edirlər. (ABŞ, Yaponiya, Fransa, İtaliya, Brazilya və s.) Küləyin

enerji potensialı da müxtəlif cür qiymətləndirilir. Bu potensial 300 mlrd kvt/saat

hesablanmışdır. Külək enerjisindən Çin, Hindistan, Misirdə 2000 il əvvəl istifadə

edilib. Hazırda Fransa, İtaliya, Danimarka, ABŞ və s. ölkələr külək qurğuları

sahəsində təcrübə yığmışlar. İqlim resursları kənd təsərrüfatına xidmət edən,

havanı, rütubəti, işiğı, istini özündə birləşdirən aqroiqlim resurslarını da əhatə edir.

17. İstirahət, müalicə, turizm məqsədləri üçün istifadə olunan rekreasiya

resursları istifadə olunma xüsusiyyətlərinə görə tanınırlar. Reakreasiya resursları

estetik və müalicə – sağlamlıq xüsusiyyətlərinə də malikdir. Onları təbii və

antropogen – rekreasiya resurslarına ayırırlar. Təbii – rekreasiya resurslarına –

okean, dəniz, çimərliklər, meşə örtüyü, mineral bulaqlar və s aiddir. Antropogen –

rekreasiya resurslarına – Misir ehramları, Qədim Çin Səddi, Yunanıstan, Romanın

qədim abidələri, Sankt – Peterburqdakı – Ermitaj, Hindistanda Tac – Mahal

məqbərəsi, və s. icəri – şəhər misal ola bilər.

18. Əhali məhsuldar qüvvələrin aparıcısi elementi olmaqla ən qiymətli kapital

hesab edilir. O istehsalla istehlak arasında körpü rolunu oynayır. Əhali dinamikası

onun təbii artımını, doğum və ölüm göstəricilərinin fərqini müəyyən edir. Dünya

halisinin sayı 7 milyarddan çoxdur. Hazırda dünya əhalisinin yarısının yaşı 25 –

dən az, 1 milyarddan çoxu 15-24 yaşındadır. Hazırda dünya əhalisi ildə 89 mly

nəfər artır. (1,33%). Proqnozlara görə, 2050 – ci ildə dünya əhalisinin sayı 7,3 –

10,7 mlrd nəfərə çatacaqdır. Əmək ehtiyatları dedikdə – əmək prosesində iştirak

edən (işləmək qabiliyyəti olan) insanlar baza düşürlər. (kişilər 17 – 65 yaş, qadınlar

19. Dünya təsərrüfatı bütün ölkələrin təsərrüfatlarının məcmusu olaraq bir-

birilə sıx əlaqədə olan sahələrdən ibarətdir. Dünya təsərrüfatı müxtəlif ictimai –

iqtisadi – siyasi amillərin təsiri altında formalaşmış və çox mürəkkəb quruluşa

malikdir. O ən sadə alətlər istehsalından başlayaraq mürəkkəb elektron

texnikasından robot istehsalına qədər yol keçmişdir. Dünya təsərrüfatının əsas

sahəsi – sənayedir. Dnnya sənayesində 500 mln nəfərdən artıq işçi qüvvəsi çalışır.

(Çin, ABŞ, RF və s.) Sənayedə yanacaq energetika, metallurgiya, maşınqayırma,

kimya, tikinti, xalq istehlakı malları istehsalı dünya təsərrüfatının tanılan sahələri

20. Energetikaya – yanacaq növlərinin, elektrik enerjisi mənbələrinin axtarışı,

mənimsənilməsi, hasilatı, emalı və nəql edilməsi daxildir. Əsas enerji

daşıyıcılarına – neft, qaz, kömür, atom enerjisi aiddir. Yanacaq – energetikanın

sas sahələrindən biri neft sahəsidir. Onun emalından 2500 – dən artıq məhsullar

alınır. Neftin geoloji ehtiyatı 800 mlrd tondan çoxdur. Bunun 70% – i Yaxın və

Orta Şərq ölkələrinin payına düşür. Neft ehtiyatlarının çoxu İEOÖ ərazisindədir.

n çox neft ixrac edən ölkələr Səudiyyə Ərəbistanı, İran, İraq, BƏƏ, Küveyt, RF,

ABŞ, Venesuela və s-dir. Yanacağın aparıcı sahələrindən biri də qaz sənayesidir.

RF – da 33%, Yaxın və Orta Şərqdə 30%, Şimali Amerika ölkələrində 5% qaz

ehtiyatı müəyyən edilmişdir. (İran, Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ, Əlcəzair, və s.).

Kömür yanacaq – energetika kompleksinin ən qədim sahələrindəndir. Ehtiyatı 30

trln t-dan çoxdur. Çində, ABŞ – da, CAR, Böyük Britaniya, Kanada və s.

Ölkələrdə istehsal edilir. Bunların payına ümumi istehsalın 60% – dən çoxu düşür.

21. Metallurgiya ağır və yüngül metallar istehsalını özündə birləşdirir.

Metallurgiya iki sahəyə ayrılır: qara və əlvan metallurgiya. Məhsul istehsalında

ölçüsünə görə qara metallurgiya üstünlük təşkil edir. Qara metallurgiyanın

xammalı olan dəmir filizi ehtiyatı dünyada 800 mlrd ton olmaqla – RF – da,

Brazilya, Avstraliya, Kanada, Hindistan və s. ölkələrdə aşkarlanmışdır. Dəmir filizi

hasilatında – Çin, Brazilya, Avstraliya, RF, Ukrayna, ABŞ və s. dövlətlər seçilirlər.

