Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının anadan olmasının 100 illiyi qeyd ediləcək

Cəbhə həyatının ilk aylarında İsmayıl hələ hərbi həyatın çətinlik və acılarına yenicə alışırdı. O, ev üçün, əzizləri üçün, kənd üçün darıxır, doğma yerlərin xiffətini çəkirdi. Amma bütün hallarda qələm onun əsas dayağı idi. Kədər və həsrət duyğularının təsiri ilə şeirlər yazır, hətta özünə “Yalqız” təxəllüsü götürmüşdü ki, bu da hərbi həyatın ilk dövründəki çətinliklərin əksi idi. O, şeirlərini bəzən evə yazdığı məktublara da əlavə edirdi. Nəticədə atasından da mənzum məktublar almağa başlamışdı.

İsmayıl Şıxlı

İsmayıl Qəhrəman oğlu Şıxlınski (İsmayıl Şıxlı) ( 22 mart 1919 ( 1919-03-22 ) , İkinci Şıxlı , Gəncə quberniyası – 26 iyul 1995 ( 1995-07-26 ) , Bakı ) — azərbaycanlı nasir, ədəbiyyatşünas, publisist, yazıçı, pedaqoq, ssenarist, 1949-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan SSR xalq yazıçısı (1984), Azərbaycan SSR komsomolu mükafatı laureatı (1976), filologiya elmləri namizədi (1954), Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı (1986, 1990), Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri (1986–1987), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar Şurasının sədri (1991), M.F.Axundov adına ədəbi mükafat laureatı (1991).

Mündəricat

• 1 Həyatı
• 2 Fəaliyyəti
  • 2.1 Ədəbi yaradıcılığı
  • 2.2 İctimai-siyasi fəaliyyəti
  • 2.3 Vəfatı
  • 4.1 Tərcümələri

  İsmayıl Şıxlı 1919-cu il martın 22-də [1] Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. 1928-ci ildə Qazax rayonunun Kosalar kənd orta məktəbinə daxil olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra 1934–1936-cı illərdə Qazax Pedaqoji Texnikomunda oxumuşdur. Texnikomda təhsil alarkən 1935-ci ildə Lenin komsomolu sıralarına daxil olmuşdur. Qazax Pedaqoji Texnikomunu bitirdikdən sonra 1936–1937-ci illərdə Kosalar kənd orta məktəbində müəllimlik etmişdir. Daha sonra 1937-ci ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun dil və ədəbiyyat fakültəsində oxumuş və 1941-ci ildə ali təhsilini bitirmişdir.

  İkinci dünya müharibəsi dövründə sovet ordusu tərkibində ön cəbhələrdə (Şimali Qafqaz, Krım, III Belorusiya cəbhəsi və Şərqi Prussiya istiqamətində döyüşən orduda sıravi əsgər) olmuşdur. Tərxis edildikdən sonra altı ay Kosalar kənd məktəbində tədris hissə müdiri işləmişdir (1946). Azərbaycan Pedaqoji İnstitunun filologiya fakültəsində aspirant (1946–1949), müəllim, baş müəllim olmuş, xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, bir müddət Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi (1965–1968) kimi çalışmısdır. “Azərbaycan” jurnalında baş redaktor (1976–1978), Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi (1981–1987), SSRİ Yazıçılar İttifaqının katibi (1981–1987) olmuşdur. 1986-cı ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri seçilmişdir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar Şurasının sədri seçilmişdir (1991).

  Fəaliyyəti

  Ədəbi yaradıcılığı

  İlk mətbuat əsəri “Quşlar” şeiri 1938-ci ildə “Ədəbiyyat” qəzetində dərc olunmuşdur. Ədəbi yaradıcılığa 1947-ci ildə “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında çap etdirdiyi “Həkimin nağılı” hekayəsi ilə başlamışdır. Bundan sonra dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir. Əsərləri keçmiş SSRİ və xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur.

  İctimai-siyasi fəaliyyəti

  İctimai işlərdə fəal çalışmışdır. Bakı zəhmətkeş deputatları Sovetinin deputatı (1967–1969, 1983), Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı (1986–1995), Azərbaycan KP Bakı şəhər komitəsinin (1968–1970), Azərbaycan KP MK-nın (1986–1990), Azərbaycan Həmkarlar Şurası rəyasət heyətinin, SSRİ Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin üzvü seçilmişdir.

  26 noyabr 1991-ci ildə təşkil edilən Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurasının tərkibinə daxil edilmişdir [2] .

  Xidmətlərinə görə “Qızıl Ulduz” (1945), “Şərəf nişanı” (1971), “Qırmızı əmək bayrağı” (1979), II dərəcəli “Böyük Vətən müharibəsi” (1985) ordenləri və medallarla təltif edilmişdir. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanını (1973) və Azərbaycan Respublikasının “Şöhrət” ordenini almışdır (04.07.1994) [3] .

  Vəfatı

  1995-ci il iyulun 26-da Bakıda vəfat etmiş, Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur.

  28 yanvar 2019-cu ildə Azərbaycan prezidenti İsmayıl Şıxlının 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır. [4]

  • Yetər Aslanova. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1949, 36 səh.
  • Kerç sularında (hekayələr). Bakı: Azərnəşr, 1950, 139 səh.
  • Dağlar səslənir. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1951, 128 səh.
  • Daşkəsən (oçerk). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1953, 44 səh.
  • Ayrılan yollar. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1957, 260 səh.
  • Dəli Kür (roman). Bakı: Gənclik, 1968, 448 səh.
  • XVIII əsr xarici ədəbiyyat tarixi. Bakı: 1970, 150 səh. (şərikli)
  • Seçilmiş əsərlər (iki cilddə). I c. Bakı: Azərnəşr, 1971, 365 səh.
  • Cəbhə yolları. Bakı: Gənclik, 1985, 188 səh.
  • Seçilmiş əsərlər (iki cilddə). II c. Bakı: Azərnəşr, 1971, 444 səh.
  • XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi. Bakı: Maarif, 1974, 256 səh.
  • Mənim rəqibim. Bakı: Gənclik, 1975, 192 səh.
  • Dəli Kür (roman). Bakı: Gənclik, 1977, 408 səh.
  • Xatirəyə dönmüş illər. Bakı: Yazıçı, 1980, 368 səh.
  • Dəli Kür (roman). Bakı: Yazıçı, 1982, 436 səh.
  • Dəli Kür (roman). Bakı: Yazıçı, 1983, 436 səh.
  • Məni itirməyin. Bakı: Gənclik, 1984, 364 səh.
  • Seçilmiş əsərləri (iki cilddə) I c. Bakı: Azərnəşr, 1986, 480 səh.
  • Seçilmiş əsərləri (iki cilddə). II c. Bakı: Azərnəşr, 1986, 477 səh.
  • Daim axtarışda (məqalələr, publisist çıxışlar). Bakı: Yazıçı, 1988, 358 səh.
  • Namərd gülləsi (hekayələr). Bakı: Yazıçı, 1991, 230 səh.
  • Ölüləri qəbiristanda basdırın (nəsr, ədəbi tənqid, publisistika).Bakı: Gənclik, 1992, 270 səh.
  • Ölən dünyam (roman). Bakı: Azərnəşr, 1995,150 səh.

  Tərcümələri

  (türkcə və ruscadan)

  1. XIX əsr xarici ədəbiyyat tarixi. Bakı: Maarif, 1964, 654 səh.
  2. Mopassan Gi De. Hekayələr və novellalar. Bakı: Yazıçı, 1980, 182 səh. (şərikli).
  3. Əziz Nesin. Futbol kralı. Bakı: Gənclik, 1988, 333 səh. (şərikli).

