İslam sivilizasiyası

İngilis dövlət xadimi və diplomatı Markiz Dafferin (1826-1902) yazırdı: “Orta əsrlərin qaranlığından çıxaraq dirçəlməsinə görə Avropa müsəlmanların elminə, müsəlmanların incəsənətinə və müsəlmanların ədəbiyyatına çox borcludur. “

İslam sivilizasiyasının müasir elmin inkişafına verdiyi töhfələr

Müasir elmin və yeni texnologiyaların qeyri-adi sürətlə inkişaf etməsinin səbəbini başa düşmək istəyən, elm həvəskarı olan araşdırıcı, heç şübhəsiz, bu inkişafın İslam sivilizasiyasının təsiri ilə əlaqədar olması ilə razılaşar. Məhz, İslam sivilizasiyası bir sıra elm sahələrinin beşiyi olmuş və dünyaya bir çox tanınmış alim gətirmişdi.

Amerikalı tarixçi alim, orta əsrlər tarixi üzrə tanınmış ekspert Ç. H. Haskinz (1870-1937) yazırdı: “Mövcud dəlillər onu göstərir ki, İntibah dövründə İspaniya ərəbləri Qərbi Avropada mədəniyyət sahəsində olan ixtiraların əsas mənbəyi sayılırdı”. O dövrdə müsəlmanlar müasir elmin inkişafının əsasını təşkil edən fundamental elmi təhqiqatların təməlini qoydular. Əgər siz “Aeronaftika terminlərinin texniki lüğəti”nə nəzər salsanız, orada təsvir olunan 60% ulduzların adlarının ərəb mənşəli olduğunu görərsiniz.

Uzun illər boyu erkən müsəlman alimlərinin əsərləri elmi biliklərin əsas mənbəyi olaraq qalmışdı. Bütün qərb aləmi, xüsusilə də, İntibah dövründə Avropa həmin əsərlərdən məlumat əxz edirdi. Onların əksəriyyəti avropa universitetlərinin əsas dərslik proqramlarına salınmışdı.

İngilis dövlət xadimi və diplomatı Markiz Dafferin (1826-1902) yazırdı: “Orta əsrlərin qaranlığından çıxaraq dirçəlməsinə görə Avropa müsəlmanların elminə, müsəlmanların incəsənətinə və müsəlmanların ədəbiyyatına çox borcludur. “

C. H. Denison yazırdı: “Altıncı və yeddinci yüzillikdə sivil dünya xaos ərəfəsində idi. Sivilizasiyaya həyat verən, insanlara bərabərlik hissini bəxş edən və hökmran sülalələrinə onları tabe edən qədim mədəniyyət məhvə düçar olmuş və onun yerini əvəz edəcək, ona bərabər dəyərdə olacaq bir mədəniyyət tapılmamışdı. Sanki, dörd yüzillik bir dövr ərzində yaranan mədəniyyət süqut etmək üzrə idi və bəşəriyyət bütün qəbilələrin və xalqların bir-biriləri ilə müharibə apardığı və qayda-qanun anlayışının mövcud olmadığı vəhşi varvarların dövrünə qayıtmağa hazır bir vəziyyətə gəlib çatmışdı. Köhnə prinsiplər əsasında qurulan qəbilələrarası münasibətlər öz qüvvəsini itirirdi. Xristianlar tərəfindən gətirilən yeni prinsiplər ümüdləri doğrultmur, insanları birləşdirmək və qayda-qanun yaratmaq əvəzinə parçalanma və xaos yaradırdı. O zamanlarda dünya insanlıq faciəsinə qərq olmuşdu. Nəhəng ağaca bənzəyən, yarpaqlarının ornamenti ilə bütün dünyanı bürüyən, budaqları ilə ecazkar meyvələri bəzəyən incəsənət, elm və ədəbiyyat nailiyyətlərini özündə ehtiva edən sivilizasiya içərisindən çürük vəziyyətə düşmüşdü. Məgər o dövrdə bəşəriyyəti birləşdirəcək və sivilizasiyanı xilas edəcək hansısa bir mədəniyyət mövcud idimi. Məhz həmin şəraitdə o dövrdəki dünyanı birləşdirməyə müvəffəq olacaq bir insan – Muhəmməd dünyaya gəlir. “

Müsəlmanlar texnika, elm, həmçinin, intellektual sahədə yüksək nailiyyətlər əldə etdilər. O dövrün məşhur müsəlman alimlərinin adları bunlardır:

•Əbu Abdullah (və ya Əbu Cəfər) Muhəmməd ibn Musa əl-Xorezmi (780-850). O, riyaziyyatçı alim, cəbrin və riyaziyyatda bəzi sahələrin əsasını qoyan, arifmetika üzrə ilk dərsliyin müəllifidir. O, cəbr və təqvim haqqında elmi əsər, həmçinin, xətti və kvadrat tənliklərin həllinə həsr edilən “Kitab əl-Cəbr vəl-Muqabələ” – “Yenidənqurma və qarşıdurma” adlı məşhur kitabını yazmışdı. Cəbr sözü də məhz, bu kitabın adından götürülmüşdür. Cəbr haqqında elmi əsərə, həmçinin, həndəsə haqqında, triqonometrik cədvəllər və şəhərlərin coğrafi uzunluq və enlikləri haqqında fəsillər də daxil edilmişdi. Bəzi təhqiqatçıların rəyinə görə əl-Xorezmi bütün zamanların ən böyük riyaziyyatçısı hesab olunur.

• Reyhan Muhəmməd ibn Əhməd əl-Biruni (973-1048). O, orta asiyanın çoxşaxəli biliyə malik olan alimidir. Onun əsərləri riyaziyyat, astronomiya, fizika, botanika, coğrafiya, ümumi geologiya, minerologiya, etnoqrafiya, tarix və xronologiya elmlərinə aid edilir. O, Qalileydən altı əsr əvvəl yer kürəsinin öz oxu ətrafında və günəş ətrafında fırlandığı haqda nəzəriyyə irəli sürmüşdü. Habelə, o, Yerin dairəsini hesablayıb müəyyən etmişdi.