Regionlar arasında – polad istehsalında – Xarici Avropa, AFR, İtaliya, Böyük

Britaniya və s. tanınırlar.

22. Əlvan metallurgiya çuqun və polad əridilməsi kimi dünya sənayesinin

qədim sahələrindən hesab edilir. Dünyada 70 – dən artıq əlvan metal növü istehsal

olunur. Hal – hazırda dünyanın 50- dən artıq ölkəsində alüminium istehsal olunur.

Müasir dünyada ABŞ, RF, Çin, Kanada, Avstraliya, CAR ən çox alüminium

istehsal edir. Mis konsentratı istehsalında Çili, ABŞ, Kanada, Çin, Peru tanınırlar.

Dünyanın 100 dən çox ölkəsində qızıl hasil olunur. (CAR, ABŞ, Avstraliya,

23. Maşınqayırma dünya emal sənayesinin aparıcı sahələrindəndir.

Maşınqayırmanın metal emalı da daxil olmaqla 200-dən çox istehsal sahəsi var. O,

ümumi maşınqayırma, nəqliyyat maşınqayırması, elektron, elektrotexnika,

cihazqayırma, kənd təsərrüfatı maşınqayırması, hərbi – texniki və s. sahələrə

ayrılır. Müasir maşınqayırmanın ən yeni sahəsi aviaraket – kosmik sənayesi sayılır.

Raket və kosmik aparatlar istehsalı ABŞ, Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya üçün

Dəzgahqayırmada Qərbi Avropa ölkələri, Şimali Amerika, Yaponiya, Çin;

maşınqayırmasında ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Koreya Respublikası və s. təşkil

edirlər. Dünyada “Ceneral – Motors” (ABŞ) Yaponiyanın “Toyota”, “Nissan”,

“Xonda”, Almaniyanın “Folksvagen”, İtaliyanın “FİAT”, Fransanın “Reno” və s.

avtomobil koorporasiyaları fəaliyyət göstərirlər.

24. Kimya dünya sənayesinin ən cavan sahələrindəndir. Kimyanı başqa

təsərrüfat sahələri ilə kombinələşdirdikdə koks – kimya, neft – kimya, meşə –

kimya və s. kimi istehsal sahələri yaranır. Kimya müxtəlif mineral sərvətlərdən,

oduncaqdan, sudan, havadan, istehsal tullantılardan geniş istifadə edir. Kimya

sənayesi mədən, əsas sintez, polimerlər və s. kimyasından, habelə parfumeriya,

kosmetika məhsulları verən zərif kimyadan ibarətdir. Mineral kübrə üzrə

ixtisaslaşmış regionlardan: 40% – Xarici Asiya, 25% – Şimali Amerika, 15% –

MDB, 12% – Qərbi Avropa – dır.Kimya sənayesi üzrə ixtisaslaşmış ölkələrdən:

Çin, ABŞ, Kanada, Hindistan,RF,AFR, Belarusiya, Fransa və s – dir.

25. Dünya təsərrüfatının aparıcı sahələrindən biri də tikinti materialları

sahəsidir. Dünyanın ayrı – ayrı regionlrında sement, kərpic, qips, şüşə və s verə

bilən müəssisələr yaradılmışdır.. Bu məhsullar əsasında iri evtikmə kombinatları,

dəmir-beton, şifer, divar blokları və s. istehsal olunmaqdadır. Tikinti materialları

sahəsində sement istehsalı aparıcı sayılır. Hazırda RF – da 50 mlyn ton,

Azərbaycanda 1,3 myn ton çox sement istehsal olunur. Dünya ölkələrindən Çin,

ABŞ, Fransa, Yaponiya, Kanada və s. fərqlənirlər. Digər istehsal sahələrindən biri

də tikinti şüşələri müəssisələridir. (RF, Ukrayna, Mərkəzi Asiyada, Azərbaycan və

Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı

Bu sahifa navigatsiya:
• M.Ə.Suleymanov, İ.S.Əliyevanın
• Ə.V.Məmmədov
• 6.2.4 İqlimşunaslıq və hidrologiya elmi ideyaların inkişafı
• Professor Ə.A.Mədətzadənin
• 6.2.5 Xəzər dənizinin oyrənilməsi
• 6.3 İqtisadi və sosial coğrafiya
• H.B.Əliyevin
• Təbii fəlakətlər

6.2. Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı

6.2.1 Landşaftşunaslıq

Fiziki coğrafiya elminin muhum sahələrindən biri olan landşaftşunaslıq Azərbaycanda əsasən 60-cı illərdən

inkişaf tapmağa başlamışdır. Aparılan tədqiqatlar muasir landşaft ortuyunun yaranması, tipləri, novləri, amilləri,

elementləri və qarşılıqlı əlaqələri, bu prosesdə yeni tektonik hərəkətlərin rolu, zaman və məkan daxilində

diferensiasiyası və s. oyrənilmişdir.

Sonrakı illərdə M.A.Museyibovun landşaftşunaslığa aid apardığı tədqiqatlar tam yeni istiqamət aldı və landşaftın

ərazi diferensasiyasına, ufuqi və şaquli strukturuna, dinamikasına, ekologiyasına, antropogen transformasiyasına dair

yuksək elmi səviyyələrdə sayılan və monoqrafiyalarda əks olunan diqqətəlayiq nəticələrə nail olundu. Bu tədqiqatlar

Azərbaycan Respublikasının orta miqyaslı, zəngin məzmunlu landşaft xəritəsinin tərtibinə imkan verdi.