  Filmoqrafiya

  1. Ayrılan yollar (film, 1997)
  2. Bizim qəribə taleyimiz (film, 2005)
  3. Dəli Kür (film, 1969)
  4. Əzizə Cəfərzadə (film, 1999)
  5. Xalq şairi Səməd Vurğun (film, 1969)
  6. İşarəni dənizdən gözləyin (film, 1986)
  7. Kürə qovuşan ömür (film, 2003)
  8. Nə yaxşı ki, dünyada Səməd Vurğun var (film, 1976)

  İstinadlar

  1. ↑ Səda — Novruzda dünyaya gələn görkəmli şəxsiyyətlər (22.03.2016)
  2. ↑“Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının təşkil edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 26 noyabr 1991-ci il tarixli, 276-XP nömrəli Qərarı. e-qanun.az [ölü keçid] (azərb.)
  3. ↑ İ.Q.Şıxlılnskinin (İsmayıl Şıxlının) “Şöhrət” ordеni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 iyul 1994-cü il tarixli Fərmanı — anl.az saytı
  4. ↑ President.Az (28.01.2019). “İsmayıl Şıxlının 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı” (azərb.). President.az . İstifadə tarixi: 2019-01-28 .

  Xarici keçidlər

  • Dəli Kür. İsmayıl Şıxlı (yüklə)

  Həmçinin bax

  Avqust 05, 2021
  Ən son məqalələr

  Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğu

  Qaragöl dövlət təbiət qoruğu

  Qaragöz

  Qaragözlü oymağı

  Qaragözlülər

  Qaragüney (Sabirabad)

  Qaragüney (İğdır)

  Qaragüney bələdiyyəsi

  Qaragül qoyunu

  Qarahacılı

  Ən çox oxunan

  Kəmal parkı

  Kəmalüddövlə məktubları

  Kəmalə Abiyeva

  Kəmalə Ağayeva

  Kəmalə Hüseynova

  ismayıl, şıxlı, ismayıl, qəhrəman, oğlu, şıxlınski, mart, 1919, 1919, ikinci, şıxlı, gəncə, quberniyası, iyul, 1995, 1995, bakı, azərbaycanlı, nasir, ədəbiyyatşünas, publisist, yazıçı, pedaqoq, ssenarist, 1949, ildən, azərbaycan, yazıçılar, birliyinin, üzvü, a. Ismayil Qehreman oglu Sixlinski Ismayil Sixli 22 mart 1919 1919 03 22 Ikinci Sixli Gence quberniyasi 26 iyul 1995 1995 07 26 Baki azerbaycanli nasir edebiyyatsunas publisist yazici pedaqoq ssenarist 1949 cu ilden Azerbaycan Yazicilar Birliyinin uzvu Azerbaycan SSR xalq yazicisi 1984 Azerbaycan SSR komsomolu mukafati laureati 1976 filologiya elmleri namizedi 1954 Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin deputati 1986 1990 Azerbaycan Yazicilar Ittifaqinin sedri 1986 1987 Azerbaycan Yazicilar Birliyinin Agsaqqallar Surasinin sedri 1991 M F Axundov adina edebi mukafat laureati 1991 Ismayil SixliIsmayil Qehreman oglu SixlinskiDogum tarixi 22 mart 1919Dogum yeri Ikinci Sixli Qazax qezasi Gence quberniyasi Azerbaycan Xalq CumhuriyyetiVefat tarixi 26 iyul 1995 76 yasinda Vefat yeri Baki AzerbaycanDefn yeri Fexri xiyabanVetendasligi AXC SSRI AzerbaycanMilliyyeti azerbaycanliUsaqlari Elcin Sixli Ferrux SixliTehsili Qazax pedaqoji mektebiAzerbaycan Pedaqoji Institutunun dil ve edebiyyat fakultesiFealiyyeti yazici pedaqoqFealiyyet illeri 1938 1995Eserlerinin dili azerbaycancaJanr nesrIlk eseri Quslar seiri 1938 Mukafatlari 1984 1994 Mundericat 1 Heyati 2 Fealiyyeti 2 1 Edebi yaradiciligi 2 2 Ictimai siyasi fealiyyeti 2 3 Vefati 3 Xatiresi 4 Eserleri 4 1 Tercumeleri 5 Filmoqrafiya 6 Istinadlar 7 Xarici kecidler 8 Hemcinin baxHeyati RedakteIsmayil Sixli 1919 cu il martin 22 de 1 Qazaxin Ikinci Sixli kendinde muellim ailesinde anadan olmusdur 1928 ci ilde Qazax rayonunun Kosalar kend orta mektebine daxil olmusdur Orta mektebi bitirdikden sonra 1934 1936 ci illerde Qazax Pedaqoji Texnikomunda oxumusdur Texnikomda tehsil alarken 1935 ci ilde Lenin komsomolu siralarina daxil olmusdur Qazax Pedaqoji Texnikomunu bitirdikden sonra 1936 1937 ci illerde Kosalar kend orta mektebinde muellimlik etmisdir Daha sonra 1937 ci ilde V I Lenin adina Azerbaycan Dovlet Pedaqoji Institutunun dil ve edebiyyat fakultesinde oxumus ve 1941 ci ilde ali tehsilini bitirmisdir Ikinci dunya muharibesi dovrunde sovet ordusu terkibinde on cebhelerde Simali Qafqaz Krim III Belorusiya cebhesi ve Serqi Prussiya istiqametinde doyusen orduda siravi esger olmusdur Terxis edildikden sonra alti ay Kosalar kend mektebinde tedris hisse mudiri islemisdir 1946 Azerbaycan Pedaqoji Institunun filologiya fakultesinde aspirant 1946 1949 muellim bas muellim olmus xarici olkeler edebiyyati kafedrasinin mudiri bir muddet Azerbaycan Yazicilar Ittifaqinin katibi 1965 1968 kimi calismisdir Azerbaycan jurnalinda bas redaktor 1976 1978 Azerbaycan Yazicilar Ittifaqinin birinci katibi 1981 1987 SSRI Yazicilar Ittifaqinin katibi 1981 1987 olmusdur 1986 ci ilde Azerbaycan Yazicilar Ittifaqinin sedri secilmisdir Azerbaycan Yazicilar Birliyinin Agsaqqallar Surasinin sedri secilmisdir 1991 Fealiyyeti RedakteEdebi yaradiciligi Redakte Ilk metbuat eseri Quslar seiri 1938 ci ilde Edebiyyat qezetinde derc olunmusdur Edebi yaradiciliga 1947 ci ilde Inqilab ve medeniyyet jurnalinda cap etdirdiyi Hekimin nagili hekayesi ile baslamisdir Bundan sonra dovri metbuatda muntezem cixis etmisdir Eserleri kecmis SSRI ve xarici olke xalqlarinin dillerine tercume olunmusdur Ictimai siyasi fealiyyeti Redakte Ictimai islerde feal calismisdir Baki zehmetkes deputatlari Sovetinin deputati 1967 1969 1983 Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin deputati 1986 1995 Azerbaycan KP Baki seher komitesinin 1968 1970 Azerbaycan KP MK nin 1986 1990 Azerbaycan Hemkarlar Surasi reyaset heyetinin SSRI Yazicilar Ittifaqi idare heyetinin uzvu secilmisdir 26 noyabr 1991 ci ilde teskil edilen Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin Milli Surasinin terkibine daxil edilmisdir 2 Xidmetlerine gore Qizil Ulduz 1945 Seref nisani 1971 Qirmizi emek bayragi 1979 II dereceli Boyuk Veten muharibesi 1985 ordenleri ve medallarla teltif edilmisdir Azerbaycan SSR Ali Sovetinin Fexri Fermanini 1973 ve Azerbaycan Respublikasinin Sohret ordenini almisdir 04 07 1994 3 Vefati Redakte 1995 ci il iyulun 26 da Bakida vefat etmis Fexri xiyabanda defn olunmusdur Xatiresi Redakte28 yanvar 2019 cu ilde Azerbaycan prezidenti Ismayil Sixlinin 100 illik yubileyinin qeyd edilmesi haqqinda serencam imzalamisdir 4 Eserleri RedakteYeter Aslanova Baki Usaqgencnesr 1949 36 seh Kerc sularinda hekayeler Baki Azernesr 1950 139 seh Daglar seslenir Baki Usaqgencnesr 1951 128 seh Daskesen ocerk Baki Usaqgencnesr 1953 44 seh Ayrilan yollar Baki Usaqgencnesr 1957 260 seh Deli Kur roman Baki Genclik 1968 448 seh XVIII esr xarici edebiyyat tarixi Baki 1970 150 seh serikli Secilmis eserler iki cildde I c Baki Azernesr 1971 365 seh Cebhe yollari Baki Genclik 1985 188 seh Secilmis eserler iki cildde II c Baki Azernesr 1971 444 seh XX esr xarici edebiyyat tarixi Baki Maarif 1974 256 seh Menim reqibim Baki Genclik 1975 192 seh Deli Kur roman Baki Genclik 1977 408 seh Xatireye donmus iller Baki Yazici 1980 368 seh Deli Kur roman Baki Yazici 1982 436 seh Deli Kur roman Baki Yazici 1983 436 seh Meni itirmeyin Baki Genclik 1984 364 seh Secilmis eserleri iki cildde I c Baki Azernesr 1986 480 seh Secilmis eserleri iki cildde II c Baki Azernesr 1986 477 seh Daim axtarisda meqaleler publisist cixislar Baki Yazici 1988 358 seh Namerd gullesi hekayeler Baki Yazici 1991 230 seh Oluleri qebiristanda basdirin nesr edebi tenqid publisistika Baki Genclik 1992 270 seh Olen dunyam roman Baki Azernesr 1995 150 seh Tercumeleri Redakte turkce ve ruscadan XIX esr xarici edebiyyat tarixi Baki Maarif 1964 654 seh Mopassan Gi De Hekayeler ve novellalar Baki Yazici 1980 182 seh serikli Eziz Nesin Futbol krali Baki Genclik 1988 333 seh serikli Filmoqrafiya RedakteAyrilan yollar film 1997 Bizim qeribe taleyimiz film 2005 Deli Kur film 1969 Ezize Ceferzade film 1999 Xalq sairi Semed Vurgun film 1969 Isareni denizden gozleyin film 1986 Kure qovusan omur film 2003 Ne yaxsi ki dunyada Semed Vurgun var film 1976 Istinadlar Redakte Seda Novruzda dunyaya gelen gorkemli sexsiyyetler 22 03 2016 Azerbaycan Respublikasi Ali Soveti Milli Surasinin teskil edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin 26 noyabr 1991 ci il tarixli 276 XP nomreli Qerari e qanun az olu kecid azerb I Q Sixlilnskinin Ismayil Sixlinin Sohret ordeni ile teltif edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin 4 iyul 1994 cu il tarixli Fermani anl az sayti President Az 28 01 2019 Ismayil Sixlinin 100 illik yubileyinin qeyd edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Serencami azerb President az Istifade tarixi 2019 01 28 Xarici kecidler RedakteDeli Kur Ismayil Sixli yukle Hemcinin bax RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Ismayil Sixli amp oldid 5898541, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