• İbn Rüşd (lat. Averroes 1126-1198). O, Əndəlus (ispan) filosofu və həkimi, islam şəriəti və riyaziyyat üzrə alimdir.

• İbn ən-Nəfis (1213-1288). O, tibb, şəriət, məntiq və ərəb filologiyası sahələri üzrə böyük alimdir. Onu öz dövründə elmlərin atası adlandırmışdılar. İbn ən-Nəfisin tibb sahəsində ən məşhur əsəri “əş-Şəmil fit-Tıbb” adlı kitabıdır. Bu kitab tibbin ensiklopediyası hesab olunur. O, həmçinin, kiçik qan dövranı nəzəriyyəsinin müəllifidir. Bu nəzəriyyə Qalen və İbn Sinanın o dövrdə yayılan görüşlərindən tamamilə fərqlənir və faktiki olaraq Vilyam Harvi və Migel Servetonun qan dövranı barədəki kəşflərinin əsasını qoyaraq onları neçə əsr qabaqlayırdı.

• Əmmar ibn Əli əl-Məusili ibn İsa əl-Kəxxal (10-cu əsr). O, oftalmologiya üzrə böyük qahirə alimidir. Onun ixtira etdiyi içərisi oyuq iynə vasitəsilə kataraktanı göz billurundan sormaq üsulu ilə çıxartma əməliyyatı böyük uğur qazanmış və “Əmmarın əməliyyatı” adını almışdı.

• İbn əl-Heysam (965-1039). O, dahi riyaziyyatçı, fizik, astronom və həkimdir. O, elmdə eksperimental (elmin təcrübə əsasında öyrənilməsi) metodunun banisi hesab edilir. İbn əl-Heysam Avropada Alhazen adı ilə tanınır. Onun əsərləri arasında “Kitab əl-Mənazir” (Optika kitabı) xüsusi yer tutur. İbn əl-Heysam gözün quruluşunu təhqiq etmiş, Platonun və Evklidin insanın görmə qabiliyyəti haqqında ideyalarının əsassız olduğunu sübut etmişdir. O, binokulyar (iki gözlə) görmə konsepsiyasını işləyib hazırlamış və birinci olaraq görmə fenomenini obyektlərdən gözə daxil olan işıq şüalarının göz billurunun içərisində təsvir yaratma prosesi kimi izah etmişdi. 1572-ci ildə “Optika kitabı” latın dilinə tərcümə edildi və İohan Kepler də bu tərcümə vasitəsilə optikanın problemləri ilə tanış oldu.

İbn əl-Heysam elmə hava kütləsi anlayışını gətirdi, havanın sıxlığını hündürlüklə əlaqələndirdi. Alimlər ondan sonra işığın sınma problemləri ilə məşğul olmağa başladılar.

• Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Zəkəriyyə ər-Razi ( lat. Rhazes 865-925) – hərtərəfli biliyə malik olan iran alimi, kimyaçı və filosofdur. Onun tibb üzrə yazdığı “Kitab əl-Həvi” (Hər şeyi əhatə edən kitab) və 10 cildlik “Mənsura həsr olunan tibb kitabı” ən əsas əsərlərindən hesab olunur.

ər-Razi hər bir xəstə üçün xəstəlik tarixini tərtib etməyi və sınıqlarda ətraf əzaları hərəkətsiz hala gətirmək məqsədilə gips sarğısından istifadə etməyi tibb praktikasına daxil etmişdi. O, yaraların sarğısında pambığı və tikilişində ketqutu tətbiq edənlərin birincilərindən hesab olunur. O, boğaz boşluğundan yad cisimləri çıxartmaq üçün xüsusi alət icad etmişdi.

• Abdul-Lətif əl-Bağdadi (1162-1231) və Əbu əl-Qasim Xələf ibn Abbasəz-Zəhravi. Onlar stomatologiya üzrə iki görkəmli alimlərdir. Onlar diş müalicə praktikası və cərrahiyyə, cərahiyyə əməliyyatı alətləri və onların işlədilməsi qaydaları haqqında ilyustrasiyalı əsərlər üzrə bir sıra kitabların müəllifidirlər.

• Şərif əl-İdrisi (1100-1165). O, coğrafiyaçı alim, səyahətçi və dünya xəritələrinin məşhur tərtibatçısıdır. O, dünyanın yeddi qitəsi haqda olan nəzəriyyəni işləyib hazırlamış, naviqasıya cihazları ixtira etmişdi. O, Əndəlus, Fransa, İngiltərə, Şimali Afrika, Hicaz, Misir, Kiçik Asiya və Yunanıstanın şəhərlərini gəzib dolaşmışdı.

Bunlar, elm və texnikanın inkişafına əvəzsiz töhfə verən görkəmli müsəlman alimlər pleyadasının yalnız az bir hissəsinin adlarıdır. Onların bir çoxu unudulmuş, elmə verdikləri töhfələrə layiq olduğu qiymət verilməmiş və ya başqalarına nisbət edilmişdir.

Artur Qlen Leonard yazırdı: “Məgər özümüzü əvvəlki mədəniyyətlərə və sivilizasiyalara məlum olmayan zirvələrin fatehləri hesab edən bizlər, ərəblərin yüksək inkişafının, onların intelektual gücünün və sağlam baxış sistemlərinin təsirinin olmadığı təqdirdə Avropanın bu günədək cəhalətin qaranlığında qalacağı faktını qəbul etməli deyilikmi?”

İslam sivilizasiyası

İslam istefa, təslim olmaq deməkdir (Allaha – Allaha). Allaha itaət edən, onu yalnız həqiqi Tanrı hesab edən, İslamın inancını qəbul edənlərə müsəlman, müsəlman və ya Məhəmməd deyilir.

Müsəlmanların müqəddəs kitabı, 610 – 632-ci illər arasında ərəbcə yazılmış Quran və ya Qurandır. Kitabda Allah tərəfindən Məhəmmədə vəhy edilən hər şeyin toplusu var.

İslam yeddinci əsrin əvvəllərində meydana gəldi və sürətlə ərəb qəbilələri arasında yayılmış və onları eyni etiqad ətrafında birləşdirmişdir.