M.Ə.Suleymanov, İ.S.Əliyevanın «Landşaftşunaslığın əsasları» (Bakı, 1998) dərs vəsaitini bu elmin son

illərinin təqdirəlayiq nailiyyəti hesab etmək olar.

Monoqrafik məzmunda yazılmış bu əsərdə landşaftşunaslığın nəzəri məsələləri, strukturu, dinamikası,

təkamulu, antropogen təsirin altında dəyişməsi və s. ilk dəfə azərbaycan dilində aydın və səlist şəkildə oz əksini

Azərbaycan fiziki coğrafiyasının və landşaftlarının oyrənilməsində prof. Q.K.Gulun, prof. N.K.Kərimovun,

akad. B.Ə.Budaqovun və prof. M.A.Museyibovun boyuk xidmətləri olmuşdur.

6.2.2 Paleocoğrafiya

Olkə paleocoğraflarının qiymətli tədqiqatları nəzəri cəlb edir. Azərbaycan təbiətinin IV dovrdə dinamikası və Xəzər

dənizinin ən yeni geoloji tarixi uzrə bir sıra tədqiqatlar başa catdırılmışdır. Bu tədqiqatların nəticəsində 1978-ci ildə

capdan cıxmış Azərbaycanın dorduncu dovr cokuntuləri xəritəsi Dovlət mukafatına layiq gorulmuşdur. Bundan başqa,

Azərbaycanın IV dovr cokuntuləri, bu dovr cokuntulərinin oyrənilməsinə aid qiymətli tədqiqatlar aparılmışdır.

Dorduncu dovrun tədqiqi ilə yanaşı, Azərbaycan paleocoğrafları ibtidai insanın ekologiyası, Cənubi Qafqaz

ərazisində Pliosenin xronologiyası və təbii şəraiti kimi problemlər uzrə diqqətəlayiq elmi nəticələr əldə etmişdir.

Azıx qədim Daş dovr duşərgəsi sakinlərinin ekologiyasının tədqiqi nəticəsində ən qədim mədəni təbəqələrin mutləq

yaşı muəyyənləşdirilmiş və həmin dovrun təbii şəraiti bərpa edilmişdir.

Paleocoğrafiya sahəsində qazanılmış nailiyyətlərdən biri də Pliosen iqlim optimumu dovrundə Azərbaycan

ərazisində yaranmış təbii şəraitin bərpa edilməsidir. Gozlənilməz qlobal istiləşmənin bu və ya digər olkənin təbii

şəraitinə necə təsir gostərəcəyini qabaqcadan muəyyənləşdirməkdə bu tədqiqatların boyuk əhəmiyyəti vardır.

Azərbaycanın paleolandşaftının yaranması və son 13 mln. ildə onda baş verən dəyişiklikləri M.A.Museyibov ozunun

fundemental tədqiqatlarında ətraflı təhlil etmişdir. (M.A.Museyibov «Azərbaycanın landşaftları», Bakı, 1981, rus dilində).

Nəhayət, paleocoğrafi tədqiqatların ən gorkəmli nailiyyəti 1992-ci ildə iki cildlik «Avrasiya şelfləri Mezozoyda və

Kaynazoyda» adlı paleocoğrafi atlasın nəşr olunmasıdır. Bu atlasda 129 xəritədən 19-u bilavasitə Xəzər dənizinə həsr

olunmuş və respublikamızın paleocoğrafları tərəfindən (Ə.V.Məmmədov, İ.S.Həsənov, B.C.Ələsgərov) tərtib olunmuşdur.

Bu xəritələr Xəzər dənizinin, onun regional və lokal tektonik strukturlarının əmələ gəlməsi və inkişafı məsələlərinin

araşdırılması, Xəzərin perspektivli neft-qaz ehtiyatlarının aşkar edilməsi baxımından muhum əhəmiyyət kəsb edir.

Paleocoğrafiyacı alimlərimizin Fransa alimləri ilə birgə apardıqları «Təbii muhitin ibtidai insan cəmiyyətinin

inkişafında rolu»na, Amerika alimlərilə «Yerin iqliminin inkişaf tarixi» problemlərinə dair tədqiqat işləri

diqqətəlayiqdir və beynəlxalq miqyasda onların tanınmasını gostərir.

Azərbaycanda paleocoğrafi tədqiqatlara respublika Dovlət mukafatı laureatı, prof. Ə.V.Məmmədov rəhbərlik

edir. Onun calışdığı şobə beynəlxalq əhəmiyyətli paleocoğrafiya işlərini davam etdirir.

6.2.3 Geomorfologiya elminin inkişafı

Azərbaycan coğraflarının ən sanballı işləri arasında geomorfoloji tədqiqatlar xususilə fərqlənirlər. Azərbaycan

EA-nın Coğrafiya İnstitutunda və Bakı Dovlət Universitetində uzun illərdir ki, Azərbaycanın geomorfoloji

tədqiqatları aparılmaqdadır. Bu tədqiqatlar nəticəsində: Azərbaycan relyefinin xususiyyətləri; onun mənşəyi və geoloji quruluşla

əlaqəsi; ekzogen proseslərin və zəlzələlərin relyef əmələgətirməsində rolu; aerokosmik metodlarla Boyuk Qafqazın şərq

hissəsinin morfostrukturlarının tədqiqi; paleogeomorfoloji tədqiqatlar əsasında qovşaq zonalarında formalaşan muasir relyefin

yeni tektonik mərhələdə inkişafı; cənubi Xəzərin morfostrukturu və s. oyrənilmişdir. Son dovrlərdə geomorfologiyaya aid cıxan

fundemental əsərlərindən Turkmənistan alimləri ilə muştərək hazırlanın «Cənubi Xəzərin neftli-qazlı vilayətlərinin yeni

tektonikası və inkişaf tarixi», «Azərbaycanın relyefi» (Bakı, 1994) monoqrafiyalarını gostərmək olar. Sonuncu monoqrafiyada

relyefin genetik formaları və ərazidə paylanması qanunauyğunluqları; tektonik hərəkətlərin zaman-məkan daxilində surəti və

təzahur formalarının kəmiyyət gostəricilərinin muəyyən edilməsi və onların əsasında morfostrukturların ayrılması;

geomorfologiyanın nəzəri məsələlərinin həllində və faydalı qazıntılar axtarışında onların rolu gostərilir.

Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu və Bakı Dovlət Universitetində aparılan geomorfoloji tədqiqatların

nəticəsində respublikanın geomorfoloji xəritəsi tərtib edilmişdir. Azərbaycanın ayrı-ayrı ərazilərinə aid daha dəqiq

iri miqyaslı xəritələr hazırlanır. Belə xəritələrin bilavasitə quruculuq işlərində- şəhərsalma, kənd təsərrufatı,

nəqliyyat, sənaye tikintisi, yer quruluşu və meliorasiya tədbirlərinin həyata kecirilməsində boyuk əhəmiyyəti vardır.

Azərbaycan geomorpfoloqları qonşu respublikaların alimləri ilə sıx əlaqə saxlayaraq, Qafqaz regionunun

geomorfologiyasını oyrənmiş və onun xəritəsini tərtib etmişlər.

Onlar bu sahədə apardıqları tədqiqatları və əldə etdikləri nailiyyətləri ilə dərin məzmunlu məktəb yarada

Uzun illərdən bəri apardığı geniş geomorfoloji tədqiqatlara və xəritələrin tərtibinə gorə Azərbaycan

coğraflarından akad. B.Ə.Budaqov kecmiş SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin M.P.Prjevalski adına Qızıl medal ilə təltif

İlk geomorfoloji tədqiqatların başlanğıcını professor B.A.Antonov qoymuşdur. Azərbaycan EA-nın Coğrafiya

İnstitutunda uzun illərdən bəri geomorfoloji tədqiqatlar aparan respublika Dovlət mukafatı laureatı professor

N.Ş.Şirinov, BDU-da isə professor M.A.Museyibov olmuşdur. Onların layiqli ardıcılları (R.Y.Quliyev,

A.A.Mikayılov, X.K.Tanrıverdiyev, E.K. Əlizadə və b.) yetişmişdir.

6.2.4 İqlimşunaslıq və hidrologiya elmi ideyaların inkişafı

Olkədə aparılan coğrafi tədqiqatların ən muhum sahələrindən biri iqlimşunaslıq olmuşdur. N.M.Fiqurovski tərəfindən

əsası qoyulmuş Azərbaycan iqlimşunaslığı həm olkənin, həm də ona qonşu olkələrin iqliminin oyrənilməsində bir sıra

muvəffəqiyyətlər əldə etmişdir. İqlim qurşaqlarına, gunəş radiasiyasına, istilik balansına, Olkədə baş verən sinoptik

proseslərə, hava axınlarının xususiyyətlərinə, Xəzər dənizinin iqliminə və s. həsr edilmiş sanballı tədqiqat işləri

Azərbaycan Respublikasının istilik balansı atlasını tərtib edən muəlliflər olkənin Dovlət mukafatına layiq

gorulmuşlər. İqlimin təsərrufatla əlaqələrinə aid xeyli işlər aparılmışdır. Azərbaycan iqlimşunaslığına uzun muddət

Azərbaycan EA muxbir uzvu Ə.M.Şıxlinski rəhbərlik etmişdir.

Azərbaycanda aqroiqlimşunaslıq məktəbi 1960-cı ildən geniş inkişaf etməyə başlasa da, ilk sanballı əsər hələ

1932-ci ildə İ.Fiqrovski tərəfindən («Aqrometeorologiya») yazılmışdır. Sonrakı illərdə bu sahə uzrə geniş tədqiqat

işləri Ə.C.Əyyubov tərəfindən aparılmışdır.

Meteoroloqlar, iqlimşunaslar iqlim ehtiyatlarını oyrənmiş və onlardan kənd təsərrufatında istifadə yollarını

araşdırmışlar. Respublika ərazisində aqroiqlim rayonlaşdırılması aparılmışdır; muxtəlif kənd təsərrufatı bitkilərinin

– pambıq, uzum, tutun, zeytun və s. inkişafı ucun iqlim ehtiyatlarından istifadə imkanları oyrənilmişdir.

Olkəmizin subtropik iqlim zonasında bir ildə 2-3 dəfə məhsul goturməyin aqroiqlim xususiyyətləri muəyyən edilmiş,

Azərbaycan Respublikasının aqroiqlim rayonları atlası tərtib olunmuşdur. Ə.C.Əyyubovun 1960-70-ci illərdə

aqroiqlimşunaslıq sahəsində nəşr etdirdiyi fundamental tədqiqatlar kecmiş SSRİ-nin mukafatları ilə təltif olunmuşdur.

Onun «Azərbaycan SSR-nin aqroiqlim rayonlaşdırılması» xəritəsi 1976-cı ildə olkə xalq təsərrufat sərgisinin burunc

medalına, 1976-cı ildə cap olunmuş «Azərbaycan iqliminin bonitetləşdirilməsi» monoqrafiyasına gorə SSRİ Coğrafiya

Cəmiyyətinin F.P.Litke adına Qızıl medalına layiq gorulmuşdur.