  ne axtarsan burda

  en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

  Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının anadan olmasının 100 illiyi qeyd ediləcək

  Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının anadan olmasının 100 illiyi qeyd ediləcək Bakı. 28 yanvar. REPORT.AZ/ Prezident İlham Əliyev yanvarın 28-də Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalayıb.

  28 Yanvar , 2019 18:37

  https://static.report.az/photo/0f1b9ab7-4662-4e17-b7e7-25540de4e750.jpg

  Bakı. 28 yanvar. REPORT.AZ/ Prezident İlham Əliyev yanvarın 28-də Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalayıb. “Report” xəbər verir ki, sərəncama əsasən, Mədəniyyət və Təhsil nazirliklərinin, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təkliflərini nəzərə almaqla, Xalq yazıçısının 100 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planını hazırlayıb həyata keçirəcəklər. Sərəncamda vurğulanır ki, 2019-cu ilin mart ayında Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, pedaqoq və ictimai xadim, Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının anadan olmasının 100 illiyi tamam olur. İsmayıl Şıxlı koloritli xarakterlər və yüksək mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərə malik surətlərlə zəngin yaradıcılığı ilə Azərbaycan xalqının bədii fikir salnaməsinə yeni parlaq səhifə yazmış söz ustalarındandır. Üslubun mükəmməlliyi, bədii dilin obrazlılığı, daxili aləmin təsvirinin genişliyi və əlvanlığı İsmayıl Şıxlı nəsrinə xas olan səciyyəvi cəhətlərdir. Taleyüklü məsələlərə münasibətdə daim vətəndaş ziyalı mövqeyi nümayiş etdirmiş İsmayıl Şıxlının fəaliyyəti bütövlükdə azərbaycançılıq məfkurəsinə sədaqətin və ənənəvi dəyərlərə ehtiramın bariz nümunəsidir.

  Ismayıl şıxlı srlri 2

  Həyatı və fəaliyyəti. İsmayıl Şıxlı çoxlu görkəmli adamlar yetirmiş Şıxlinskilər nəslindəndir. Bu nəsildən çıxanlar sırasında XIX əsr şairləri Kazım ağa Salik, Mustafa ağa Arif, artilleriya generalı Əliağa Şıxlinski və b. vardır. Yazıçının atası Qəhrəman kişi Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş müəllim idi. İsmayıl 1919-cu il martın 22-də Qazax rayonunun İkinci Şıxlı kəndində dünyaya göz açmışdır. Onun boya-başa çatdığı kəndin sakinlərinin çoxu İsmayılla eyni nəsildən idi. Boylu-buxunlu, sağlam və dəcəl bir uşaq olan İsmayıl kiçik yaşlarından sabit xarakteri, yetkin davranışı ilə seçilirdi.

  İsmayılın təhsil aldığı məktəb qonşu Kosalar kəndində idi. Qori Müəllimlər Seminariyasına yaxın olduğundan Qazax kəndlərindəki müəllimlərin əksəriyyəti savadlı və təcrübəli, öz işini sevən insanlar idilər. İsmayıl əla oxumasa da, gözəl hafizəsi sayəsində orta məktəb proqramını yaxşı mənimsəmişdi. Sonralar xatirələrində yazıçı orta məktəb müəllimlərini böyük məhəbbətlə yad etmişlər. Məktəbi bitirəndən sonra o, 1934-cü ildə Qazaxdakı Pedaqoji texnikuma daxil oldu. Bu texnikum 1918-ci ildə Qori Müəllimlər Seminariyasının bazasında yaradılmış, bu məşhur təhsil ocağının zəngin ənənələrini ciddi surətdə qoruyub saxlayır, müasir səviyyəli təhsil verirdi.

  O biri tərəfdən təhsil ocaqları – məktəb və texnikumlar 20-30-cu illərdə Mədəni İnqilabın əsas ocaqları idilər. 1937-ci ildə böyük rus şairi A.S.Puşkinin ölümünün 100 illiyi qeyd olunarkən bu münasibətlə Texnikumda da böyük yığıncaq keçirilmişdi. Tədbirə qoşulmuş Səməd Vurğunun buradakı çıxışı, oxuduğu “Yadıma düşdü” şeiri İsmayıl Şıxlıda unudulmaz və dərin təəssüratlar yaradır. Tədbirin səhəri günü texnikumun direktoru, S.Vurğunun dostu olan Mir Qasım Əfəndiyev gənc İsmayılı böyük şairlə tanış edir. Bu tanışlığa qədər İsmayıl təhsilini davam etdirmək barədə qəti qərara gələ bilmirdi. Amma bu görüşdən sonra İsmayıl ədəbi təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya gedib Dövlət Pedaqoji İnstitutuna daxil olmağa qərar verir. 1937-ci ildə İsmayıl imtahanları uğurla verir və Ədəbiyyat fakültəsinin tələbəsi olur.

  1937-ci ildən Bakıda tələbəlik həyatı keçirən İsmayıl icti­mai prosesləri, mətbuatı diqqətlə izləyirdi. Tarixə stalinizmin qır­mızı terroru ili – qanlı 37 kimi daxil olmuş bu dövrdə mətbuatda ifşa məqalələrinin, Yazıçılar İttifaqında ifşa məclislərinin qızğın vaxtı idi. Ölkənin böyük yazıçı, şair və ziyalıları haqqında əvvəlcə mətbuatda məqalə çıxır, sonra bu məqalə üzrə yaradıcılıq ittifaqlarında müzakirələr olur, bir neçə gün sonra isə bu günahsız insanlar “antisovet və millətçilik” ittihamı ilə həbs olunur, güllələnirdilər. İsmayıl tələbə yoldaşları Tələt Əyyubov, Ənvər Əlibəyli, Böyükağa Qasımzadə ilə birgə Yazıçılar İttifaqındakı bu kimi bir sıra ifşa müzakirələrində iştirak etmişdi. Yazıçı xatirələrində bu qanlı və vahiməli illəri, o zaman insanların içinə dolan kütləvi qorxu hissini təsvir etmişdir.