Günümüzdə müsəlman dini dünyada ən sürətlə böyüyən və təqribən 1,3 milyard tərəfdarı var.

İslam sivilizasiyasının kökü Ərəbistan yarımadasında olmuşdur. Qəbilələrdə təşkil olunmuş fərqli semit xalqların (ərəblər, ibranilər, assuriyalılar, finikiyalılar və aramilər) məskunlaşdıqları ərəbistanın ailələrə bölünərək siyasi birliyi yox idi.

Məkkə şəhəri ən vacib müsəlman dini mərkəzidir və Cəbrayıl mələk tərəfindən İbrahim peyğəmbər üçün göydən gətirilən bir meteorit parçası olan Qara Daşın yerləşdiyi CAABA (Tanrı Evi).

Ərəb xalqları İslam dininin böyük təşviqçiləri idi. Ərəb-müsəlman genişlənməsi, Türklər və Farslar kimi bir sıra ərəb olmayan xalqları İslamlaşdırmağa son verdi.

Beləliklə, müsəlmanlar ərəb ölkələrində əhalinin əksəriyyətini təşkil etsələr də, ən böyük müsəlman əhalisi olan dörd ölkə ərəb deyillər: İndoneziya (160 milyon), Pakistan (100 milyon), Hindistan (90 milyon) və Banqladeş (85 milyon).

570-ci ildən 632-ci ilədək yaşamış peyğəmbər Məhəmmədin ölümü, ardıcıllarının iki böyük qrupa bölünməsinə səbəb oldu: bu gün də üstünlük təşkil edən şiələr və sünnilər.

Sünnilər SUNA adlanan bir sıra mətnlərdə yer alan Məhəmmədin təlimlərinə əməl etdilər. Sünnilər üçün SUNA, Quranla yanaşı vacib bir həqiqət mənbəyidir.

Şiələr və sünnilər

Şiələr dini və siyasi lideri yalnız Quranı müqəddəs bir mənbə kimi qəbul etməklə yanaşı Məhəmmədin nəslindən hesab edirlər. Şiələr Qərbləşməyə qarşıdırlar və İslam inancının əsaslarının barışmaz müdafiəçiləridir.Sünnilər müsəlman dünyasının 85% -ni, qalan 15% -ni şiələr təşkil edir.

İran, İraq və Bəhreyn kimi bir neçə ölkədə şiələr çoxluq təşkil edir.

Müsəlman dünyasında siyasətlə mənəvi dünya arasında bir qarşıdurma ola bilməz və olmamalıdır. Siyasi dünya mənəviyyata tabe olmalı və ona uyğunlaşmalıdır.

“İslam dünyası bir millətdən ibarətdir” dedi Peyğəmbər.

İslam təkallahlıdır və müsəlman möminin dörd əsas vəzifəsi vardır:

1. MECA ilə üzbəüz gündə beş dəfə namaz qılın.
2. oruc tutmaq, alkoqol və ya tütün içməmək, xüsusilə müsəlmanların müqəddəs ayında (Ramazan ayında) cinsi əlaqədən çəkinmək.
3. gəlirinizlə mütənasib sədəqə verin.
4. həyatınızda ən azı bir dəfə Məkkəyə dini bir ziyarətə gedin.

Ərəb müsəlman əhalisinin vəziyyəti

“Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının (UNDP) təşəbbüsü ilə bir qrup alim, problemlərinin diaqnozunu tapmaq üçün ərəb dünyasının mövcud vəziyyətinə baxdı. Nəticələr ürəkaçan deyil. Tədqiqat Ərəb Birliyini təşkil edən 22 milləti əhatə edir – bu sayədə İran, Türkiyə, Pakistan və İndoneziya kimi ərəb olmayan müsəlman dövlətləri istisna edir. Eyni dildə birləşən ərəb ölkələrinin, ABŞ-dan bir qədər çox, 280 milyon əhalisi var. Hamısının GSYİH’si 531 milyard ABŞ dollarıdır, bu da 40 milyon əhalisi olan İspaniyadan daha azdır. Ərəblərin iqtisadi durğunluğu dünyanın ən kasıb bölgəsi olan Sahara Afrikasından sonra ikinci yerdədir. Son 20 ildə ərəb ölkələri illik ortalama 0,5% böyüdü.

Neftin yaratdığı zənginlik, Avropa, ABŞ və Yaponiya bazarlarında tətbiq olunduğu üçün az fayda gətirdi.Dünyanın ən gənc əhalisi olan ərəb ölkələri üçün son dərəcə yüksək doğum nisbətinin təsiri – bu gecikmə işsizliklə eyni mənada, bölgə üçün ortalama% 15-dir.

BMT tədqiqatçıları üçün ərəb dünyasını iqtisadi və insani potensialından aşağı tutan üç böyük kəsir var: azadlıq, qadınlara bərabərlik və bilik. Heç bir ərəb ölkəsi əsl demokratiya deyil.

BMT-nin İnkişaf Proqramına görə, ərəb dünyasında qadınların bacarıqlarının istifadəsi də dünyada ən aşağı səviyyədədir. ‘Məhsuldar potensialının yarısı boğulanda bütün cəmiyyət əziyyət çəkir’ deyilir tədqiqatda. Siyasi iştirakdan uzaq və təhsil almaq imkanları az olan qadınların vəziyyəti dəyişdirmək şansı azdır. Ərəb qadın əhalisinin təxminən 50% -i savadsızdır və bu nisbət kişilərlə müqayisədə iki dəfə çoxdur. İnkişafın qarşısını alan digər bir ciddi əngəl tədqiqatlara investisiya qoyulmaması və informasiya texnologiyalarına məhdud girişdir.

Buna da bax:

• Ərəblər və İslam
• Müsəlman mədəniyyəti
• İslamın mənşəyi
• İslam dövləti
• Fələstin sualı
• Cihad – Müqəddəs Müharibə
• Orta Şərq Geopolitikası

Avropada islam sivilizasiyası

Müsəlmanlar Pireney yarımadasına 711-ci ildə gəliblər və 1492-ci ilə qədər orda siyasi hakimiyyətlərini qoruyublar.
Səkkiz əsrlik islam tarixi Avropanın qərb hissəsinin siyasi, etnik, təsərrüfat, sosial və mədəni simasını xeyli dəyişmişdi. 800 il ərzində yarımada əhalisi – qonşuluğu norma, adi həyatın, dünyanın ümumi mənzərəsinin, alışılmış nizamın bir parçası kimi qəbul etmiş müsəlmanlar və xristianlar -təxminən, 40 nəsil dəyişmişdi.