Respublika aqroiqlimşunaslıq məktəbinin nəticələrindən biri də 1994-cu ildə capdan cıxmış «Azərbaycan

Respublikasının aqroiqlim atlası»dır. Bu atlas 125 rəngli xəritədən, coxlu əlavə yardımcı materiallardan ibarətdir.

Atlasın elmi əhəmiyyəti onun yetkin proqram əsasında yazılması bir cox xəritələrin orijinallığı, elmi-metodiki

aparatının mukəmməlliyi, iqlim ehtiyatları haqqında geniş və obyektiv informasiya verməsindədir. Bu atlasın əməli

əhəmiyyəti isə aqroiqlim ehtiyatlarının duzgun qiymətləndirilməsi, respublikanın istənilən rayonunda aqroiqlim

unsurlərinin paylanması, iqlimin məhsuldarlığı haqqında kənd təsərrufatında calışan işcilərə dəqiq sorğu məlumatı

verməsidir. Coğrafiya elmləri doktoru Ə.C.Əyyubovun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə hazırlanan bu atlas 1994-

cu ildə Zakir Tağıyev mukafatına layiq gorulmuşdur. Yenə də bu muəllifin iştirakı ilə Azərbaycan Respublikasının

iqlim-kurort sərvətləri hərtərəfli oyrənilməyə başlanmışdır.

Professor Ə.A.Mədətzadənin rəhbərliyi ilə olkəmizdə uzun muddət sinoptik meteorologiyaya dair tədqiqatlar

aparılmışdır. Azərbaycan coğraflarının respublika, Şimali Qafqaz, Xəzər dənizi ucun qısa və uzun muddətli hava

proqnozlarının verilməsində əməyi boyukdur. Azərbaycandakı sinoptik proseslərin tipləri, sinoptik iqlim rayonları

muəyyənləşdirilmişdir. Meteoroloqlar ekstremal iqlim hadisələri torədən atmosfer proseslərini və onların proqnozlarını

oyrənmişlər. Olkə kurortlarının mikroiqlimləri tədqiq edilmiş və onların mualicə-sağlamlıq işlərinə təsiri araşdırılmışdır.

Respublika sənaye mərkəzlərinin iqlim şəraitinin və hava hovzələrinin cirklənmə dərəcələrinin oyrənilməsinə xeyli fikir

BDU-nun coğrafiya fakultəsində Azərbaycan ərazisində meteoroloji kəmiyyətlərin muxtəlif təminatlarının

təyini, aqroiqlim, bioiqlim və konkret ərazilərin (Naxcıvan MR, Qarabağ regionlarının) kompleks iqlim

xarakteristikası, atmosferin muhafizəsi və iqlim dəyişmələrinə dair sanballı tədqiqatlar yerinə yetirilmişdir

(V.A.Nadirov, B.H.Məmmədov, B.Ə.Məmmədov, Ə.S. Məmmədov).

Əməkdar elm xadimi, professor S.H.Rustəmovun rəhbərliyi ilə Azərbaycanda geniş hidroloji tədqiqat işləri

aparılmışdır. Ən muasir metodlarla cay və gollərin coğrafi xususiyyətləri oyrənilmişdir. Cayların su rejimi, balansı, su

ehtiyatları, axımı, enerji ehtiyatları, gollərin xususiyyətləri, onların təsnifatı, su anbarları, cay və gol sahillərinin

dinamikası və s. məsələlər dərindən tədqiq edilmiş və hidroloji xəritələr tərtib olunmuşdur. Hazırda institutun hidrologiya

şobəsinə S.H.Rustəmovun tələbəsi R.N.Qaşqay rəhbərlik edir.

Azərbaycanda axım proseslərinin oyrənilməsi uzrə son illər intensiv tədqiqatlar aparılmış, yeni təhlil metodlarından,

o cumlədən riyazi statistikadan istifadə edilməyə başlanmışdır. M.Ə.Məmmədov statistik sıranın hər birinin təminatını

hesablamaq ucun movcud dusturlarda səmərəli duzəlişlər etməklə dağ caylarının maksimal su sərfinin hesablanmasını

aparmışdır. (M.Ə.Məmmədov «Dağ caylarının maksimal su sərfinin hesablanması» L.1989, rus dilində).

Qurunun hidrologiyasına dair aparılan yeni aktual tədqiqatlar sırasına F.Ə.İmanovun «Qafqaz caylarının minimal su

sərfi». (Bakı, 2000), M.Ə.Məmmədov, F.Ə.Məmmədov, N.Ş.Huseynovun «Quraqlığın meteoroloji əsasları və hidroloji

proseslər» (Bakı, BDU, 2000) M.Ə.Məmmədov, F.Ə.İmanov, R.N.Məmmədov «Hidrometriya» (dərslik, Bakı, 2000) və b.

daxildir. Bu sahədə aparılan tədqiqatların istehsalla daha sıx əlaqələndirilməsi işləri (M.Ə.Məmmədov, H.Y.Fətullayev

«İnsanın təsərrufat fəaliyyətinin su sərfinə təsiri», Bakı, 1992) son illər xeyli genişləndirilmişdir.

Aparılan tədqiqatlar aşağıdakı problemlərin: su anbarları və hidroelektrik stansiyalarının su sərfi və səviyyə

rejiminə olan tələbatının muəyyən edilməsi, tikilən iri su anbarlarının ətraf muhitə təsiri və su anbarları kadastrının

tərtibi və s. həllində geniş istifadə olunur.