  Bakı mühitindəki sosial-siyasi gərginlikdən başqa, İsmayı­lın bir şəxsi problemi də vardı: maddi ehtiyac. Bir imtahana görə təqaüddən məhrum olan tələbə az qala təhsilini yarıda kəsmək məcburiyyətində qalır: lakin xeyirxah adamlar ona kömək edirlər. İsmayıl yenidən imtahan verib təqaüd almaq hüququ qazanır.

  Belə çətinliklərə baxmayaraq, siyasi təqib aqibəti ondan da yan keçmədi: bəy nəslindən olduğu üçün xüsusi şöbə onunla maraqlandı, söhbətlər apardı. O, Şıxlinski familiyasını daşımağın ağrısını da çəkdi. Qazaxdan dəqiq məlumatlar alandan sonra onun bəy balası olması barədə uydurmalar yerimədi. Onu rahat buraxdılar.

  Siyasi gərginliyə baxmayaraq, İsmayıl ədəbi prosesi diqqətlə izləyirdi. Gələcək yazıçı artıq institutda dram dərnəyinin üzvü idi. O zaman S.Vurğunun təzə yazdığı “Vaqif” pyesi əsasında Akademik Teatrda hazırlanmış tamaşa böyük mədəni hadisəyə çevrilmişdi. Tələbə İsmayıl tamaşanın monumental qəhrəmanlıq ruhuna heyran oldu. Tamaşanın Yazıçılar İttifaqındakı müzakirəsində İsmayıl iştirak etdi. Şəxsiyyətinə və yaradıcılığına pərəstiş etdiyi S.Vurğunla yeni görüşləri oldu.

  Yaradıcılığı. İsmayıl tələbəlik çağlarında qələmini də sına­mağa çalışırdı. O, S.Vurğunun və aşıq ədəbiyyatının təsiri ilə şeirlər yazırdı. İlk hekayələri isə mənsur şeirə daha yaxın idi. Nə­hayət, 1938-ci ilin noyabrında “Ədəbiyyat qəzeti”ndə İsma­yılın “Quşlar” adlı ilk şeiri dərc olundu. Şeirin sadə və axıcı dili, üslub səliqəsi diqqəti cəlb edirdi:

  Dağların qoynunda sular axanda

  Günəş üfüqlərdən dönüb baxanda,

  Sevgilimlə səhər çölə çıxanda

  Gəlirsiniz bizə sorağa quşlar!

  Bir gün İsmayıl hekayələrini göstərmək üçün Mehdi Hüsey­nin evinə gəlir. Kənd həyatından bəhs edən “Bənövşə” adlı heka­yə­sini yazıçıya oxuyur. M.Hüseyn hekayə haqda fikirlərini bil­dirir, cavan müəllifin diqqətini surətlərin dilinə cəlb edir: onların bir-birinə romantik sözlərlə müraciəti hələ uğur gətirə bilməz. Təcrübəli yazıçı İsmayıla dünya ədəbiyyatını öyrənməyi, çoxlu oxumağı məsləhət görür, lakin cavan yazıçı bir qədər inciyir. Amma sonralar onlar yaxın dost olurlar, gənc yazıçılara qarşı qayğıkeş olan M. Hüseyn qayğısını İsmayıldan da əsirgəmir.

  Müharibəyə qədər İsmayılın Bakıda qarşılaşdığı yeniliklərdən biri də əlifbanın dəyişməsi idi. Latın əlifbasına cəmi on il qabaq, 1928-ci ildə keçilmişdi. Böyük bir xalqın əlifbasını on ildən sonra yenidən dəyişmək – siyasi bir aksiya idi, bunun savad və maarifin inkişafı ilə əlaqəsi yox idi. Əksinə, bəlkə də Azərbaycan maarifinə ağır bir zərbə idi. Yuxarıdan və məcburi keçirilən bu “islahat”ı aşağılardan himayə olunan bir hal kimi qələmə vermək üçün bu barədə müxtəlif məclis və tədbirlər təşkil edirdilər. Bunların çoxunda iştirak edən tələbə İsmayıl bu məsələnin yuxarıda qəti həll olunduğunu hiss edirdi. Halbuki, təcrübəli yazıçı və ziyalıların çoxu latın əlifbasından kirilə keçmə kampaniyası ilə razı deyildilər.

  1941-ci ilin iyununda faşizm ilə müharibə başlayanda İsmayıl dövlət imtahanlarını verməyə macal tapmadı. O, kəndə qayıdır və Birinci Şıxlı məktəbində dərs hissə müdiri təyin olunur. 1942-ci il sentyabrın 15-də hərbi xidmətə çağırılana qədər Qazaxda müxtəlif məktəblərdə direktor və dərs hissə müdiri işləyir. Hətta 1942-ci ilin yayında Bakıya gəlib dövlət imtahanlarını verir və müəllim diplomu alır.

  İsmayıl Şıxlı cəbhəni istehkamçı qoşunların tərkibində keçmişdir. Bu qoşunlar hərbi obyektlərin tikinti və təmiri, xüsusilə körpü tikintisi ilə, qoşunların su maneələrindən keçməsinin təminatı ilə məşğul olurdu. 1942-ci ilin payızını İsmayıl Şıxlı Dağıstandakı istehkam hissələrində keçirmişdir. Bu zaman faşistlər gəlib Mazdok şəhərinə çıxmışdılar və oradan Cənuba dönüb neft Bakısını tutmaq niyyətində idilər. Mazdok ətrafında cəbhənin yarıldığı təqdirdə almanlar bir-iki gün ərzində Dağıstan ərazisinə gəlib çıxa bilərdilər. Ona görə, sovet komandanlığı Dərbənd istiqamətində hərbi istehkamlar qurur, müdafiə qurğuları yaradırdı.

  1942-ci ilin noyabrında Mazdok istiqamətində faşistlər geri oturduldu. Dağıstan istiqamətində təhlükə aradan qalxan kimi İsmayıl Şıxlının qulluq etdiyi hissəni Azərbaycandan keçməklə Gürcüstana, ordan isə gəmilərlə Soçi ətrafına köçürdülər. İsmayılın peşəkar istehkamçı əsgər həyatı buradan başladı. Şimali Qafqazda gedən döyüşlərdə hər iki tərəf böyük itkilər verirdi. Ağır döyüşlərin izi ilə təzəcə azad edilmiş ərazilərə düşən İsmayıl saysız-hesabsız insan cəsədlərini görəndə cəbhə yollarında daxilən sarsılır, ağır fikirlərə dalırdı. O, müharibənin amansız itkilərinə və qanlı sifətinə yavaş-yavaş alışırdı. İsmayılın xidmət etdiyi rotada müxtəlif millətlərin nümayəndələri vardı: ölümlə üz-üzə keçən cəbhə həyatı bu adamları bir-birinə qardaşdan da yaxın etmişdi.

  Cəbhə həyatının ilk aylarında İsmayıl hələ hərbi həyatın çətinlik və acılarına yenicə alışırdı. O, ev üçün, əzizləri üçün, kənd üçün darıxır, doğma yerlərin xiffətini çəkirdi. Amma bütün hallarda qələm onun əsas dayağı idi. Kədər və həsrət duyğularının təsiri ilə şeirlər yazır, hətta özünə “Yalqız” təxəllüsü götürmüşdü ki, bu da hərbi həyatın ilk dövründəki çətinliklərin əksi idi. O, şeirlərini bəzən evə yazdığı məktublara da əlavə edirdi. Nəticədə atasından da mənzum məktublar almağa başlamışdı.

