Isa hüseynov faciə

İ.Hüseynov güvənilən insanların pozulan mənəviyyatından, onlara verilən imtiyazların artırılması ilə getdikcə cəmiyyət üçün daha təhlükəli olmalarından, bu insanların milli hiss, milli düşüncədən uzaqlaşmalarından, azğınlaşmalarından ilk dəfə yazmağa başladı və bunlar bizim ədəbiyyat üçün tamamilə yeni hadisə, yeni baxış idi. Dünənə qədər mühitin qəhrəmanları olanlar İ.Hüseynov nəsrində artıq antiqəhrəmanlara çevrilirdilər. İsa Hüseynovun “Tütək səsi”, “Teleqram” kimi əsərlərində estetik mühakimələrin zənginliyindən, fəlsəfi qənaətlərin və mündəricənin dərinliyindən tutmuş, insanın daxili aləmi, mənəvi sarsıntıları, ağrıları və mühitə münasibəti ədəbiyyatın konkret predmetinə çevrildi. Ən başlıcası, mühit probleminə yeni baxışla ədəbiyyatımıza tarixdən və müasir dövrdən alınmış yeni obrazlar gətirildi. Yazıçı “İdeal”da dərin mənalı yozumlarla, sətiraltı anlamlarla antidemokratik, antihumanist sovet mühitinin və bu mühitdə yaşayan insanların dramını verirdi.

Faciə

İsa Mustafa oğlu Hüseynov (Muğanna) (d. 12 aprel 1928, Muğanlı, Ağstafa rayonu, Azərbaycan SSR – ö.1 aprel 2014, Bakı, Azərbaycan) — Azərbaycanın görkəmli yazıçısı, ssenarist və kinoredaktor, “Nəsimi” mükafatının ilk laureatı (2012).

İsa Hüseynov (İsa Muğanna) 1928-ci ildə Ağstafa rayonunun Muğanlı kəndində dünyaya gəlib.

Atası Mustafa məktəb müəllimi olub. Orta məktəbi bitirdikdən sonra N.Nərimanov adına Tibb Universitetinə daxil olsa da (1945) 4 ay sonra kəndə qayıdıb. Sonradan Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olub. 1952-ci ildə Moskvadakı Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitirib.

Azərnəşrdə Ədəbiyyat şöbəsinin redaktoru (1952-1954), “Literaturnıy Azerbaydjan” qəzetində nəsr şöbəsinin müdiri (1960-1964), C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında baş redaktor (1964-1968), redaktor (1968-1974), Ssenari şurası üzvü (1974-1979), Azərbaycan SSr Dövlət Kinamotoqrafiya Komitəsində baş redaktor (1979) vəzifələrində çalışıb.

İsa Muğanna özü haqqında: “İsa Hüseynova nifrət edirəm”

“Azadlıq Radiosu”nun «Pen club» verilişi həmin sualları cavablandırmaq üçün «Azərbaycan» jurnalının baş redaktor müavini Əsəd Cahangiri, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu direktorunun müavini Şəmil Sadiqı, yazarlardan Əziz Rzazadə və Əkrəm Əylislini studiyaya dəvət edib. Publika.az sözügedən debatı təqdim edir.

Əziz Rzazadə

– İsa Hüseynov yenicə rəhmətə gedib, allah ona rəhmət eləsin. Hesab edirəm ki, İsa Hüseynov Azərbaycan ədəbiyyatı üçün çox böyük bir simaydı, biz onun yaradıcılığına diqqət versək, iki İsa var, biri İsa Hüseynov biri İsa Muğannadır. İsa Hüseynov imzası ilə gedən əsərlərə baxdıqda biz orda sovet ideologiyasından, sovet klişelərindən, azad olunmuş bir ədəbiyyat görürük. Bu mənada onun xidmətləri danılmazdır, bu imza ilə gedən əsərlərdə Azərbaycanın gerçək mənzərəsini görürük, Azərbaycan kəndinin məşəqqətlərini görürük, müharibədən əvvəlki və müharibədən sonrakı Azərbaycan həyatının gerçək panoramasını görürük. Onun əsərlərində, mövcud rejimə qarşı da sətiraltı eyhamlar, şikayətlər hiss olunur.

Səadət A.

– Belə fikirlər səslənir ki, Azərbaycan ədəbiyyatını iki hissəyə bölmək olar, İsa Hüseynova qədərki və İsa Hüseynovdan sonrakı. Belə bir fikir də var ki, İsa Hüseynov kolxoz ədəbiyyatına yeni bir nəfəs gətirdi.

Əziz R.

– Şübhəsiz, ədəbiyyatda kənd və şəhər ədəbiyyatı anlayışı var. Bu da doğrudur ki, İsa Hüseynovun ədəbiyyata gəlişi ilə yeni bir mərhələ başladı, biz onun yazdığı əsərləri tutaq ki, “Böyük dayaq”la müqayisə etsək, fərqlərin nə qədər böyük olduğunu görərik, birinci ideologiya ilə çərçivəyə alınmış kənd həyatı, adamların sovet tiplərinə oxşar danışıq tərzləridir, İsa Hüseynovda isə kəndin real mənzərəsini görürük, çərçivələrdən, buxovlardan azad olunmuş mənzərəsini görürük. Burda hər cür tiplərə rast gəlmək mümkündür. Məsəlçün “Tütək səsi”ndəki obrazları “Böyük dayaq”da, “Abşeron” romanında görə bilmərik. Bu mənada İsa Hüseynovun realizmi xalis realizmdir.

Səadət A.

– Amma “İdeal”da tamam başqa bir xətt görürük. O, əvvəlcə “Yanar ürək” sonra isə “İdeal” adı ilə çıxdı. Sonradan İsa Hüseynov “İdeal”ın özünü də yenidən işlədi.