Azərbaycanda hidrologiya elminin əsas istiqamətlərindən biri olan dağ caylarında baş verən sel hadisələri,

ekoloji axım, məcra prosesləri və s. tədqiq edilməkdədir. Dağ caylarından ən narahatları olan Kişcay, Kumrukcay və

Baş Qafqazın digər belə rejimli cayları uzərində sel hadisələrinin oyrənilməsi işləri aparılmışdır. Bu tədqiqatlar

nəticəsində sellərin formalaşma xususiyyətləri, təsərrufat baxımından ərazilərin sel təhlukəsizliyinin

qiymətləndirilməsi və sel-təhlukəli cay hovzələrinin təsnifləşdirilməsi və rayonlaşdırılması, sellərlə mubarizə

tədbirləri işlənib hazırlanmışdır.

6.2.5 Xəzər dənizinin oyrənilməsi

Xəzər dənizi Azərbaycan Respublikası tarixi-coğrafiyasına, təbiətinə və muasir iqtisadi həyatına onəmli təsir

gostərir. Ona gorə də bu unikal dəniz-golun oyrənilməsi respublika xəzərşunaslarının daim diqqət mərkəzində

Xəzərin planlı və ardıcıl oyrənilməsinin əsasını professor Q.K.Gul qoymuşdur. Onun rəhbərliyi altında Xəzərə

aid geniş tədqiqat işləri aparılmış və coxsaylı elmi əsərlər yazılmışdır.

1972-ci ildə Xəzərin acıq hissəsində tərpənməz ozul uzərində dunyada birinci olaraq dəniz observatoriyası

yaradıldı. Bu observatoriyanın təşkilində, umumiyyətlə Xəzərin bir sıra yeni problemlərinin tədqiq olunmasında

T.M.Tatarayevin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur.

Muxtəlif adlar və tabeciliklər altında fəaliyyət gostərən və nəhayət 1988-ci ildən yenidən Azərbaycan EA Coğrafiya

İnstitutuna verilən «Xəzər dənizi problemləri mərkəzi» dənizin hərtərəfli oyrənilməsinin əsl qərargahı rolunu oynamağa

başladı. Bu mərkəzdə: Xəzərin rejimi, axımları, temperaturu və duzluluğun şaquli və ufuqi istiqamətdə paylanması, səth və

daxili dalğaları atmosferlə dənizin qarşılıqlı təması, bioloji aləmi, dənizdəki təsərrufat fəaliyyətinin hidrometeoroloji və

ekoloji şəraiti və s. muntəzəm olaraq oyrənilirdi.

Sinoptik iqlim baxımından Xəzərin rayonlaşdırılması, onun uzərində hava şəraitini yaradan atmosfer prosesləri,

kuləklərin qruplaşdırılması və s. Ə.A.Mədətzadə tərəfindən oyrənilmişdir.

Olkə xəzərşunasları dəniz səviyyəsinin tərəddudləri və onun başlıca amillərinin tədqiq olunmasında yaxından iştirak

edirlər. Belə tədqiqatlar nəticəsində muəyyən olunmuşdur ki, Xəzərin səviyyə tərəddudləri 80-90 faiz

hidroklimatoloji 10-20 faizi isə geoloji və antropogen amillərlə bağlıdır.

Xəzərin axınlarının daxili strukturunu, onda baş verən pulsasiyaların olculməsi işlərini ilk dəfə

R.M.Məmmədov tədqiq etmişdir. Onun Xəzərlə bağlı son illər hazırladığı bir sıra beynəlxalq əhəmiyyətli layihələr

Xəzərin dibinin relyefi, Abşeron yarımadasının, cənubi Xəzərin Azərbaycan sahillərinin geomorfologiyası və

dinamikası ətraflı oyrənilmiş və rayonlaşdırılması aparılmışdır. Umumiyyətlə, Xəzər dənizinin sahillərinin

formalaşmasında təbii amillərin rolu təhlil edilmiş və morfometriyası oyrənilmişdir. (N.Ş. Şirinov, A.İ.Xəlilov,

N.M.Mehdiyev, X.Ə.Əliyev, R.X.Priyev). N.Ş.Şirinovun, X.Ə.Vəliyevin, Q.Q. Əliyevin, «Xəzərin, onun sahillərinin

təbiəti və ekologiyası» (Bakı, 1998) kitabında Xəzərin mənşəyi, təbiəti, sahillərinin relyefi və onda baş verən dəyişikliklər,

dəniz və sahillərinin ekologiyası ətraflı tədqiq edilmişdir.

Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin oyrənilməsi istiqamətində son illər aparılan tədqiqatların, hazırlanan

layihələrin sayı xeyli artmışdır. Dənizin neft məhsulları, fenol və digərləri ilə cirklənməsinin paylanması təsnifatı

verilmiş, Azərbaycanın sahil zonasına axıdılan cirkab sularının miqdarı və tərkibi haqqında ətraflı məlumat toplanıb

təhlil edilmişdir (N.M.Ağalarova).

Xəzərin oyrənilməsində aerokosmik metodların tətbiqi xeyli genişləndirilib və dəqiq hesablamaların sayı

6.3 İqtisadi və sosial coğrafiya

Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun təşkili (1945) coğrafiya elminin butun sahələri kimi iqtisadi

coğrafiyanın da inkişafına guclu təkan verdi.