  Hərbi xidmətə başlayandan o, macal tapan kimi əsgər gündəliyi yazır, cəbhə həyatına dair fikir və müşahidələri qeyd edirdi. Hətta 1943-cü ildə cəbhədə yazdığı “Qızıl lalə” hekayəsini “Kommunist” qəzetinə yollamışdı. Təsadüfən əlinə keçən bədii kitabları mütaliə edirdi. Akademik Tarlenin “Napoleon” kitabını cəbhə yollarında böyük maraqla oxumuşdu.

  Faşistlər Şimali Qafqazdan qovulandan sonra onların cəb­həsi Ukrayna torpaqlarına çıxdı. Sovet Ordusunun hücumlarının əsas istiqaməti isə Almaniya idi. İsmayılın hərbi hissəsini Belarus cəbhəsinə, Berlinə doğru hücum əməliyyatlarının mərkəzi istiqamətinə yolladılar. İsmayıl artıq bərkdən-boşdan çıxmış əsgər idi, daha şeir yazmır, müharibənin sonu barədə düşünürdü. Sovet qoşunları Almaniya ərazisinə daxil olandan sonra İsmayıl əsas hücum istiqamətində ağır döyüşlərdə iştirak edirdi. O, xidmətlərinin qarşılığında “Qafqazı Müdafiəyə görə” medalı, 1944-cü ilin noyabrında isə “Qızıl Ulduz ordeni” ilə təltif olundu.

  Alman faşizmi üzərində qələbə barədə xəbəri İsmayıl radioda, əfsanəvi Levitanın səsi ilə, Baltik dənizindəki Fris-Qraf körfəzində növbədə olarkən eşitmişdi. Bakıya isə o, beş ay sonra 1945-ci il noyabrın 21-də çatdı. Bir gün sonra yazıçı artıq doğma Kosalar kəndində idi. Əsgəri borcunu şərəflə yerinə yetirmiş İsmayılı doğmalar, tanışlar böyük məhəbbətlə, əsl qalib əsgər kimi qarşıladılar.

  Bir-iki fərəhli gündən sonra İsmayıl müharibə dövründə böyük məhrumiyyətlər çəkmiş Kosalar kəndinin ağır maddi vəziyyətini bütün dərinliyi ilə duydu. Bu reallıq onun müharibədən sonrakı həyatı barədə xəyalları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Kolxozun təsərrüfatı dağılmış, evlərdə ağır aclıq və qəhətlik, kasıblıq hökm sürürdü. Avropa şəhərlərini görmüş yazıçı atasının çiy kərpicdən tikilmiş evinə ümidsizlik və qüssə ilə baxırdı. Bütün bu yoxsulluqdan qurtarmaq üçün müharibənin dağıtdığı ölkəni bərpa etmək, gecə-gündüz çalışmaq, işləmək lazım idi.

  Kosalar kəndindəki məktəbdə dərs-hissə müdiri təyin edi­lən İsmayıl 1946-cı ilin oktyabrında Azərbaycan Pedaqoji İnstitu­tu­nun aspiranturasına girmək üçün Bakıya gəlir. Aspiranturaya qə­bul olunur, elmi şura onun namizədlik dissertasiyası üçün “Hö­tenin dramaturgiyası” mövzusunu təsdiq edir. Görkəmli ədə­biy­yat­şünas Əli Sultanlı isə onun elmi rəhbəri olur. Lakin kos­mo­politizmə qarşı mübarizə kampaniyası İsmayıla ağır zərbə olur: Avropa mədəniyyəti qarşısında “sitayiş”çiliyə qarşı mübarizə bayrağı altında onun dissertasiya mövzusu ləğv olunur. Üstəlik onun aspirantı olduğu “Dünya ədəbiyyatı” kafedrası bağlanır. Bu, cavan alimin planlarına ağır zərbə idi. Əslində isə İsmayılı kosmopolitlikdə yox, bəlkə əksinə, xalqçılıqda günahlandırmaq daha doğru olardı. Lakin stalinizm dövründə yuxarılardan gələn ideoloji kampaniyalara müqavimət göstərmək heç kəsin ağlına gəlmirdi, bu, təhlükəli nəticələrlə, həbsxana və Sibirlə qurtara bilərdi.

  Bir müddət sonra İsmayıl üçün yeni namizədlik işi kimi “Mehdi Hüseynin yaradıcılığı” mövzusunu təsdiq etdilər. Bu iş hazır olandan sonra İsmayıl yenə ədalətsizliklə üz-üzə qaldı: hansı münasibətlərə görə isə bu işi də ləğv etdilər, halbuki dissertasiya barədə yazılı müsbət rəylər vardı, hətta apponentlər də təsdiq olunmuşdu. İsmayıla yeni mövzu təklif edəndə o, razı olmadı.

  Elmi sahədəki uğursuzluqlar İsmayılı bədii və jurnalistik fəaliyyətə daha artıq diqqət yetirməyə sövq edirdi. O, İngiltərə həyatından yazdığı hekayələrini Mehdi Hüseynə göstərdi. Yazıçı bu dəfə də hekayələri bəyənmədi və cavan yazıçıya məsləhət gördü ki, görmədiyi İngiltərə həyatından deyil, yaxşı bildiyi cəb­hə həyatından hekayələr yazsın, cəbhə xatirələrini, gündəliklərini bir daha təhlil etsin.

  İsmayıl əvvəlcə yazıçının iradlarını qəbul edə bilmirdi, hər­dən onun xeyirxahlığına da şübhələri yaranırdı. Lakin emo­siyalar çəkiləndən sonra İsmayıl yeni bir ehtirasla qələm götürüb təzə hekayələr yazmağa başladı. “Həkimin nağılı” he­ka­yəsini baş­qa bir şəxs vasitəsi ilə Mehdi Hüseynə yolladı. Yazıçı bu zaman “İnqilab və mədəniyyət” jurnalının baş redaktoru idi. İsmayılın bu ilk mətbu nəsr əsəri 1947-ci ildə jurnalın 5-ci nömrəsində işıq üzü gördü.

  İlk uğurdan ruhlanan cavan yazıçı təzə yazılarını M.Hü­sey­nə göstərməyə başladı. Lakin yazıçı bu hekayələri oxuyub müəl­lifə məsləhətlər verir, hekayələrin dönə-dönə yenidən işlən­mə­sini tövsiyə edirdi. “Kerç sularında” adlı hekayə bunlardan biri idi, cavan nasirin müharibə mövzusunda yazdığı ilk yetkin qələm təc­rübəsi sayıla bilərdi. Burada İsmayıl ilk dəfə olaraq cəbhədə gör­düyü hadisələri özünə məxsus yığcam və dəqiq üslubda qələ­mə alırdı. Lakin ümumilikdə, İsmayıl cəbhə mövzusunda partiya tələblərinə uyğun şəkildə yazmaqda çətinlik çəkirdi. Müharibənin öz gözü ilə gördüyü qanlı və adi gerçəkliyini nəsə başqa cür, sovet əsgərinin kütləvi qəhrəmanlığı kimi qələmə almaq İsmayıl üçün çətin idi, mənəvi cəhətdən əsgər İsmayıl buna hazır deyildi. Onun gördüyü müharibə ilə qəzetlərdə yaradılan müharibə obrazı tamam ayrı şeylər idi.

  O biri tərəfdən İsmayıl cəbhəçi yazıçı Əbülhəsənin “Müharibə” romanı ətrafında getmiş müzakirələri eşitmişdi, yazıçının məruz qaldığı ədalətsiz tənqidlərə özü də şahid idi. Özünün də roman haqda mülahizələri mətbuatda çap olunmuşdu. “Müharibə” romanına qarşı tənqidlərin əksəriyyəti isə cəbhə gerçəkliyinin realistcəsinə təsvirinə etirazlar idi. İsmayılın qanlı səngərlərdə gördüyü qələbə yolu partiyanın tələbi ilə yaradılan romantik qələbəyə oxşamırdı. Müharibənin bir çox gerçəklikləri, verilən qurbanların əsl miqyası, orduya rəhbərlikdə səhvlər barədə danışmaq qadağan idi, çünki sovet rəhbərliyinin, Stalinin siyasəti qüsursuz və yeganə düzgün siyasət kimi təqdim olunurdu.