Əziz R. ​​

– Bəli o zamanlar bir təftiş vaxtları vardı. Hətta sizin xatirinizə bir şeyi salım, o vaxt Nərimanovun obrazı olan bir film vardı. 90-cı illərdə o filmin AzTV-də yenidən nümayişi olmuşdu, nümayiş zamanı kadr dayandırılırdı, İsa Hüseynov səhnə arxasında mətn oxuyurdu. Onun bir çox əsərlərində, ssenarilərində belə düzəlişlər var. Yəni deməyim odur ki, biz iki İsa tanıyırıq, İsa Hüseynov imzası olan əsərlərin məzmunu, ideyası tamam başqadır, İsa Muğannada tamam başqa.

Səadət A.

– Nədir İsa Muğannanın dedikləri?

Əziz R.

– Şəxsən mənim üçün bir oxucu kimi İsa Muğanna anlaşılmaz bir şeydir. Hesab edirəm ki, onun İsa Hüseynov imzası ilə çap olunan əsərləri, “Tütək səsi”, “Kollu koxa” Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir cığırdır. Hətta mən deyərdim ki, 60-cı illər ədəbiyyatının əsas simaları Anar, Əkrəm Əylisli, Elçin olsa da, İsa Hüseynovu o nəslin daşını qoyanlardan, mühəndislərindən biri hesab edirəm. Hətta Anar özü dedi ki, onu öz ustadım sayıram, mən onun bu fikri ilə razıyam. Çünki İsa Hüseynovun bir az romantik hekayələrini oxuyanlar, düşünə bilərlər ki, bu hekayələr Anarın “Ağ limanı”nın, “Beşmərtəbəli evin altıncı” mərtəbəsinin proloqudur.

Səadət A.

– İndi telefon xəttində Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini Şəmil Sadiqdir. Şəmil bəy, müzakirə edirik İsa Hüseynov, yoxsa İsa Muğanna, sizin seçiminiz hansı olardı?

Şəmil Sadiq

– Əvvəla, deyirəm başımız sağ olsun, təşəkkür edirəm ki, belə bir gündə İsa Muğannanı yad edirsiniz. Mənim fikrimcə, əlbəttə ki, İsa Muğanna, çünki mən İsa Muğannanı “İdeal” əsərindən tanımışam, hətta mən indi bir yazı hazırlayıram, İsa Muğannanın ölümündən bir az əvvəl mart ayının 27-si onunla müsahibə etmişdim, üç saatlıq söhbətimiz olmuşdu, orda İsa müəllimə sual vermişdim, “İsa Hüseynov kimi nə yazardınız, ya da İsa Muğanna kimi nə yazardınız imkan olsa. O cavab verdi ki, İsa Hüseynova nifrət edirəm, çünki İsa Hüseynov çox bəsit idi”. Mənə görə yaradıcı adamın, həyatda qalması, tarazlığı şəxsiyyəti ilə yaradıcılığının bütövlüyü, vəhdəti baş tutanda mümkün olur. İsa Muğannanı bir şəxsiyyət kimi tanıdım, iki il müddətində dostluğumuz oldu, daha çox o yöndən sevdim. İsa Hüseynov da İsa Muğannanı sevirdi deyə, mənim üçün İsa Muğanna daha önəmlidir.

Səadət A.

– Siz dediniz ki, “İdeal”ı oxumusunuz. Yəqin ki, “İdeal”ın müəllifin “Safağ” fəlsəfəsinə dair etdiyi redaktələr olan son variantını oxumusunuz.

Şəmil Sadiq ​​
– “İdeal”ın son naşiri də mənəm, redaktoru da mənəm, köhnəni də oxumuşam sözsüz ki, onu 1998-ci ildə oxumuşam. Bilirsiniz ki, “İdeal” İsa müəllim tərəfindən yeddi dəfə dəyişikliyə məruz qalıb, sonuncu da mənə nəsib oldu. Həm nəşrə hazırladım, həm əlavələri etdim. Ondan sonra gələn kitablar: “Qəbiristan”, “Cəhənnəm”, “Gurün”, “İsahəq, Musahəq” və ən son kitabı “İlan dərəsi” kitabı idi ki, ora “İlan dərəsi” “Qırx kisə qızıl”, “Həyatımdan səhifələr”, “Söz yarası” povestləri toplanmışdı. Bu bir silsilə idi, konsepsiya idi, içində bir ideologiya var idi.

Səadət A.

– Şəmil bəy, Əziz bəy hesab edir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında İsa Hüseynovdan söhbət getməliydi, nəinki İsa Muğannadan. İsa Muğannanın fəlsəfəsinin əsas ideyaları nə idi? Sizin fikrinizcə, niyə İsa Hüseynov İsa Muğanna oldu?

Şəmil S.

– Mənim şəxsi fikrimcə, İsa Hüseynov və İsa Muğanna müqayisəolunmazdır. İsa Muğannanın yazdıqları, İsa Hüseynovun yazdıqlarından öz yeniliyi ilə, klassikanın içindəki modernizmi ilə kəskin surətdə fərqlənir. Bəziləri İsa Muğannanın yaratdığı “Safağ” elmi, “Odər” dili konsepsiyasını bəyənməyə bilir, onların içində şərq fəlsəfəsi, yunan mifologiyası tamamilə açılır, son əsəri “Cəhənnəm”in içərisində özünün yaratdığı cəhənnəm və cənnət modeli var. Onun konseptində bir ilahilik vardı, çünki Muğanna göylər ilə əlləşib, İsa Hüseynov yerlərlə. Mənim üçün İsa Muğanna öndədir. Son vaxtlar səslənir ki, İsa müəllim İsa Hüseynovun əsərlərindən vaz keçib, əslində vaz keçməyib, onların hamısını yenidən təkmilləşdirib. Təkcə “Bizim qızlar” əsərindən imtina edib.