Müsəlmanların Pireney yarımadasının sosial və mədəni mühitində iştirakından danışarkən iki vacib məqamı nəzərə almaq lazımdır. Birinci, bu proses kifayət qədər uzun çəkmişdi. Ki, bu da latın və ərəb dünyasının dərin və təbii qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirmişdi. İkinci, sözügedən münasibətlər Avropa sivilizasiyasının tarixindəki son dərəcə mühüm dövrə təsadüf etmişdi. Həmin dövrdə bölgənin mədəni simasının formalaşması, bir çox ictimai və siyasi institutların qurulması baş verirdi.
Bu mənada Avropanın, VIII əsrdən XV əsrə qədər xalqların böyük köçündən tutmuş milli ideyanın formalaşmasına qədər uzun bir yol keçdiyini, Xaç yürüşləri, Yüzillik müharibə və əzəmətli Bizansın süqutunu gördüyünü xatırlatmaq kifayətdir.
Əgər Böyük Karlın zamanında Pireney dağlarının arxasında yaşayanlar, Roma imperiyasının yenidən qurulması ideyasından, Ottonlar zamanında Müqəddəs Roma imperiyası ideyasından ilham alırdılarsa, Kordovada əvvəl Dəməşqə, sonra Bağdada sarı boylanırdılar. İngilis, fransız kralları, alman imperatorları müsəlmanlarla səlib müharibələri aparanda Kastiliya krallarının və Araqon hökmdarlarının çoxlu müsəlman vassalları vardı.
Bu baxımdan Pireney yarımadasının orta əsrlər təcrübəsi əksər Avropa ölkələrinin, o cümlədən özünü hələ də “klassik” hesab eləyənlərin təcrübəsindən ciddi şəkildə fərqlənirdi. Baxmayaraq ki, burda da artıq öz parlamentləri (korteslər) və universitetləri, Avropa sivilizasiyasını xarakterizə edən iki ənənəvi institut meydana çıxmışdı, ancaq İberiya bölgəsinin özünəməxsus sosial və mədəni tərkibi hələ də aydın hiss olunurdu.
İspaniyanın müsəlman dövrü şəhərlərin, məkanların, qəsəbələrin, çay və bulaqların adlarında, leksikonunun 10%-i ərəb dilindən götürülmüş (meyvələrin, qida və içki növlərinin, məişət əşyalarının, elmi fənlərin, şəhər və aqrar məkanların, inzibati vəzifələrin, vergilərin adları) ispanların nitqində səslənir. Hətta bu gün kargüzarlıqda qəbul olunmuş ifadələr də ərəb mənşəlidir.

Müasirləri, Pireneydəki vəziyyətin mədəni baxımdan özəlliyini çox yaxşı anlayırdılar. Sözügedən özəlliklər XIV əsrə qədər ərəb ənənəsinə – həm elmi, həm də bədii – istinad edən avropalı intellektuallar (onlar Pireneylərin arxasından da mətnlər alırdılar), İberiya yarımadasına səlib yürüşləri təşkil edən siyasətçilər, məğribdə, yaxın şərqdə və transsaharada ticarətə qoşulmuş tacirlər, zəvvarlar və vaizlər tərəfindən aktiv şəkildə istifadə olunurdu.

ƏL-ƏNDƏLUS SİVİLİZASİYASI
Təbii ki, islam-ispan sivilizasiyası bir neçə yüzillik boyunca yarımadanın xəritəsində fərqli yerlər tutan müxtəlif siyasi quruluşlar çərçivəsində mövcud olmuşdu. Əvvəlcə geniş Kordova əmirliyi vardı – Ərəb xilafətinin, tərkibinə İberiya torpaqlarının böyük bir hissəsi daxil olan qərb hissəsi; sonra əvvəlki kimi yarımadanın bütün cənub və mərkəz ərazilərini əhatə edən müstəqil Kordova xilafəti yarandı; daha sonra kiçik siyasi mərkəzlərdən – ard-arda Şimali Afrikada imperiya quran Almoravidlərin və Almohadların tərkibinə düşmüş tayfalardan ibarət əsl kaleydoskop meydana çıxdı; və nəhayət, müsəlmanların siyasi hakimiyyətinin sonuncu qalası, cənubda yerləşən kiçik Qranada əmirliyi, təxminən, iki əsr yarım xristian krallıqlarının əhatəsində müstəqilliyini qoruya bildi.
Müsəlmanlar tərəfindən yaradılmış sivilizasiya Əl-Əndəlus adını almışdı. Müasir İspaniyanın cənub əyalətlərindən biri olan Əndəlusun adı burdan götürülüb.
Əl-Əndəlus Orta əsrlər Avropasının tarixində parlaq, orijinal səhifə açmışdı.
Əl-Əndəlusun siyasi təsirini, mədəni cazibəsini dəyərləndirmək çətindir. Bu təsirlər, xüsusilə, latınlar tərəfindən XI əsrə qədər kəskin hiss olunurdu və sonralar da əhəmiyyətini itirmədi.
Təkcə IX əsrdə Kordovada yaşamış Alvarın şikayətlərini xatırlamaq kifayət edir. O yazırdı ki, xristian gəncliyi latınca güclə iki-üç kəlmə kəsir, amma ərəb dilində şeirlər yazmaqdan həzz alır.
XI əsrdə yarımadanın şimalında əmmamə də daxil olmaqla şərq geyimləri dəbdə idi. XIII əsrin ortalarında hakimiyyətdə olmuş Kastiliya kralı Müdrik Alfonso isə ərəbdilli mətnləri latın və romanse dillərinə tərcümə etdirmək məqsədilə bütöv bir tərcüməçilər məktəbi yaradılmasına səy göstərmişdi.
İslam və xristian sivilizasiyalarının görüşü 800 il ərzində ən müxtəlif formalarda – hərbi münaqişələr və sülalə nigahları, ticarət müqavilələri və vassal xidməti, dini disputlar və elmi nailiyyətlərin qarşılıqlı ötürülməsi – təzahür edib. Və təbii ki, bu ünsiyyət Qranadadın devrilməsi ilə bir anda qırıla bilməzdi. Üstəlik, XIII əsrə qədər müsəlman torpaqlarını itaət altına almaq istəyən xristianların şimaldan cənuba doğru tədrici, hətta çox ləng hərəkəti xristian krallıqlarının sərhədlərində müsəlmanların məskunlaşdığı bölgələrin meydana çıxmasına, xristian şəhərlərinin içində isə müsəlman icmalarının qorunmasına gətirib çıxarmışdı.
Bu proses XI əsrdə daha aydın nəzərə çarpdı, XIII əsrin ortalarında kütləvi xarakter aldı və XIV əsrin başlanğıcı -XV əsrin ikinci yarısında yüksəlməyə başladı. Lakin 1492-ci ildə Qranada katolik kralların ayaqlarına düşəndən sonra da müsəlman əhali Pireney yarımadasından yoxa çıxmadı.
XIII-XV əsrlərdə siyasi hökmranlığını itirməsinə baxmayaraq, islam sivilizasiyası Pireney yarımadasında aktiv inkişafını davam etdirirdi.