  İsmayıl ilk hekayələrinin çapından sonra jurnalistikaya və bə­dii yaradıcılığa meylini daha da artırır. Oçerk janrı onun qələ­mi­ni itiləşdirməklə yanaşı, maddi vəziyyətini də yaxşılaşdırırdı. O zaman partiya rəhbərliyi ədəbiyyatdan quruculuq işlərini, sovet adam­larının zəhmətini tərənnüm etməsini tələb edirdi. 1947-1952-ci illərdə İsmayıl 40 çap vərəqinə yaxın oçerk yazmış, nüfuz­lu partiya mətbuatında dərc etdirmişdi.

  1949-cu ildə İsmayıl Şıxlı Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edil­di. Ədəbi sahədəki uğurlarının rəsmiləşməsi, İsmayılın iste­dad­lı cavan yazıçı kimi tanınması onu daha da qanadlandırır, yara­dı­cılığa daha ciddi yanaşmasına səbəb olurdu.

  O, böyük həvəslə Azərbaycanın rayonlarını, tikinti obyekt­lə­rini gəzir, xüsusilə yeni salınan Daşkəsəndə tez-tez olur, oçerk­lər yazırdı. Daşkəsəndə topladığı müşahidələr əsasında yazıçı “Dağlar silkələnir” adlı ilk povestini yazdı və əsər kitab halında 1951-ci ildə işıq üzü gördü. Povest Daşkəsəni və buradakı böyük tikinti işlərini, tikintidə çalışan fəhlələrin əməyini tərənnüm edirdi. Kitabda sosialist realizminin və konfliktsizlik nəzəriy­yə­sinin təsiri güclü idi.

  Yazıçının quruculuq işlərini əks etdirən oçerklərindən biri “Ray­kom katibi” adlanırdı və 1948-ci ildə “İnqilab və mədə­niy­yət” jurnalında çap olunmuşdu. Oçerkin əsas məziyyəti yazıçının doğma Kosalar kəndində gördüyü real hadisələri, kolxoz həyat­ın­d­akı kəm-kəsirləri ürək ağrısı ilə qələmə alması idi. Ədəbi ictimaiyyət hekayəyə daha yaxın olan bu oçerki bəyəndi. Amma rayondakı və kənddəki başabəla rəhbərlər bu yazıdan narazı qalmışdılar və yazıçının valideynlərinə təzyiq göstərmişdilər.

  İsmayıl Şıxlı 1952-ci ildə ailə qurdu. Yazıçının həyat yoldaşı onun uzaq qohumu, Şıxlı familiyası daşıyan Məmməd kişinin qızı idi. Yazıçının seçdiyi qız onun tez-tez baş çəkdiyi Mehdi Hüseynin həyətində yaşayırdı. S.Vurğun, M.Hüseyn və Əli Vəliyev o zaman İsmayıl üçün elçilik etmişdilər.

  1954-cü ildə İsmayıl Şıxlı nəhayət, M.Hüseynin yaradıcılığından yazdığı namizədlik dissertasiyasını Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun elmi şurasında müdafiə etdi. Həmin ildən o, “Ayrılan yollar” romanı üzərində işləməyə başladı. Bu qiymətli roman, əvvəlcə jurnal variantında, sonra isə ayrıca kitab şəklində (1957) çapdan çıxdı. Əsər barədə yaxşı rəylər dərc olundu.

  50-ci illərin ikinci yarısından yazıçının yaradıcılığında yüksəliş müşahidə olunur. 1957-1966-cı illərdə o, əsas əsəri – “Dəli Kür” romanı üzərində çalışır. 1962-1966-cı illərdə hissə-hissə jurnalda çıxan bu roman 1968-ci ildə kitab şəklində işıq üzü gördü və yazıçının şöhrətini artırdı.

  Ədib 1965-1968-ci illərdə Yazıçılar İttifaqının katibi, APİ-də Rus və xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının müdiri (1972), “Azər­baycan” jurnalında baş redaktor(1976-1978), 1981-ci ildən isə Yazıçılar İttifaqının birinci katibi vəzifələrində çalışmışdır. Vic­danlı və məsuliyyətli bir şəxs olan İ.Şıxlı bu illərdə iri əsərlər yaz­ma­ğa macal tapmır, hekayələr, xatirələr, tənqidi məqalələr, pub­lisist yazılarla çıxış edir. Bu dövrdə yazıçının qələmə aldığı xa­ti­rələri fakt və müşahidə dəqiqliyi, tarixi həqiqəti ümumiləşmiş əks etdirməsi ilə xüsusi bədii əhəmiyyət daşıyırdı. Bu illərdə ya­zı­çı­nın “Məni itirməyin”(1984), “Daim axtarışda” (1988), “Na­mərd gülləsi” (1991), “Ölüləri qəbiristanda basdırın” (1992) kitabları çıxmışdır.

  Yazıçı artıq respublikanın nüfuzlu ağsaqqallarından biri idi. Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı, AKP MK plenumunun üzvü idi. 1971-ci ildə “Şərəf nişanı”, “Qırmızı Əmək bayrağı” (1979) ordenləri ilə təltif olunmuşdu. 1994-cü ildə anadan ol­ma­sı­nın 75 illiyi münasibəti ilə müstəqil Azərbaycan Respublikasının “Şöh­rət” ordeni ilə mükafatlandırılmışdı.

  SSRİ-nin dağılması Azərbaycan xalqına həm də Qarabağ fəla­kə­tini, müharibə və torpaqların itkisini gətirdi. Sovet qurulu­şu­nun dağılması ərəfəsində İsmayıl Şıxlı yaxınlaşan hərc-mərclik şərai­tində cəsarətlə xalqımızın milli maraqlarını və azadlıq arzu­la­rı­nı müdafiə edən ziyalılar dəstəsində idi. Bu zaman bir sıra gör­kəm­li şəxsiyyətlər tərəddüd edir, tarixi dəyişikliklərin labüd­lü­yü-nə inanmırdılar. İsmayıl Şıxlı şair Bəxtiyar Vahabzadə, akademik Zi­ya Bünyadov kimi ziyalılarla birgə xalqımızın demokratik hərə­ka­tı­nın önündə idi.

  1990-cı ilin qanlı yanvar hadisələri zamanı M.Qorbaçovun reji­mi vətənpərvər Azərbaycan gəncliyinin qanını tökdü, milli ov­qa­tlı qüvvələrə qanlı divan tutdu. İ.Şıxlı hadisələrin isti izi ilə baş ve­rən­ləri “qanlı yenidənqurma” adlandırdı və o vaxtkı sovet rəhbər­li­yinin xalqımıza qarşı cinayətlərini ittiham və məhkum etdi.

  İsmayıl Şıxlı 1995-ci il iyulun 26-da vəfat etdi. Onu son mən­zi­lə minlərlə oxucusu yola saldı. İ.Şıxlının məzarı Fəxri Xiya­ban­da­dır.

  “Cəbhə gündəlikləri”. Yazıçının bu əsərinin əsasını İ.Şıxlı­nın cəbhə səngərlərində yazdığı əsgər gündəlikləri təşkil edir. Ya­zı­çı bu qeydləri ilk dəfə 1975-ci ildə Böyük Vətən Müharibəsində qələ­bə­nin 30 illiyi qeyd olunduğu dövrdə “Ədəbiyyat qəzetində” çap etdirmişdir. Sonradan gündəliklərin kitab şəklində hər növbəti ça­pı zamanı əsər müəllif tərəfindən yenidən işlənib geniş­lən­di­ri­lib. Əsərin sonuncu variantı 1986-cı ilə aiddir.

  “Cəbhə gündəlikləri”nin əsas qəhrəmanı yazıçı özüdür, xatirələrin müəllifidir. Bu, təmkinli, qorxu bilməyən cəsur bir əsgərdir. Müharibənin dəhşətlərini, saysız qanlı faciələri hər gün cəbhə yollarında görsə də, onun zərif qəlbi daşa dönmür. Mərhəmət hissi, həyata və onun gözəlliyinə tükənməz məhəbbət, insanın yaşamaq hüququna dərin hörmət onu bir an da tərk etmir. Səngərdə, çayları keçəndə, düşmən üzərinə cumanda həlak olan hər bir əsgərin arxasında təkcə onun özünü yox, onu min bir əzabla, əziyyətlə ərsəyə gətirmiş ata-anasını, yaxınlarını, puç olmuş xəyalları görür.