Səadət A.

– Əziz bəy, siz dediniz ki, İsa Muğanna anlaşılmazdır.

Əziz R.

– Təbii ki, mən heç kimin zövqünə müdaxilə edə bilmərəm. Mənim üçün bir oxucu kimi anlaşılmazdır İsa Muğanna, kiminsə fikirlərini dəyişmək niyyətində deyiləm. Mənim üçün İsa Hüseynov var, İsa Muğanna yoxdur. Hesab edirəm ki, İsa Hüseynovun İsa Muğannaya çevrilməsi “Məhşər” romanından başlayır. Hətta “Məhşər”in ilk versiyasının çapından sonra Azərbaycan jurnalında böyük bir tənqidi məqalə çap olunmuşdu, İsa Hüseynov o məqaləyə səhifə yarımlıq cavab yazmışdı və bu, böyük mübahisələr doğurmuşdu. Kitabdakı faktların bir çoxu şübhə yaratmışdı, indiki faktlara baxanda da görürürk ki, Hürufi hərəkatı ilə bağlı bildiyimiz bir çox şey yanlış imiş. Deyək ki, Nəiminin öldürülməsi faktı, bizim tarixi kitablarda olduğu kimi İsa Hüseynovun kitabında da Miranşah və Teymur göstərilir, amma türk araşdırmaçılarının müasir tədqiqatlarına baxanda görürük ki, onun qatili Şirvanşah Şeyx İbrahimdir.

Səadət A.
​​
– Əsəd bəy, buyurun, sizin fikirlərinizi bilək. İsa Hüseynov yoxsa İsa Muğanna?

Əsəd Cahangir

– Hər ikisi. Amma baxır hansı tarixi dövr və rakursla yanaşırıq, çünki İsa Hüseynov olmasaydı, İsa Muğanna da olmayacaqdı. Bu, ikimərtəbəli ev kimidir, bunun birinci mərtəbəsi olmasaydı, ikinci mərtəbəsi də olmayacaqdı.

Səadət A.

– Söhbət ondan gedir ki, İsa Hüseynov tərəfindən yazılan əsərlər İsa Muğanna tərəfindən redaktə olunub, indi müasir Azərbaycan oxucusu hansı variantda oxumalıdır onun əsərlərini? Bir yazıçını bütün redaktələrdə oxumaq oxucu üçün bir az çətindir.

Əsəd Cahangir

– Mənə elə gəlir ki, onu oxumaq istəyən oxucu əgər birinci düşüncə qatındadırsa, elə orda da qalacaq, onu məcbur etsən də, yeni versiyaları oxuya bilməz. O kəslər ki, ikinci düşüncə qatına keçiblər, yalnız onlar “İdeal”ı və “İdeal”dan sonrakıları oxuya bilərlər. Ona görə də, burda təbii tənzimləmə prosesi gedəcək. O ki qaldı İsa Hüseynov və İsa Muğannaya, burda təsadüfdənmi, ya zərurətdənmi deyim bir qanunauyğunluq var. Bu qanunauyğunluq nədən ibarətdir? İsa müəllimin adı peyğəmbər adıdır, soyadı imam adıdır, bu da İslam dini ilə bağlı imamdır. Sonra İsa – yəni peyğəmbərlik qalır, o başqa bir təxəllüslə, Muğanna ilə əvəz olunur. Bu həm daha qədim bir təxəllüsdür, həm də daha müasirdir və gələcəyə aiddir. Çünki İsa Muğannanın təliminə görə, onlar kosmosda yaşayırlar, mövcuddurlar, yerdəkilərlə əlaqə saxlayırlar. Mən ümumiyyətlə İsa Muğannanın yaradıcılığını üç dövrə bölürəm: birinci dövr 50-ci illərdən başlayaraq 58-ci ilə qədər, sosrealizm dövrünü əhatə edir, ikinci dövr 58-ci ildən təxminən 80-ci illərin ortalarına qədər, “İdeal”ın yaranmasına qədər realist-psixoloji dövr, üçüncü dövr isə “İdeal” və “İdeal”dan sonra postmodern dövr, modern dövrdür. İsa Muğannanın yaradıcılığında ikinci dövrdən, üçüncü dövrə keçid üçün tarixi geriçəkilmə məqamı var, elə bil biz hansısa maneənin üzərindən aşmaq üçün geri çəkilirik, qüvvə toplayırıq və sıçrayıb onun üstündən keçirik. Bu zaman İsa Muğanna Nizamiyə, Nəsimiyə üz tutdu, bilirsiniz ki, Nəsimi haqda filmin ssenarisini yazdı, bunlar heç də təsadüfü deyildi.

Səadət A.

– Amma, səhv etmirəmsə, “Məhşər”romanını yazmaq təsadüfən alınıb. İsa Hüseynov müsahibələrinin birində demişdi ki, “Nəsimi”ni ssenari sifarişi aldıqdan sonra yazıb, yazıçı Anar ona, Nəsimi haqda materiallar gətirib, o da bu haqda yazmağa başlayıb. Məsələyə mistik don geyindirə bilərik amma, bu fakt da var.

Əsəd C. ​​
– Bu, məsələnin üst qatıdır. Amma İsa Muğanna seçilmiş adamdır. Seçilmiş adamların həyatında isə təsadüfi heç nə olmur, onlar zahirən təsadüfi görünə bilərlər, onlar müəyyən gözə görünən və görünməyən qüvvələr tərəfindən idarə olunurlar. O “Məhşər”i yazmalıydı ki, sonra “İdeal”ı yazsın, özünün başlıca missiyasını yerinə yetirsin. Bütün yaradıcılığı onun axırda “İdeal”ı yazması üçün hazırlanmışdı.