Tarixçilər Əl-Əndəlus haqqında məlumatları ən müxtəlif mənbələrdən toplayıblar: səkkiz əsr ərzində sivilizasiya, onun daxili həyatından və xarici dünya ilə əlaqələrindən – həm müsəlman, həm də xristian dünyası – xəbər verən böyük həcmdə maddi və intellektual obyektlər yaratmışdı. Bura həm latın və ərəbdilli salnamələr, həm İberiya torpaqlarının elmi təsvirləri və bioqrafik lüğətlər, həm diplomatik sənədlər və şəxsi məktublar, həm hakimlərin fətvaları və hüquqşünasların, din xadimlərinin, digər sahələrdən olan alimlərin traktatları, həm bədii-ədəbi irs, təsviri sənət və memarlıq əsərləri, həm də arxeoloji məlumatlar daxildir. Hamısını sadalamaq imkansızdır. Həmin dövrə aid mətnlərdən İbn Hazmanın “Göyərçin boyunbağısı” əsərini, İbn Haldunun “Öyüdlər kitabı”nı, “Hakimlər haqqında kitab”, “Mənim Sidim haqqında nəğmə”, “Seqri və Abenserraha haqqında povest”, “Romasero” kitablarını oxumaq, Əz-Zəhra və Kordova məscidlərinə, Teruel və Əlhambra memarlıq ansambllarına baxmaq, saraylar, kilsələr, monastırlar və qalalar da daxil olmaqla bir çox memarlıq şedevrlərini gözəlləşdirən mudehar tərzinin özünəməxsusluğuna diqqət yetirmək maraqlıdır.

PİRENEYLƏRİN FƏTHİ
VII əsrdə Ərəbistan yarımadasının sərhədlərindən kənara çıxan ərəblər Yaxın Şərqin genişmiqyaslı işğalına başladılar. VIII əsrin başlanğıcında onlar paytaxtı Dəməşq olan nüfuzlu bir dövlət yaratdılar, hərbi yürüşlərlə Konstantinopola, Şimali Hindistana qədər gedib çatdılar, Qafqazda, Kiçik Asiya və Şimali Afrikada qələbələr qazandılar. Xilafətin işğal etdiyi ərazilər əyalətlərə çevrildi və əmirlər tərəfindən idarə olunmağa başlandı. Şimali Afrikada yaradılmış əmirlik hicri tarixinin birinci yüzilliyi boyunca sürətlə Aralıq dənizinin cənub-qərbi sahillərini ələ keçirdi, öz zəngin yaşıllıqları ilə səhra insanlarını cəzb eləyən Pireney yarımadasına yol açdı.
İspaniyanın fəthi tez baş vermişdi. O dövrün nə ərəb, nə latın səlnaməçiləri uzun sürən mühasirələr, ya da qanlı döyüşlər haqqında heç nə yazmırlar. Yarımada bir neçə qısa hərbi əməliyyat nəticəsində müsəlmanlar tərəfindən işğal olunmuşdu.
Həmin dövrdə Pireney yarımadasının böyük hissəsinə sahib olan və pis günlər keçirən Vestqot krallığı bu cürətli və iddialı işğala əngəl ola bilməmişdi.
Hicri tarixi ilə 91-ci ilin ramazan ayında (710-cu il, iyul) müsəlmanlar o vaxtlar Bizansa tabe olan Seut ekzarxının (əyalət başçısı) verdiyi gəmilərlə ilk dəfə İspaniya sahillərinə çıxdılar. Onlara, demək olar ki, ciddi bir müqavimət göstərilmədi.
Hicri tarixi ilə 93-cü ilin əvvəllərində (711-ci il, oktyabr) ərəblər Kordovanı tutdular. Tezliklə, paytaxt Toledo da döyüşsüz təslim oldu. 714-cü ilin yayına qədər Seviliya, Merida və Saraqosa da müsəlmanların ixtiyarına keçdi. 716-cı ilə qədər Pireney dağları silsiləsinə qədər şimal-şərqə doğru irəliləyən gəlmələr Pamplonu, Tarraqonu, Barselonanı, Jiron və Narbonnanı öz hakimiyyətlərinə tabe etdilər; qərbdə Evora, Santaren və Koimbranı, cənubda Malaqa və Elviranı işğal edərək Mursiyada möhkəmləndilər.
Pireney yarımadasının müsəlmanlar tərəfindən fəthi cəmi beş-altı ilə tamamlandı. Qitələr arasındakı boğazı keçən müsəlmanlar gələcək Əndəlus torpaqlarını, Levantanın mərkəz bölgələrini və sahillərini, Septimaniyanın bəzi bölgələrini öz nəzarətləri altına aldılar. Təkcə yarımadanın şimali dağlıq əraziləri, öz torpaqlarını müsəlmanlardan geri almaq ümidilə Astruyada cəmlənmiş Vestqot əyanlarının hökmranlığında qaldı.
Bu proses yarımada tarixində, təxminən, səkkiz əsrə yaxın vaxt apardı.