  Müharibə onun üçün insani olan hər şeyin: xoşbəxt həyat arzu­larının, yaxınlara məhəbbətin, sədaqət və əxlaqın, xeyirxahlıq və gözəlliyin faciəsidir. O, dəhşətlə anlayır ki, müharibə də hə­yat­dır, yaşamaq tərzidir. İnsanlar ona da vərdiş edirlər, müharibəni vər­diş kimi yaşayırlar. Lakin bu adi əsgər bu vərdişə etiraz edir, onu qəbul edə bilmir. İnsani duyğularını saxlasa da, bu əsgər hissə qapı­lmağı özünə rəva bilmir. O, müxtəlif millətlərin nüma­yən­də­lə­ri olan silah yoldaşları ilə vətəni həmişə göz önündə saxlayır. Bi­lir ki, hissə qapılmaq, müdhiş faciələr qarşısında zəifləmək da­ha böyük faciələrə səbəb ola bilər. Ona görə mətinliyini itirmir, doğ­ma Kosalar kəndindən Almaniya torpaqlarına qədər öz əsgər bor­cu­nu qorxu və yorğunluq bilmədən, dözüm və səbirlə, sızıl­dayıb inildəmədən yerinə yetirir.

  Bu əsgər əsərin ikinci qəhrəmanı olan müharibə ilə üz-üzə­dir. İ.Şıxlının yaratdığı müharibə obrazı sıravi əsgərin gördüyü mü­ha­ribədir. O, şəhərlərin və kəndlərin, cəbhələrin və orduların tale­yi barədə düşünmür. Ancaq qarşısında olan komandirlərinin əmr­lə­rini yerinə yetirir. Sıravi əsgərin müharibəsi – bəlkə əsl müha­ri­bə anlayışının və obrazının özüdür. Böyük müharibə, hər tərəf­dən milyonlarla insanın iştirak etdiyi qarşıdurma gözə görün­məz bir şeydir, amma dəhşətli dərəcədə amansızdır: bir göz qırpımında illərlə, aylarla birgə olduğun adamı apara bilir: cavana, qocaya, qadına, uşağa fərq qoymur. Onun obrazını olduğu kimi yaratmaq, yazıçı üçün çox vacibdir. Ona görə o, hər bir detalı, təfərrüatı ehtiyatla göstərir, elə bil ki, yaratdığı obrazın əsilliyini pozmaqdan qorxur.

  Yazıçı əsgər kimi keçdiyi hər bir yerin təsvirini vermir, lakin azad etdiyi kəndləri, şəhərləri, qan bahasına üzüb keçdikləri çayları, tikdikləri körpüləri nəzərdən qaçırmır. Onları yığcam, xəsis detallarla təsvir edir: çünki əsgər taleyindəki tragik bir dairənin, təkrarın qaçılmazlığını bilir. Müharibə davam etdikcə ölümlə oyun da hər gün davam edir. Hər əsgər qəlbində bənzərsiz və yalnız ölümlə bitə bilən bir dram yazılır. Bu dilə gəlməz bir dramdır və yaxşı əsgər ondan sərfi-nəzər edir. Bəlkə buna görə İ.Şıxlı təbiət təsvirlərində heç zaman xəsislik etmir: təbiət öz sabit və təmənnasız gözəlliyi ilə müharibə obrazının antipodudur. Top­lar gurlayanda da, səngər dostun can verəndə də, qısa istirahət saatlarında da təbiət tam səxavəti ilə gözəldir, bütün insanlara məxsusdur.

  Müharibə obrazının əsl sifəti ölümdür. Əsərdə insan ölümlərinin saysız variantları ilə üzləşirik. O, əsgəri kölgə kimi izləyir. Nəticədə əsgər ölümün qorxusuna da vərdiş edib, ölüm haqda fikri özündən uzaqlaşdırıb, elə bil o, artıq yoxdur. Əsgər üçün belə yaşamaq və vuruşmaq daha asandır.

  Yazıçının “Cəbhə gündəlikləri” müharibə nəsrimizdə öz realizmi və bədii dəqiqliyi ilə xüsusi yer tutur. Bu əsərdə canlı əsgərin içindən keçdiyi həyat həqiqəti və bədii həqiqət üst-üstədir. Əsərin bədii dəyəri də məhz bundadır. Ədəbi-tənqidi fikir bu əsər haqqında dəfələrlə yüksək fikirlər söyləmişdir.

  “Ayrılan yollar” romanı. “Ayrılan yollar” romanı 1957-ci ildə kitab halında çıxmış və rəğbətlə qarşılanmış bir əsərdir. Bu əsər 50-ci illər nəsrində xüsusi yer tutur. Romanda konfliktsizlik nəzəriyyəsinin təsiri olsa da, onun əsas qəhrəmanlarının münasibətlərində 1956-cı ildə İ.Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin ifşasından sonra cəmiyyətdə yaranan mənəvi vəziyyət öz əksini tapmışdır. Partiyanın ali qurultayında, dövlətin birinci şəxsi səviyyəsində Stalin tənqid olunmuşdu, amma bunun tərəfdarları da, əksinə olanlar da sakitcə durub gözləmə mövqeyi tutmuşdular. Stalin terrorunun sona çatdığına heç kəs inanmırdı, çünki cəmi üç-beş il əvvəl adamlar beş kəlmə müxalif sözə görə həbsxanaya atılır və Sibirə sürgün edilirdilər.

  Cəmiyyətdəki belə ikili vəziyyət “Ayrılan yollar” romanında da öz əksini tapmışdı. Əsər cəmiyyətdə yeni bir yolun yarandığına işarə idi. Lakin romanın əsas konflikti ənənəvi idi: köhnəpərəst sədr Kosaoğlu ilə cavan aqronom İmran arasındakı zid­diyyət konfliktsiz ədəbiyyat dövrünün sxemi idi. Lakin obraz­ların səciyyəsində, onların qarşılıqlı münasibətini göstərməkdə İ.Şıxlı, dövrünə görə sərt bir mövqe tutmuşdu. Bunu xüsusilə ümu­mi yığıncaq epizodunda görürük.

  Romandakı ümumi kolxoz yığıncağı çox böyük fikir yükü daşıyırdı. Burada adi kolxozçular, vəzifəcə aşağı olan Zeynəb, Kərim kişi kimi surətlər rəhbərliyi – kənddəki birinci şəxsi olduqca sərt tənqid edirlər. Bir növ rəhbərliyin üzünə heç nədən çəkinmədən ağ olurlar. Stalinin sağlığında belə hərəkətlərin və səhnələrin verilməsi ağlasığmaz idi. Lakin İ.Şıxlı bu baxımdan böyük cəsarət göstərərək kəndin kolxoz sədrinin adi kolxozçular tərəfindən çox sərt tənqidini qələmə almışdı. Bircə bu tənqidin bədii fakt kimi verilməsi oxucuların xoşuna gəlmişdi, onlar bu tənqidlərdə ölkənin dünənindən “ayrılıb” çıxdıqları yeni yolun ilk cığırlarını görürdülər. Məsələn, cavan və kimsəsiz bir qız olan Zeynəb qorxmadan sədri plandan artıq yer əkdirməkdə, saxta­karlıqda günahlandırır. Bu cəsarətli qız bir növ Stalin epoxasına xas qorxu xofunun aradan qalxdığını rəmzləndirdi. Zeynəb sovet hö­kumətindən qorxmayan bir sovet adamı idi və o dövr üçün bu qızın surəti həqiqətən də yeni tipli bir obraz idi.