İsa Muğannanın Azərbaycan və dünya yazıçılarından bir sıra fərqləri var. O, Azərbaycanın yeganə yazıçısıdır ki, ölümü yox, həyatı, ölməzliyi təsdiq edir. Təsadüfi deyil ki, “İdeal”ın bir hissəsi elə əbədiyyat adlanır. O, Azərbaycanın yeganə nasiri idi ki, guşənişin həyatın mənəvi çətinliklərinə dözüb otuz ildən çox evdən bayıra çıxmadı. O, Azərbaycanın yeganə yazıçısı idi ki, yazı masasını vəzifə kürsüsündən üstün tuturdu, bəlkə Azərbaycanın yeganə yazıçısı idi ki, deputat olmaq istəmirdi, deputat mandatı taxmaq istəmirdi.

Səadət A.

– Ümumiyyətlə, İsa Hüseynov ictimai proseslərdə görünmürdü, bu onun şəxsi xarakteri ilə də izah oluna bilər. Vaxtilə o qədər başı çəkib, tənqidlərə məruz qalıb ki, artıq kənarlaşmağa üstünlük vermişdi.

Əsəd C.

– Bəli başı çox çəkib, o vaxtkı təhlükəsizlik nazirliyinin işçiləri onun gözlərini bağlayıb idarəyə aparıblar, “Yanar ürəyə” görə həddindən artıq sorğu-suala çəkiblər onu, çünki orda raykom katibi tənqid edilmişdi, raykom katibini tənqid etmək də partiyanı tənqid etmək idi, partiyanı tənqid etmək isə mümkünsüz bir şey idi. Olsun ki, o dövrdə İsa Muğanna hələ bütövlükdə kommunist ideologiyasını qəbul edirdi. Amma altımışıncı illəri keçib, “Məhşər”ə çatanda o artıq sadəcə raykomları tənqid etmirdi, bütövlükdə kommunist ideologiyasını rədd edirdi, çünki özü tamamilə yeni bir ideologiya yaratdı. Üstəlik o, dinləri də tənqid edirdi. Onun 92-ci ildə “Ədəbi tənqid” dərgisində bir yazısı çıxmışdı, orda İsa Muğannanın Mehdi Hüseynə, Səməd Vurğuna, Rəsul Rzaya həsr olunmuş bir məktubu çıxmışdı, orda deyirdi ki, “Bütün dinlər Xəzərin kanalizasiya tökülən və üstündə qağayılar uçuşan yerinə bənzəyir. Çünki, o bu inkarla özünün yeni dini inancını ortaya qoyurdu. Bu “Odər” inancıydı. Mahiyyətcə bu da din idi, bu dinin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, “Odağüz” planeti var, bu, Yupiterin odərcə adıdır. Təmiz ruhlar işıq gəmilərində o planetə gedirlər, günahkar ruhlar o planetə gedə bilmirlər, torpağa hopurlar, məhv olurlar. Cəhənnəm deyilən şey də elə bundan ibarətdir, cənnət isə başqa bir planetdə, başqa bir sivilizasiyada öz həyatını davam etdirmək deməkdir. Kim bu dünyada əbədiyyat qazanmaq istəyirsə, ruhunu saf saxlamalıdır, ona görə də bunun elmi “Saf ağ” elmi adlandırılırdı. Muğannaya görə belə bir sivilizasiya tarixən olub, sonra yunan sivilizasiyasının, müharibələrin, acgözlüyün, hərisliyin ortaya çıxması ilə həmin sivilizasiya unudulub. Ümumiyyətcə, o bütün xəstəliklərin mənbəyində yunan sivilizasiyasını görürdü. Onun təbirincə, dinlər də təhrif olunub, bütün dini kitablar dəyişdirilib. Hətta onun fikrinə görə, Məhəmməd peyğəmbər türkdür, əsl Quran bəşəriyyətdən gizlədilibdir. Bunlar həddindən artıq cəsarətli fikirlərdir. Bu artıq yazıçılıq deyil, peyğəmbərlikdir, vəhydir. Mən bu peyğəmbərliyi təsdiq etmirəm, amma inkar edə də bilmirəm.

Səadət A.

– İndi telefon xəttində yazıçı Əkrəm Əylislidir. Əkrəm bəy, necə hesab edirsiniz, İsa Hüseynov Azərbaycan ədəbiyyatında necə qalmalıdır, İsa Hüseynov, yoxsa İsa Muğanna kimi? ​​