BİRGƏ YAŞAYIŞDAN REKONKİSTAYA QƏDƏR
Ənənəvi olaraq, Rekonkistanın (ispanca “Reconquista” – “gerialma” deməkdir) Kovadonqa yaxınlığındakı döyüşlə başlayıb (718-ci il) 1492-ci ildə Qranadanın ələ keçirilməsi ilə başa çatdığı hesab edilir. Müxtəlif zamanlarda yarımadanın fərqli siyasi qüvvələri də bu prosesə daxil olmuşdu, lakin bütünlükdə bu, xristianların şimaldan cənuba və cənub-şərqə doğru hərbi-müstəmləkələşdirmə hərəkatı idi və kifayət qədər yavaş və rahat şəkildə XIII əsrin başlanğıcına qədər davam etmişdi. Hətta Avropada xaç yürüşüləri ideyasının yaranması və zaman-zaman İberiyanın bu və ya digər şəhərinin qala divarları yanında Pireneylərin arxasından gələn səlibçi ordusunun peyda olması belə, yarımadada nə siyasi güclərin daxili müvazinətini, nə xristianların vəziyyətini prinsipial şəkildə dəyişə bilmirdi. XIII-XV əsrlərdə Kastiliya, Araqon, Navarra krallıqlarının xristianları, demək olar ki, bütün qitə torpaqlarını və Balear adalarını müsəlman hökmdarlardan geri aldılar, XIII əsrin ortalarına qədər isə bütün luzitan torpaqları portuqal monarxları tərəfindən ələ keçirildi. Xristian hökmdarların hərbi yürüşlərə maraq göstərmələrinin bir səbəbi də müsəlman hökmdarları bac verənlərə çevirmək və bac-xəracı bizanslılar və ərəblər sayəsində Orta əsrlər Avropasında geniş yayılmış qızıl pulla almaq imkanı idi.
Hərçənd Orta əsrlər İspaniyasının tarixini, məhz, bu rakursdan gözdən keçirmək olmaz. Avropanın qərbində müsəlmanlar tərəfindən yaradılmış sivilizasiyanı daha yaxşı anlamaqdan ötrü bilmək lazımdır ki, Əl-Əndəlus hər şeydən əvvəl Dar əl-islamın – islam və islamlaşdırılmış dünya- bir parçası idi.
Siyasi kontekstdə isə Əl-Əndəlus erkən orta əsrlər İberiyasında metropoliya- xilafətlə möhkəm bağlılığı olan əhəmiyyətli güc və ciddi oyunçu idi. VIII əsrin ortalarına qədər Əndəlusda hakimiyyət, bir-biri ilə gah müttəfiqliyə girən, gah da düşmənçilik eləyən müxtəlif suriya, ərəb və bərbər tayfalarına məxsus idi.
750-ci ildə Xəlifətdə hakim Əməvilər sülaləsi devrildi və taxta Abbasilər çıxdılar. Edamdan qurtulmağa çalışan xəlifə Ər-Rəhman Dəməşqdən Afrikanın şimalına qaçdı, tezliklə Əl-Əndəlusun hökmdarı oldu və ispan torpaqlarına suriyalı sülaləni, qoşunlarını və idarəetmə qaydalarını gətirdi.
I Əbd ər-Rəhman tayfalararası münaqişələrə son qoydu, Böyük Karlla diplomatik danışıqlara girdi və Kordovanı əsl paytaxta çevirdi. Beləliklə də, Əl-Əndəlusun yüksəliş dövrü başladı.
IX əsrdə müsəlmanlar Balear adalarını birləşdirdilər və Bağdad idarəetmə sistemini tətbiq etdilər. Sözügedən sistem bütün idarəetmə aparatının yüksək dərəcədə mərkəzləşdirilməsini və iki əsas idarənin – maliyyə və dəftərxana – təsisini nəzərdə tuturdu. Əvvəllər olduğu kimi indi də hökmdarlar əsas diqqətlərini daxili münaqişələrə və ərəb, bərbər tayfalarının, muladilərin (islam dinini qəbul etmiş vestqot mənşəli əyanlar) qiyamlarının yatırılmasına verirdilər.
Yarımadanın şimal və şimal-şərqi bölgələrinin hökmdarları həmin vaxt hələ cənubda ciddi hərbi əməliyyatlar aparmaq üçün kifayət qədər gücə malik deyildilər. 801-ci ildə Barselona və Jironanın geri alınmasını onların ən əhəmiyyətli qələbəsi hesab etmək olar, ancaq bu da frankların himayəsi sayəsində baş vermişdi.
Ölkəni sakitləşdirib 929-cu ildə xəlifə və möminlərin hökmdarı titulunu qəbul edən III Abd ər-Rəhmanın (hakimiyyətə gələndən sonra adına Əl-Nasir li-din və İlah təxəllüsünü əlavə etmişdi) taxta çıxması ilə (912–961) müsəlman İspaniyasının tarixində parlaq səhifələr açılmağa başladı. Xəlifə Şimali Afrikanın Melilla, Seut və Tanjer şəhərlərini işğal etdi, şimali və mərkəzi Məğrib üzərində öz protektoratını qurdu. O, xristian qonşuları ilə gah döyüşür, gah diplomatik münasibətləri dəstəkləyir, gah da onların daxili siyasi münaqişələrində iştirak edirdi. Barselona qrafı da, Provans qrafı da, Karkassonun vitse-qrafinyası da, Pamplona kraliçası da xəlifənin himayəsində olmaqda maraqlı idilər və Kordova ilə müttəffiqlik münasibətləri qurmağa can atırdılar. Kraliça və oğlunun Navarra taxtında sarsılmış hüquqlarının bərpasına yardım edən, ya da kral II Ramiro, Ordonyo və Sanço qardaşlarının münaqişəsində vasitəçi rolunu üzərinə götürən Abd ər-Rəhman, ona xərac ödənilməsini və vassal andı içilməsini tələb edirdi. Kordova Konstantipolla səfirlik və hədiyyə mübadiləsi aparır, alman imperatoru I Otton bura səfir göndərirdi.