Tədricən bu elmin ayrı-ayrı sahələrinə – məhsuldar quvvələrin, əhalinin, şəhərlərin inkişafı və yerləşdirilməsinə, təbii

ehtiyatların istifadəsinə, iqtisadi-coğrafi rayonların səciyyəsinə və s. aid muntəzəm elmi-tədqiqat işləri aparılmağa

başlandı. İlk gundən bu işlərin təşkilində və aparılmasında professor H.B.Əliyevin mustəsna xidmətləri olmuşdur. Ali

məktəblərdə iqtisadi coğrafiya kafedralarının acılması, tədris kurslarının təşkili və sistemli elmi tədqiqat işlərinin

aparılması onun adı ilə bağlıdır. Azərbaycanda iqtisadi və sosial coğrafiya elminin aşağıdakı istiqamətləri uzrə elmi-

tədqiqat işləri həyata kecirilmişdir.

Azərbaycanın təbii şəraiti və təbii ehtiyatlarının əhatəli oyrənilməsi və ilk dəfə onun balla qiymətləndirilməsi işləri

Ə.M.Hacızadənin «Azərbaycan SSR sənayesinin inkişafının təbii ehtiyat potensialı» (Bakı, 1983, rus dilində)

monoqrafiyasında verilmişdir. Təbii ehtiyatların iqtisadi-coğrafi qiymətləndirilməsi, istehsalın inkişafı və

yerləşdirilməsinin təbii zəmini, ayrı-ayrı təbii ehtiyat novləri ilə Azərbaycanın təmin olunması və ekoloji muhitin

qorunması və s. məsələlər N.A.Nəbiyevin «İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji muhit» (Bakı, 2000) adlı iri həcmli

monoqrafiyasında ətraflı şəkildə oyrənilmişdir.

B.T.Nəzirovanın muştərək muəllifliyi ilə yazılan «Boyuk Qafqazın təbii ehtiyat potensialı» (Bakı, 1992, rus dilində)

əsərində bu iri regionun təbii ehtiyatları umumi, ayrı-ayrı novləri ilə xususi halda dərin təhlil edilmişdir. Azərbaycanın

ayrı-ayrı regionlarının təbii ehtiyatlarının iqtisadi-coğrafi baxımından oyrənilməsi istiqamətində də muhum işlər

gorulmuşdur. Naxcıvan MR (Z.S.Məmmədov, 1999), Gəncə-Qazax, Şəki-Zaqatala və digər regionların təbii ehtiyatlarının

iqtisadi-coğrafi səciyyəsi verilmişdir.

Təbii fəlakətlər və onların iqtisadi coğrafi qiymətləndirilməsinə dair Azərbaycanda yazılmış ilk əsər

N.B.Babaxanovun «Azərbaycanda təbii fəlakət və ona qarşı mubarizə tədbirləri» (Bakı, 1985, rus dilin) olmuşdur. Burada

təbii fəlakət hadisələrinin əsas anlayışları şərh olunur, təsərrufat sahələrinə və əhaliyə vurduğu ziyanların hesablama

metodu gostərilir, təbii fəlakətlərin yayılması coğrafiyası, rayonlaşdırılması və ona qarşı mubarizə tədbirləri təhlil olunur.

Gunun cox aktual olan bu movzusu oz davamını Boyuk Qafqazın təbii fəlakətlərinin iqtisadi-coğrafiya

qiymətlənidirilməsində (N.A.Paşayev) tapmışdır

Azərbaycan Respublikasının təsərrufat sahələrinin iqtisadi coğrafi oyrənilməsi daim diqqət mərkəzində

olmuşdur. Belə ki, butun mulkiyyət novlərini oz əlində cəmləşdirən sosialist iqtisadi sistemi buna maraqlı idi.

Bununla əlaqədar olaraq respublikanın təsərrufat sahələrinin-sənaye, kənd təsərrufat və nəqliyyatın coğrafiyasına

dair coxlu əsərlər yazmışdır.

Ə.M.Hacızadənin «Azərbaycanın sənaye kompleksi, onun coğrafi problemləri» (Bakı, 1975, rus dilində) adlı

iri həcmli əsəri elmimizin xəzinəsinə sanballı tədqiqat numunəsi kimi daxil edilmişdir. Burada Azərbaycan

sənayesinin inkişafının təbii-iqtisadi zəmini, formalaşması mərhələləri, enerji-istehsal silsilələri, muxtəlif sənaye-

ərazi qovşaqları və kompleksləri yaratması və s. kimi coğrafi problemləri geniş təhlil olunmuşdur.

Məhsuldar quvvələrin yerləşdirilməsi aspektində akademik A.A.Nadirov tam bir məktəb yaratmış və bu

problemə aid geniş elmi tədqiqat işləri aparmış, monoqrafiyalar və elmi məqalələr yazmışdır. Bunların ən başlıcaları

«Azərbaycanda sənayenin yerləşdirilməsinin iqtisadi problemləri» (1976), «Naxcıvan MR» (1959, iqtisadi coğrafi

ocerk), «Naxcıvan iqtisadiyyatı XX əsrdə» (2000) və başqalarıdır.

B.T.Nəzirova tərəfindən yazılmış «Azərbaycanın kənd təsərrufatının coğrafiyası» (Bakı, 1975, rus dilində) kimi

sanballı tədqiqat işində kənd təsərrufatı coğrafiyası daha da inkişaf etdirilmiş, kənd təsərrufatı rayonları ayrılmış,

torpaq kadastrı verilmişdir. Respublikanın ayrı-ayrı regionlarının kənd təsərrufatı coğrafiyasının muxtəlif

problemləri uzrə elmi tədqiqat işləri aparılmışdır (S.Qaramollayev, A.Mirzəyev, A.Qurbanov, A.Q.Abdullayev və

Azərbaycan nəqliyyatı və iqtisadi əlaqələrinin coğrafiyasına və son illər yaradılmaqda olan Avropa-Qafqaz-

Asiya (TRASEKA) nəqliyyat dəhlizinə dair bir sıra elmi tədqiqat işləri həyata kecirilmiş, (məqalələr yazılmış və

dissertasiyalar mudafiə olunmuşdur (B.E. Əbdurrəhmanov, C.Məmmədov, Z.S.Məmmədov, T.Gərayzadə və b.).