Əkrəm Əylisli

– Kim necə istəsə, elə qəbul edə bilər, amma Muğannaya qədər olan İsa Hüseynov mənim üçün daha maraqlıdır. İsa Hüseynovun öz həqiqəti var, müşahidələri var, gördüyü dünya, onunla bir dövrdə yaşadığı insanlara münasibəti var, o dövrün ab-havası var, o dövrdə dünyanın ictimai vəziyyətinin necə olmağı haqda dəqiq məlumat var, ağrı var, sağlam, güclü gənclik ehtirası var. Mən danışanlara bir az qulaq asdım, çox qəribə şeylər deyirlər, adam heyrətə gəlir. İsa Hüseynov deyirdi ki, mən gündə bir neçə dəfə İsa peyğəmbərlə danışıram. Adını da Eysar qoyub. O deyir ki, mənim əmilərim, dayılarım başqa planetdə yaşayır, Günəşin ortasında başqa bir planet var ki, orda da insanlar yaşayır. İsa Hüseynov KQB-ni kefin istəyən kimi tərifləyir, “Kollu Koxa”da stalinizmi ürəkdən mədh edir. Mən dünəndən bəri fikirləşirəm ki, İsa Hüseynov özü ilə böyük bir həqiqəti apardı, amma bilmirəm niyə apardı o həqiqəti. Son vaxtlar onun düşündüyü İsanın Eysar olması, Quranın Məhəmməd tərəfindən yazılmamağı, Bibliyanı kiminsə köçürüb qəsdən dəyişdirməsi faktları güya hamısı bizim xalqın təfəkkürünü məhv eləmək üçün edilib, Azərbaycan xalqının təfəkkürünü korlamaq üçün yer üzündə nələr qalmayıb eləməsinlər. Bilirsiniz, bunlar hamısı həqiqətdən insanı uzaqlaşdırmaq üçündür, yaxınlaşdırmaq üçündür. Bu şeyləri İsa Hüseynova ona görə bağışlayırıq ki, istedadlı adamdır, başqası olsaydı İsa peyğəmbərlə gündə üç dəfə danışmağını ona bağışlamazdıq. Fikirləşirəm ki, İsa Hüseynov hansısa böyük həqiqətləri özü ilə o dünyaya aparmaq üçün, bu dünyada deməmək üçün belə priyomlara əl atmağa məcbur idi. O fikrə mən də şərikəm ki, İsa Hüseynovu cavanlığında bərk vurmuşdular, onu həqiqətə görə vurmuşdular, amma o həqiqəti bu dünyadan aparmağı mənim üçün acı bir faciədir. İsa Hüseynovun Məhəmməd peyğəmbərlə, İsa peyğəmbərlə gündə iki dəfə söhbət etməsi mənim üçün milli faciə idi, gəlin bəzi həqiqətlərin üstünü açaq, Azərbaycanda niyə insanlar həqiqətin üstünü açmaqdan qorxur, niyə həqiqəti o dünyaya aparmağa məcbur olur. Azərbaycan xalqı qədər dünyada həqiqətdən qorxan ikinci xalq yoxdur. Bu xalqın iki nəhəngi Mirzə Fətəlisi və Mirzə Cəlili hələ də anlaşılmayıb. Şəxsən mən İsa Hüseynovun yazdığı o uydurma şeylərə haqq qazandırmaq fikrində deyiləm, çünki ona hörmətim var. İstəməzdim ki, İsa Hüseynov belə yanlış yozulsun, o, olduğu kimi qalmalıdır Azərbaycan ədəbiyyatında, buna hüququ var, mən istərdim ki, ədəbiyyatımız həqiqət üzərində yaşasın. O fikirləri ki, İsa səsləndirirdi, rəhmətlik Asif Ata da səsləndirirdi. Gərək bu minvalla, Mirzə Fətəlimizi, Mirzə Cəlilimizi ataq bir tərəfə, hərə özünə bir din yaratsın, bir peyğəmbər yaratsın, biz də deyək ura, nə yaxşı yeni peyğəmbər də gəldi.

Səadət A.

– Əkrəm bəy, İsa Muğanna əsərlərində “Safağ” elmindən danışır, odər dilindən danışır. Müasir linqvistika bunu sübut edir ki, bütün dillər bir kökdən yaranır, bütün xalqlar eyni kökə bağlıdır. Bəlkə bu şəkildə onu təbliğ etmək olar.

Əkrəm Ə.

– Bu nədən irəli gəlib bilirsiniz, bu tənhalaşmış, tək qalmış insanın fəlakətidir. Başlayıb sözlər uydurmağa, özündən sözlər çıxartmağa. O sözlər hamısı yanlış, mənasız, bir kəsə lazım olmayan, Azərbaycan xalqının beynini çürüdən, həqiqətdən uzaqlaşdıran, mənasız şeylərdir. Bunu nəinki Mirzə Cəlil, Mirzə Fətəli eşitsəydi tükləri biz-biz olardı ki, Mirzə Fətəlidən yüz əlli, iki yüz il sonra Azərbaycan yazıçısı sözü təhrif eləyib, yeni mənalar verir. Bu, gülünc şeydir, hər bir sözü, oynadıb, fırladıb başqa məna vermək olar. İsa deyir: “Gecə İsa peyğəmbər qapımı döyübdür, girib içəri, salam əleyküm, filan sözü səhv yazıbsan, poz belə yaz”. Belə şeylərə getməyin ayıbdır bu, bu 21-ci əsr Azərbaycan xalqının adına ləkədir belə şeylərdən qaçmaq lazımdır.

Əsəd C.

– Mən bayaq dedim ki, İsa Muğannanın nəsri iki mərtəbəli düşüncədir, Əkrəm Əylislinin danışığından belə başa düşdüm ki, o ancaq birinci qatda düşünür, düşüncəsi ancaq birinci qata çatır, ikinci qata keçə bilmir. Ona görə özünün çata bilmədiyi qat haqqında, yaxşı olar danışmasın. Əkrəm bəy, o qatda ki siz yoxsunuz, o haqda danışmağa mənəvi haqqınız yoxdur, intellektual gücünüz də yoxdur. Əgər sizin fikrinizcə ən böyük həqiqət Eçmiədzin kilsəsindədirsə, siz nə ixtiyarla İsa Muğannanın təliminə qarşı çıxırsınız. Siz əgər onu yuxuda hesab edirsinizsə, bəs sizin ayıqlığınız hanı. Sizin vur-tut yazdığınız “Daş yuxular” deyil, sizin ən böyük həqiqətiniz Qriqoryan kilsəsi deyil? Siz bu Azərbaycan xalqına mənəvi liderlik etmək haqqına sahib deyilsiniz. Gərək adam öz adını başqasına qoymasın. Burda İsa Muğannanın ruhunun müdafiəçisi deyiləm, əsərləri özü onu qoruyur, amma bir şeyə heyrət edirəm ki, baş verən bu qədər olaylardan sonra Əkrəm Əylisli İsa Muğannanın ölümündən bircə gün keçməmiş onu ittiham edir, pafosla çıxış edir. Mənə elə gəlir ki, o kəsin ki, metafizik təfəkkürü yoxdur, o kəs ki, allaha inanmır ölümdən sonrakı həyatın varlığına inanmır, əbədiyyata inanmır, İsa peyğəmbərə inanmır, müqəddəs kitabları cəfəngiyyat hesab edir, təbii ki, o, İsa Muğannanın kitablarını anlamamalıdır. Yeni inqilabi fikirlərlə ortaya çıxan adamlar həmişə belə münasibətlə qarşılaşıb.