XİLAFƏTİN ZƏİFLƏMƏSİ
XI əsrin başlanğıcına qədər xilafət yarımadanın siyasi səhnəsində ən ciddi oyunçulardan biri olaraq qalırdı. X əsrin sonları və XI əsrin başlanğıcı xilafətin faktiki hökmdarı və hacib Əl-Mənsurun şimala – xristianlara qarşı cürətli və uğurlu yürüşləri ilə yadda qalmışdı: o, Barselona və Santyaqo-de-Kompasteloya qədər gedib çatmışdı. Leon və Pamplon kralları, Barselona qrafı onun vassalları idilər və Əl-Mənsura xərac verirdilər. Hacib, xristian hökmdarlarının daxili ədavətlərinə qarışır, öz qarnizonlarını onların torpaqlarına yerləşdirir və beləcə, demək olar ki, bütün yarımadanı öz nəzarətində saxlayırdı: onun hakimiyyətinin sonlarına doğru sadəcə Kastiliya, Qalisiya və Asturiyanın bəzi əraziləri öz müstəqilliklərini qoruya bilmişdilər.
Ancaq 1031-ci ildə Kordova xilafəti çoxlu xırda siyasi qurumlara – sultanlıq, əmirlik, vəzirlik kimi fərqli adlar altında ərəb-ispan, bərbər, ya da slavyan mənşəli adlı-sanlı klanlar tərəfindən idarə olunan tayfalara parçalandı. Kordova vilayətləri ilə birlikdə, başında əyanlar şurası dayanan siyasi mərkəzlərdən birinə çevrildi. Müsəlmanların yarımadadakı ən əsas mərkəzləri – Kordova, Seviliya, Saraqos və Almeriya – VIII əsrdə gəlmiş ərəb işğalçılarının xələflərinin hakimiyyəti altındaydı.
Tayfalar bir-biri ilə rəqabət aparan kiçik siyasi qruplar idilər, onların zəiflikləri də bundan qaynaqlanırdı. Tez-tez bir hökmdarın əlində böyük bir şəhər və ondan asılı olan ərazilər qalırdı. Xristian hökmdarlarla ittifaq axtaran və çox vaxt özləri onların vassallarına çevrilib xərac ödəyən əmirlər arasındakı münaqişələr ucbatından tayfaların sərhədləri daima dəyişirdi. Həmin dövrdə müsəlman qızılı xristian saraylarının əsas gəlir mənbəyi sayılırdı.
Əlbəttə, tayfaların tarixi taleləri fərqli olurdu: bəziləri müstəqilliklərini uzun müddət qoruya bilmişdi, digərləri müvəqqəti də olsa, öz ərazilərini genişləndirmişdi, üçüncülər tezliklə siyasi arenadan çıxmışdılar. Bununla belə, demək olar ki, bütün tayfalar Şimali Afrika imperiyasının iki dövründən keçməyi, hər dəfə özlərini dirçəltməyi bacarmışdılar. Bu isə o deməkdir ki, siyasi təşkilatın bu forması dayanıqlı idi və XI-XII əsrlərdə müsəlmanların maraqlarına ən yaxşı şəkildə cavab verirdi.
Sözügedən dövrdə xristian siyasi qurumları da parçalanmış vəziyyətdə idi. Ki, öz növbəsində bu da onları müsəlmanlarla müttəffiq olmağa maraqlı edirdi. Krallar, qraflar əmirləri hərbi düşməndən daha çox, öz vassalları, xərac verənləri, hərdən də qohumları qismində görməyə üstünlük verirdilər. Təbii ki, belə vəziyyət müsəlmanlar və xristianlar tərəfindən siyasi manevrlərə, diplomatik oyunlara geniş meydan açırdı.
XI əsrin ortalarından etibarən yarımadanın xristian hökmdarları özlərini daha güclü hiss etdilər, o vaxta qədər müsəlmanlar tərəfindən idarə olunan əhəmiyyətli mərkəzlər və ərazilər onların əllərinə keçməyə başladı. 1064-cü ildə müsəlmanlar Koimbra və Barbastronu onlara verdilər. 1085-ci ildə Toledo, sonra isə Əl-Əndəlusun ona aid olan bütün vilayətləri Kastiliyanın tərkibinə keçdi. Xristianların uğurları, xüsusilə də, Toledonun itirilməsi müasirlərinə çox təsir eləmişdi və yarımadada Almoravidlərin peyda olması ilə nəticələndi.
Almoravidlər sülaləsi Saharada məskunlaşmış bədəvi tayfaları tərəfindən yaradılmışdı və mahiyyətcə, əndəluslulara yad idi, ancaq onların əksəriyyəti, xüsusilə də hüquqşünaslar şimali afrikalı dindaşlarında yarımadada islamın aliliyini bərpa etmək qüdrəti görürdülər. XII əsrin başlanğıcında, parçalanmış tayfaların zəif müqavimətindən sonra Əl-Əndəlus (paytaxtı Axmat şəhəri) imperiyanın əyalətinə çevrildi.
Almoravidləri Afrikanın şimalında sıxışdırmağa başlayıb Əlmohadini devirəndən sonra Əl-Əndəlus bir neçə on illik tayfa sisteminə qayıtdı, lakin daha dar sərhədlərlə, çünki süqut etmiş imperiyanın torpaqlarının bölüşdürülməsində xristian hökmdarlar da iştirak etmişdilər. 1118-ci ildə araqonlular Saraqosanı, 1119-cu ildə Tudeli ələ keçirdilər, 1147-ci ildə portuqaliyalılar Lissabona sahib oldular, 1148-1149-cu illərdə isə kataloniyalılar Tortosa ilə Lyedanı özlərinə tabe etdilər.
Xristianların ən mühüm uğuru kastiliyalılar və araqonluların birləşmiş güclərinin 1212-ci ildə Las-Navas-de-Tolosa yaxınlığındakı döyüşdə qazandıqları məşhur qələbə olmuşdu. Bundan sonra yerli əyanların iğtişaşları və xalq qiyamları nəticəsinə zəifləmiş Almohadların imperiyası parçalandı və lokal klanlar yenidən siyasi arenaya çıxdılar. Ən güclü tayfaların arasında Kordova, Seviliya, Valensiya və Qranadanın adını çəkmək olar, lakin onlardan yalnız sonuncusu öz mövcudluğunu XV əsrin axırlarına qədər qoruya bilmişdi və iki əsrdən çox yarımadada islamın yeganə siyasi qalası olmuşdu.
1236-cı ildə Kordova Kastiliya tərəfindən işğal olundu, 1239-cu ilə qədər araqonlular Balear adalarını, Valensiya, Alsira və Xativanı ələ keçirdilər, 1243-cü ildə Kastiliya Mursiya üzərində protektoratlığını qurdu, 1248-ci ildə isə Seviliya və Jaen də artıq kastiliyalıların hakimiyyəti altında idi. Bu şərtlərdə zamanla Almeriya və Malaqanı öz tərkibinə qatmış kiçik Qranada əmirliyi daima xristian və şimali afrikalı qonşuları arasında manevrlər etməyə, ittifaqlar bağlayıb vassal öhdəlikləri götürməyə məcbur qalmışdı.