Rayon istiqaməti iqtisadi coğrafiyanın həmişə mərkəzi tədqiqat obyekti olmuşdur. Belə ki, dovlətin təsərrufat

quruculuğunda, məhsuldar quvvələrin səmərəli ərazi təşkilində və olkə coğrafiyasının əhatəli oyrənilməsində iqtisadi-

coğrafi rayonlar boyuk əhəmiyyət kəsb edirlər. Ona gorə də Azərbaycan Respublikasının iqtisadi rayon və zonaları uzrə

muntəzəm tədqiqat işləri aparılmışdır. Bu sahədə son illər maraqlı tədqiqatlar aparılır, sxemlər və layihələr irəli surulur

(A.A.Nadirov, Ə.X.Nuriyev, T.G.Həsənov).

R.X.Şaulov ozunun dissertasiya işini («Azərbaycan SSR-nin iqtisadi rayonlaşdırılması problemləri», Bakı, 1987, rus

dilində) bilavasitə rayonlaşdırmaya həsr etmiş və təsərrufat sahələrinin strukturunu, ərazidə yerləşdirilməsini, daxili və

xarici istehsal əlaqələrinin sıxlığının nəzərə alaraq aşağıdakı iqtisadi rayonlara ayırmışdır: Abşeron, Xəzərsahili, Şəki, Kur,

Gəncə, Qarabağ, Naxcıvan MR. Təklif olunan bu şəbəkədə Azərbaycanın təzadlı təbii şəraitinin təsərrufat sahələrinin

ixtisaslaşmasına və strukturuna guclu təsir etməsi zəif nəzərə alınmışdır və ona gorə də bu şəbəkə tətbiq edilmədi.

Regional tədqiqatların ilkini A.A.Nadirov ozunun «Naxcıvan Muxtar Respublikasının iqtisadi-coğrafi səciyyəsi» (1957)

əsərində qoymuşdur. Onun ardınca Muğan duzunun (E.Q.Mehrəliyev), Şirvan iqtisadi rayonunun (O.V.Vahabov) iqtisadi coğrafi

tədqiqatları aparılmışdır. Regional tədqiqatlar arasında M.A.Abramovun «Abşeron sənaye qovşağı» (Bakı, 1971, rus və

azərbaycan dillərində) əsəri xususi qeyd olunmalıdır. Bu əsərdə Abşeron sənaye kompleksinin tarixi, təbii-iqtisadi amilləri,

movcud sənaye-istehsal strukturu, onun nəqliyyat iqtisadi əlaqələri və s. təhlil olunur. Sonrakı illərdə Gəncə sənaye qovşağı

(R.H.Məmmədov), Əli-Bayramlı – Salyan təsərrufat kompleksi (H.B.Ağayev), Mil-Qarabağ iqtisadi zonası (U.T.Həsənova) yeni

yaradılan inzibatı rayonların məhsuldar quvvəsinin kompleks inkişafının coğrafi məsələləri (İ.İ.Əhmədova) və s. dair kompleks

tədqiqat işləri aparılmışdır.

Umumiyyətlə, Bakı və Abşeron regionunun iqtisadi və sosial coğrafiyası bir necə nəsil tərəfindən geniş

oyrənilmişdir və indi də davam etdirilir (Ə.M.Hacızadə, R.İ.Umudova, Z.Abdullayeva, V.Ə.Əfəndiyev və b.).

Xəzərin iqtisadi-coğrafi cəhətdən oyrənilməsi olkə alimlərinin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun təbii

ehtiyatlarına, nəqliyyat əhəmiyyətinə, muasir dovrdə Azərbaycanın həyatında oynadığı geosiyasi və iqtisadi roluna

və s. həsr olunan coxlu elmi əsərlər və dissertasiyalar yazılmışdır, xəritələr cəkilmişdir. (Q.G.Gul, İ.H.Məmmədov,

E.Q.Mehrəliyev, C.R.Abbasov, L.İ. Nəsibzadə, C.N.İsmayılov və b.).

Beynəlxalq şirkətlərin Xəzərin neft ehtiyatlarından istifadəyə cəlb edilməsi, neft kəmərlərinin marşrutlarının

secilməsi son illər olkədə kompleks coğrafi tədqiqatlara tələbatı xeyli artırmışdır. Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa,

Bakı-Ceyhan neft kəməri marşrutlarının kompleks fiziki və iqtisadi coğrafi oyrənilməsi işləri aparılır.

Xarici olkələrin xususilə İran və Turkiyənin iqtisadi və siyasi coğrafiyası uzrə H.B.Əliyevin rəhbərliyi altında

hələ lap əvvəllərdən elmi-tədqiqat işləri aparılmağa başlanılmışdır. Bu istiqamətdə aparılan muhum işlərdən

«Turkiyənin regional siyasəti» (A.İ.İbrahimov), Turkiyənin toxuculuq sənayesinin coğrafiyası» (O.Ə.Əliyev), «İran

kənd təsərrufatının suvarma sistemi» (H.B.Soltanova) və bir sıra tədris vasitələrini gostərmək olar.