Əkrəm Ə.

– Qısaca onu deyim ki, mən İsa Hüseynovu çox gözəl tanıyıram, onunla dostluğum yoldaşlığım, qardaşlığım olub, onun əsərlərinin ən böyük təbliğatçılarından biri mən olmuşam, Moskvada öz tərcüməçim Kalyagina ilə tanış etmişəm. Amma İsa Hüseynovu İsa Hüseynov kimi tanımaq lazımdır. Onun kitablarını gözdən salmaq fikrim yoxdur. Dediyimin məğzi bundadır ki, durub millətə deyəsən ki, ay millət, bu yazıçı hər gün üç dəfə İsa peyğəmbərlə söhbət edir. Axı, əzizlərim belə şeylər eləmək olmaz, axı bizim “Ölülər” kimi əsərimiz var, biri gəlib deyir ki, mən ölüləri dirildirəm. Axı bu tərəfdən də baxmaq lazımdır bizim ədəbiyyata. Mən İsa Hüseynovun qüdrətini görmürəm orda. Ona görə gəlin İsa Hüseynovu İsa Hüseynov kimi təbliğ edək, yoxa belə şeylərlə, söz uydurmaqla böyük yazıçını kiçiltmək olar. Ona görə İsa Hüseynova böyük hörmətimi saxlayaraq, onu dürüst tərəfdən xalqa tanıtmağın tərəfindəyəm.

Səadət A.

– İndi yazıçının qızı Sevinc xanım telefon xəttindədir. Sevinc xanım, biz bu gün müzakirə edirik, əgər İsa Hüseynov dünya dillərinə tərcümə olunsa siz onun hansı əsərlərinin tərcümə edilməyini istəyərdiniz, İsa Muğanna adı altında yazdıqlarının, yoxsa İsa Hüseynov adı altında yazdıqlarının.

Sevinc Hüseynova

– Mən onun öz adından danışmaq istəyərdim. Özünün çatdıra bilmədiklərini, dediklərini çatdırmaq istəyərdim sizə. O çox istərdi ki, “İdeal” tərcümə olunsun, amma “İdeal”ı tərcümə etmək istəyənlər gərək bunu onun sağlığında edəydilər. Bəzi şeylər var ki, özü olmadan onları tərcümə etmək çox çətindir, gərək onu o qədər dərindən biləsən ki, onu çatdıra biləsən dünyaya. Ancaq mən elə düşünürəm ki, onun yaradıcılığı çox rəngarəngdir, hamısı tərcüməyə layiqdir. Adi bir hekayəsini götürürsən, bir hekayəsi, dünyadır, kainat boyda şeylər verir adama. Düşünürəm ki, “Məhşər” Avropa dillərinə tərcümə olunsa daha yaxşı olardı. Özü də mən istəyərdim əsərlərinin son variantını tərcümə etsinlər.

Səadət A.

– Siz bir varis kimi, Muğanna imzası altında redaktə olunan versiyanınmı düzgün variant kimi götürülməsini istərdiniz?

Sevinc H.

– Bəli. Əlbəttə ki, indiki variantda, Muğanna imzasında olanların. Çünki, bu onun bilavasitə öz istəyi idi, özü istəyərdi belə olsun. Sonuncu əsəri “İlan dərəsi” idi. Kitab şəklində çap olunmuşdu. Sonuncu yazdığı əsər yarımçıq qaldı, bir vərəq yazmışdı, yenicə başlamışdı, səhhəti imkan vermədi. Məndən olsa, onun bütün külliyyatının tərcümə olunmasını istərdim.

Əvvəlki xəbər

Azərbaycanlı hakim UEFA-dan təyinat aldı

Yeniləşən nəsrin İsa Hüseynov mərhələsi

İsa Hüseynov (Muğanna) Azərbaycan nəsrinin milli ruh və emosiya potensialını özünə qaytardı. Onun ədəbiyyatımızda oynadığı başlıca rol birmənalı şəkildə bundan ibarətdir. Təsadüfi deyil ki, 60-cı illər nəsrinin keyfiyyət özəlliklərindən bəhs edən bütün mətnlərdə İsa Hüseynovun rolu bu yöndə xüsusi önə çəkilir, mənəvi diriliyin, qurulan sahmanın, yeni düşüncə hərəkatının təməli olaraq dəyərləndirilir.

Bu gün təkcə Azərbaycanın deyil, bütöv türk dünyasının böyük yazıçısı İsa Hüseynovun doğum günüdür. AZƏRTAC bu münasibətlə filologiya üzrə elmlər doktoru Elnarə Akımovanın görkəmli yazıçıya həsr etdiyi yazını oxucularla bölüşür.