QRANADA ƏMİRLİYİ: MÜSƏLMANLARIN SONUNCU QALASI
Hətta daxildə olan bütün çətinliklərə, əyanlar arasında tez-tez alovlanan iğtişaşlara rəğmən, bu siyasət, Kastiliya ilə Araqon taxtının gücləri birləşənə qədər yaxşı nəticələr verirdi.
1479-cu ildə Araqonlu Ferdinandla Kastiliyalı İzabellanı birləşdirən sülalə birliyi Qranadanı dərhal zəif vəziyyətə saldı. On il ərzində xristianlar yavaş-yavaş cənuba doğru irəlilədilər, 1491-ci ilin sonlarında isə kraliça Qranada yaxınlığında Santa-Fe (Müqəddəs Vera) adlı qala tikmək əmri verərək qranadalıları tamamilə çarəsiz vəziyyətdə qoydu. 1492-ci il yanvarın 2-də Santa-Fedə şəhərin təslim olması ilə bağlı sənədlər imzalandı, yanvarın 6-da isə katolik krallar təntənəli şəkildə Qranadaya daxil oldular.
Əl-Əndəlusun bütün sonrakı tayfaları kimi Qranada əmirliyi də yüksək dərəcədə sırf Əndəlus fenomeni hesab olunurdu. O, yarımadanın böyük hissəsinin xristianlara məxsus olduğu bir dövrdə, Kordova xilafətinin yaranmasına təkan verən şərtlərlə müqayisədə tamamilə fərqli şəraitdə meydana çıxmışdı. Əndəlus tayfalarının XIII-XV əsrlərdəki təcrübəsi öz müstəqilliyini şimaldan təzyiq göstərən xristianlardan (kastiliyalılar, araqonlular, portuqallar) və cənubdan hücum edən müsəlmanlardan (marinidlər) daima qorumağı nəzərdə tuturdu. Birinciləri də, ikinciləri də əmirliyin zəngin limanları, geniş ticari əlaqələri, tekstil istehsalatı cəlb edirdi.
Qranada əmirliyi, həqiqətən, Əndəlus tarixinin övladı idi. Onun hökmdarları öz şəcərələrini yarımadaya ilk dəfə qədəm basan ərəb soyadlarına qədər uzatsalar da, əslində Əndəlus cəmiyyətinə məxsus idilər: onlar ərəb dilinin yerli dialektində və yerli roman dillərində danışırdılar, Avropa dəbinə uyğun geyinməyi bacarır, siyasi planda xristian qonşularının qaydalarını əsas götürürdülər ki, bu da təcrübədə əmir statusunu xəlifədən daha çox kral statusuna yaxın edirdi. Və nəhayət, onlar vassal münasibətlərinin sırf Avropa sistemindən istifadə edirdilər, amma eyni zamanda da ənənəvi idarəetmə orqanlarını, müsəlman dünyası üçün səciyyəvi olan sosial strukturları və islam kimliklərini qoruyurdular.
Qranada katolik krallar tərəfindən ələ keçiriləndən sonra müsəlmanlar xristian hökmdarların hakimiyyəti altında yaşamağa davam etdilər. 1492-ci ildə monarxlar və Qranada hakimləri tərəfindən imzalanmış kapitulyasiya müsəlmanların kimliklərinin və əmlaklarının toxunulmazılığına zəmanət verirdi.
Lakin XVI əsrin başlanğıcında müsəlmanların xaç suyuna çəkilməsi ilə bağlı qərar çıxdı, 1515-1520-ci illərdə isə xristianlığın qəbulu ilə bağlı lokal hökmlər verilməyə başlandı və hər şeydən əvvəl sosial perspektivləri rəhbər tutan müsəlmanların əksəriyyəti xristian dinini qəbul etdi. Hərçənd XVI-XVII əsrlərdə yaşamış xristian müəllifləri mütəmadi olaraq yazırdılar ki, yeni xristianlar – mavrların, ya da moriskoların xələfləri – kilsə mərasimlərində nadir hallarda iştirak etmələri, bayramlara və ayinlərə az riayət eləmələri ilə seçilirdilər, baxmayaraq ki, dindar, zəhmətkeş və mərhəmətli idilər. Çox güman ki, yeni xristianların xüsusilə çoxluq təşkil etdiyi yarımadanın cənubunda gizlicə öz dinlərinə də sitayiş edirdilər. Moriskolar müsəlmanlar üçün müqəddəs sayılan məkanlarla bağlı xatirələrini və özlərinə məxsus həyat tərzlərini qoruyurdular. 1609-cu ildə onlar III Filippin əmri ilə İspaniyadan sürgün edildilər.

Müəllif: İrina Varyaş,Tarix elmləri doktoru, Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Orta Əsrlər tarixi kafedrasının dosenti
Mənbə: azlogos.eu

• Teqlər:
• Qranada əmirliyi
• , kastiliyalılar
• , araqonlular
• , prineylər
• , Almoravidlər sülaləsi