İsa Hüseynov yaradıcılığı elə bir dönəmdə parladı ki, bu dönəmə qədər milli varlıq yad düşüncəyə, yad kontekstə güzəştə gedirdi və güzəşt ədəbiyyatı estetik hadisə doğura bilmədiyi üçün 20-ci illərdən sonra ədəbiyyatı qapsamış sosialist düşüncənin direktivləri əsasında hasilə gələn mətnlər bədii-estetik səviyyə baxımından uğur vəd etmirdilər. Amma məsələ bununla qapanmırdı ki. Zamanın dəngəsi pozulmuşdu, sistem bir tərəfdən sovet varlığını təcəssüm etdirmək, dövrün epoxal hadisələrinə yeni münasibətin bədii həllini verməyi yazıçıların qarşısına qoyur, onlardan xalq həyatını, inqilabi səciyyəni, yeni quruculuq məsələlərini önəmsəməyi tələb edir, digər tərəfdən 20-ci illərə qədər mövcud nəsr ənənəsinin yetişdirməli olduğu zehniyyətin qarşısını alırdı. Sonucda XX əsrdə başlanan hərəkat yarıda qırıldı. Ədəbiyyat dəyərlərindən uzaq düşdü. Milli ədəbiyyat anlayışı və bu anlayışı yaradıcılığında ehtiva edən aydınlar məhv edildilər. Bizdə milli dövlətçilik ideyasının tarixi o qədər uzağa getməsə də, milli dövlətçiliyi, müstəqillik ideyalarını şərtləndirən milli mənlik şüurunun yaranmasının aspektləri məhz bədii düşüncəyə söykənir. Yəni milli, etnik mənlik şüuru əvvəlcə bədii, sonra isə ictimai-siyasi təfəkkürdə təşəkkül tapır. 20-ci illərə qədər proses o şəkildə aparılırdı ki, ədəbiyyat dövrün milli-mənəvi ruh yüksəkliyini, mədəni ruhunu təyin etməyə qadir görünürdü. Sonra onları nələr əvəz etdi? Yenilik, inqilabi dəyişiklik, kollektiv əmək və sosial bərabərlik, qadın hüququ, kütləvi maarif və mədəniyyət ideyalarının cəmiyyətə tətbiqi ədəbiyyatın stixiyasını pozdu, birmənalı şəkildə inqilab stixiyasının təcəssümü, kolxoz quruculuğu, istehsalat mübarizəsi, xalqlar dostluğunun tərənnümü, başqa millətləri daim dostluq və qardaşlıq şəraitində təqdim etmək, neft uğrunda sovet adamının mübarizəsi və s. – hətta mövzular belə şüur hadisəsinə yönəlmiş antiədəbiyyat anlayışına xidmət edirdi. İsa Hüseynovun 60-cı illərin əvvəllərində çap olunan “Doğma və yad adamlar”, “Yanar ürək” romanları, “Teleqram”, “Tütək səsi”, “Kollu koxa” kimi pyes və hekayələrində vəziyyətin başqa qütbə yuvarlandığını nişan verən əlamətlər əksini tapırdı və “yaddaşsızlığa atılan daşlar”dan hörülən yeni nəsrin ilk örnəkləri kimi əlahiddə idilər.

İsa Hüseynovun Mehdi Hüseynlə olan dialoqunu həmişə yetişən, dünənin acı təcrübəsindən silkinib ayrılan yeni ədəbiyyatın başlanğıcı kimi anlayıram. “Oçerkdə niyə atandan yazmısan” sualına gənc yazıçı İ.Hüseynov “çünki atamı yaxşı tanıyıram” cavabını verir. Sonradan İ.Hüseynovun bütün yaradıcılığı ədəbiyyatla “atamızı” – kök, soy başlanğıcını axtarmağa, onu tanıtmağa, milli kimliyindən perik salınmış düşüncəni özünə yönəltməyə ithaf olundu. Çingiz Aytmatov manqurtluq sindromunu ədəbiyyatın bədii təcəssüm predmetinə çevirəndə İ.Hüseynov soyumuz, kökümüz, baba yazımız kimi məsələləri qabardıb ictimai düşüncəyə təsir göstərməyə nail oldu. Niyə? Çünki bütün böyük yazıçılar kimi İ.Hüseynov da anlayırdı ki, milli statusundan bilərəkdən perik salınmış bir xalqın mənəvi ruhunu geri qaytarmayınca sabahlı ədəbiyyat, gələcək inkişaf üçün kontekst müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Odur ki, ədəbiyyatın milli düşüncəyə təsiri məsələsi XX əsrin əvvəllərindən sonra ilk dəfə İ.Hüseynovun əsərləri ilə start götürməyə başladı. Buzlar nisbətən əridi, insanı görmək təşnəsi önə keçdi. Mövzular dəyişməsə olardı. Dəyişən insan, ona münasibət, onun duyğu və düşüncələrinin, hərarət və hənirinin ədəbiyyata adlaması oldu. Yaşar Qarayev 80-ci illərdə haqlı olaraq yazırdı: “Əgər əvvəllər nəsrdə bədii tədqiqin (yaxud təfsirin) ağırlıq mərkəzi sosial-sinfi qanunauyğunluğun dərki və ifadəsi idisə, indi nasirlər mənəvi aləmdə fərdi-şəxsi, daxili-intim zolağı və qatı eyni dəyərdə bədii həssaslıq hədəfinə çevirdilər”.

Zənnimcə, klişelərin dağılmasında, mətnə diri, canlı insan obrazının gətirilməsində əsas rolu İsa Hüseynovun mətnləri oynadı. Bu mətnlər həm də dərinliyə enişin, idrakı tutumun siqlətinə görə fərqlənə bildilər. Elçinin “Ədəbi düşüncələr” esselər kitabında belə bir fikir yer alır: “Çingiz Aytmatovun “Ağ gəmi” povestini oxudum. Çingiz “Cəmilə”ni yazanda Azərbaycanda onun ədəbi nəslindən olan və ondan daha yüksək bir bədiiliklə, ondan daha artıq bir dərinliklə yazan yazıçılar var idi. Ancaq Çingiz əsərdən-əsərə dərinlərə getdi, bizimkilər isə əsərdən-əsərə üzə qalxmağa başladılar”. Burada üzə çıxmaq məsələsini bircə İsa Hüseynova aidləmək olmur. Tək “Qapalı dünya” faktını götürək. Bu, üzə çıxmaq idimi?! Düşünmürəm. Əksinə, İsa Hüseynov gərəkdiyindən artıq dərinlərə endi. O dərinlər ki, orada insanın batini həyatının gizlinlərini üzə çıxarmaq ehtirası önə keçmişdi, millətə kimliyini tanıtmaq təəssübünün uca vurğusu eşidilirdi. Akademik Nizami Cəfərov deyirdi: “Yalnız Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, ümumən dünya ədəbiyyatında hələ heç bir yazıçı bu qədər dərinliyə (tarixə!) getməyə, cəmiyyətdəki (insan təbiətindəki) qüsurları (təhrifləri!) bu qədər dərindən (tarixdən!) təhlil etməyə cəhd göstərməmişdir ki, bu, qaibdən İsa Hüseynova (Muğannaya) təklif edilir”.

Yazıçının nəsrinin müvəffəqiyyəti, sadəcə olaraq, ədəbiyyata yeni mövzu, problem, yeni qəhrəman, xarakter gətirməklə mühitin antihumanist mahiyyətini açmaqla məhdudlaşmadı, həm də nəsrimizə yeni üslub gətirdi. Bu üslub o qədər fərqli oldu ki, Azərbaycan nəsrində zaman və məkan çoxqatlılığı, daxili-psixoloji dialoqlar, hadisələrə fəlsəfi yanaşmalar, bir anın içinə bütöv bir dövrü sığdırmaq kimi yeni-yeni formalar görünməyə başladı. Yazıçının üslubu qəhrəmanın fikir və hərəkətlərində, daxili düşüncə və psixologiyalarında açılır, yeni məzmun kəsb edir, yeni ədəbi dəyər qazanırdı. Bu pafos, ilk növbədə, qəhrəmanı ya tarixi planda, ya da müasir həyat lövhələrində əks etdirmiş olsun, sovet mühitinin eybəcərliklərini açıb ortaya qoymaq üçün “mübarizə” planında nəsrə gətirilir. Müasir planda birbaşa, tarixi planda “mərkəzdənqaçma tendensiyasına” meyil etmək, unudulmağa, silinməyə cəhd edilən tarixi keçmişi diriltmək çabası ilə.

Ümumiyyətlə, İsa Hüseynovun nəsrində qəhrəman və mühit problemi çox kəskin ifadəsini tapıb. Yazıçı dərk edirdi ki, mühitdəki əyintiləri təsvir etmədən onu sarsıtmaq mümkünsüz olacaq. Ona görə sovet mühitində yaşayan qəhrəman obrazı ilə rejimin insanların mənəvi aləmində açdığı dərin yaraları, ictimai quruluşun antihumanist mahiyyətini göstərməyə çalışırdı.

İ.Hüseynov güvənilən insanların pozulan mənəviyyatından, onlara verilən imtiyazların artırılması ilə getdikcə cəmiyyət üçün daha təhlükəli olmalarından, bu insanların milli hiss, milli düşüncədən uzaqlaşmalarından, azğınlaşmalarından ilk dəfə yazmağa başladı və bunlar bizim ədəbiyyat üçün tamamilə yeni hadisə, yeni baxış idi. Dünənə qədər mühitin qəhrəmanları olanlar İ.Hüseynov nəsrində artıq antiqəhrəmanlara çevrilirdilər. İsa Hüseynovun “Tütək səsi”, “Teleqram” kimi əsərlərində estetik mühakimələrin zənginliyindən, fəlsəfi qənaətlərin və mündəricənin dərinliyindən tutmuş, insanın daxili aləmi, mənəvi sarsıntıları, ağrıları və mühitə münasibəti ədəbiyyatın konkret predmetinə çevrildi. Ən başlıcası, mühit probleminə yeni baxışla ədəbiyyatımıza tarixdən və müasir dövrdən alınmış yeni obrazlar gətirildi. Yazıçı “İdeal”da dərin mənalı yozumlarla, sətiraltı anlamlarla antidemokratik, antihumanist sovet mühitinin və bu mühitdə yaşayan insanların dramını verirdi.

Kənd problemi və bu müstəvidə şəxsiyyət və zaman rakursu İsa Hüseynovun əsərlərində də özünəxas bir şəkildə qoyulur. İsa Hüseynovun “Məhşər”, “İdeal” əsərləri kəskin sosial ziddiyyətlərin toqquşması şəraitində psixoloji sarsıntı keçirən intellektual insanların mənəvi aləmlərinin, yaşantılarının ədəbiyyata gətirilməsi demək idi. İsa Hüseynov yalnız kənd təsvirlərindən, kənddə yaşayan insanların həyat tərzindən, faciəsindən, problemlərindən yazmırdı, onun təsvir etdiyi kənd mühitindən dünyaya çıxış aparıcı idi, dünyanın gedişatı, həyatın əbədi sualları, olum və ölüm, tərəqqi və tənəzzül, kamillik və nadanlıq haqqında düşünürdü, fəlsəfi qənaətlərlə mühakimələr yürüdürdü, daxili monoloqlarla dərin problemlər üzərində baş yorurdu. Bu dərinlik ona qəhrəmanların mənəvi dünyasını dolğun qələmə almağa, psixologizmi gücləndirməyə kömək edirdi.

İ.Hüseynov mühitin çirklənməsinin səbəbini, sadəcə, urbanizasiyada görmürdü. Eləcə də onun qəhrəmanlarının təsəvvüründə kəndin təbiiliyi, saflığı heç də geniş mənada mühitin saflığı demək deyildi. Mənəviyyatsızlıq insan xislətinin təzahürü olaraq mənalanırdı bu mətnlərdə. Zənnimcə, onları hər zaman üçün diri saxlayan da elə bu məziyyəti olacaq: İnsan xislətinin bütün qatlarını ədəbiyyata ötürmək, onu bədii təcəssümün predmetinə çevirmək məqsədyönlülüyü.