  Kolxoz sədri Kosaoğlu stalinizm dövrünün rəhbəridir: zora­kılıq, kobudluq, savadsızlıq, kənddəki mütləq haki­miy­yə­tindən ləzzət almaq onun tipik xüsusiyyətləridir. Kəndi idarə edən qanun – onun zorakı iradəsidir. O artıq əvvəlki dövrlərdəki kimi arxayın deyil, rəhbər adamın mütləq cəzasızlığı dövrü keçib. Bunu Kosaoğlu da, romanı oxuyub yüksək rəylər deyən oxucular və ədiblər də başa düşürdülər. Məhz bu xüsusiyyətlər romanın uğurunu və bədii təzəliyini təmin edirdi. Müsbət qəhrəmanların cəsarətli mövqeyi romanın adını doğruldurdu: ölkədə yeni bir iş və yaşayış tərzi ortaya gəlməkdə idi.

  Əsərin uğurunda rayon prokuroru Əsədovun mənfi planda yaranan obrazı da mühüm rol oynayırdı. Prokuror sədrin dayağı və hakimiyyətini qoruyan vəzifəli şəxsdir. Stalinizm dövründə faktiki olaraq ölkəni idarə edən inzibati orqanların başçısı romanda açıq-aşkar ifşa və tənqid hədəfi olur. Bunun da rəmzi mənası vardı: məhz cəza orqanlarının hakimiyyətinin sona çatması – stalinizmin qurtarması mənasına gəlirdi. Ona görə də Kosaoğlu və prokuror Əsədov keçmişdə qalan yoldan yapışanlar kimi mənfi plandadırlar.

  Əsərdəki danışıqlarda şəxsiyyətə pərəstiş barədə bir kəlmə də söz yoxdur: amma bütün danışıqlar mahiyyətinə görə bu idarə üsulunun dövrünün bitməsi məsələsi ilə bağlıdır. Əsərdə bu, ehtiyatla “həyatın gəlhagəli və gethagedi” məsələsi kimi mənalandırılır. Gəlhagəli olan qüvvələri – stalinizmə qarşı olanları – ali məktəbi bitirib kəndə gəlmiş İmran təmsil edir. İmrangil nə istəyirlər? Onlar qorxu, saxtakarlıq və yaltaqlıq olmadan işləmək və yaşamaq istəyirlər. Onlar yuxarıların iradəsinin kor-koranə icraçısı kimi yox, savadlı mütəxəssis, həm də qüruru olan azad şəxsiyyət kimi işləmək arzusundadırlar.

  Lakin onlarda hələ kosaoğluları aradan götürmək üçün qüvvə və səlahiyyət yoxdur. Bu isə 50-ci illərin ikinci yarısında ölkədə olan vəziyyəti əks etdirirdi: stalinizmə haqq qazan­dıran­larla onun əleyhdarları açıq mübarizə aparmırdılar. Ölkədə gizli aparat, məmur mübarizələri gedirdi. Romanın dəyəri də ondaydı ki, İ.Şıxlı öz cəsarətli qəhrəmanları – İmran, Zeynəb və başqaları ilə ikincilərin tərəfində olduğunu açıq-aşkar bildirirdi.

  Yazıçı ölkədə vəzifələrə gələn yeni tipli ziyalı və mədəni kadrlara rəğbətini Nərgizlə-İmranın məhəbbət xəttində də ifadə edir. Nərgiz şəhərli qızıdır, kəndə müəllimə kimi gəlmişdir. İmrana qarşı məhəbbəti get-gedə güclənir, qıza uğursuz xatirələrdən uzaqlaşmağa kömək edir. İmran isə bu zərif və gözəl ürəkli qızı tapmaqla özünə bir dayaq, etibarlı ömür yoldaşı seçir.

  Romanın uğurunda İ.Şıxlının nəsr dilinin gözəlliyi də mühüm rol oynamışdı. Yığcam və aydın dil, bədii təsvirlərin dəqiqliyi, obrazların danışığının xəlqiliyi, obrazların düşdüyü vəziyyətlərin təbii verilməsi, canlı xalq dilindən geniş faydalanma, əsəri daha da oxunaqlı edirdi.

  “Dəli Kür” romanı 1960-cı illər nəsrinin ən gözəl nümunələrindən biri idi. Əsər çap olunan kimi diqqəti cəlb etdi, ədəbi tənqidin yüksək qiymətini aldı. Bu isə təsadüfi deyildi. Bu roman tarixi mövzuya münasibətdə yeni ədəbi prinsiplərin təşəkkülünə yol açır, yeni bir mərhələyə çevrilirdi. Bu yeniliklər ümumilikdə, 60-cı illərdə sovet dövlətində mənəvi və ədəbi həyatda mənəvi azadlıq və demokratikləşmə mehinin daha bariz üzə çıxmasını ifadə edirdi.

  Stalinin şəxsiyyətə pərəstiş siyasəti 1956-cı ildə ifşa ediləndən sonra dövlət-partiya kadrları içərisində qütbləşmə baş verdi. Köhnə bolşeviklər, fəhləlikdən gəlmiş savadsız və radikal kadrlar Stalinin ifşası ilə ürəklərində razılaşmırdılar. Bu adamları neytrallaşdırmaq üçün 50-ci illərin ikinci yarısında partiya aparatına peşəkar partiya məmuru yolu keçməmiş çoxlu yeni, savadlı adamlar cəlb etdilər. Çoxu ziyalılardan ibarət olan bu savadlı adamlar Stalin rejiminin cinayətlərini öz təcrübələrindən bilir və onlardan narazı idilər. Məhz bu təzə ziyalı partiya işçiləri 60-cı illərdəki demokratikləşmə mehinin hərəkətverici qüvvəsi idilər. Nəticədə ədəbiyyat üzərində partiya və senzura nəzarəti yumşaldı, yazıçıların və əsərlərin istedad cəhətinə, bədii səviyyəsinə daha artıq əhəmiyyət verilməyə başlandı.

  “Dəli Kür” kimi tarixi roman məhz belə bir şəraitdə ortaya çıxdı. Yazıçı romanı şəxsiyyətə pərəstişin ifşasından bir il sonra – 1957-ci ildə yazmağa başlamış və ancaq 1966-cı ildə son fəsilləri çap etdirə bilmişdi. İ.Şıxlı bu əsər üzərində işləyərkən ölkədə gedən demokratik dəyişikliklərdən tam şəkildə istifadə etmək, yeni mərhələnin tələblərinə cavab verən bir əsər ortaya qoymaq istəyirdi. Əsər üzə çıxanda yazıçının məqsədinə nail olduğu aydınlaşdı. Nəzərə almalıyıq ki, tarixi mövzulara müraciət əvvəlki dövrlərdə ciddi tələblərlə şərtlənirdi: ədəbiyyatda hakim olan partiyalılıq prinsipi burada əsas rol oynayırdı. Həmin prinsipə görə, sənətkar janrından asılı olmayaraq tarixə müraciət edirdisə, keçmişi siniflərin mübarizəsi tarixi kimi qələmə almalı idi. Xüsusilə müsəlman türk xalqlarının və digər kiçik millətlərin keçdiyi yol və taleləri tarixi mövzulu əsərlərdən kənarda qalırdı. Hətta xalqların adət-ənənəsini, milli xüsusiyyətlərini ədəbiyyat və sənətə gətirmək cəhdlərinin qarşısı alınır, belə təşəbbüslər millətçilik kimi pislənir və tənqid edilirdi.

  İ.Şıxlının romanı ilk əsərlərdən idi ki, Azərbaycan xalqının tarixin­dən sinfi mübarizə baxımından danışmırdı. Əksinə, bu ro­m­anın əsas qəhrəmanı -Cahandar ağa əməkçi sinfin nüma­yən­dəsi yox, kəndli yox, böyük bir mülkədar idi. Həm də İsmayıl Şıxlı bu mülkədarı müsbət planda vermiş, ona öz rəğbətini gizlətməmişdi. Bu xüsusiyyətlər tarixə münasibətdə yazıçının böyük cəsarəti və ədəbiyyata gətirdiyi yenilik idi. Ən çox bu xüsusiyyətlərinə görə, roman çap olunan kimi böyük uğur qazandı. Bu, xalqımızın keçmiş həyat və yaşayış tərzi haqqında sovet dövründə yazılan ən realist və həyat həqiqətini düzgün verən romanlardan idi.

  Bu əsəri yaradarkən yazıçı dünya ədəbiyyatının təcrü­bə­sindən, xüsusilə böyük rus yazıçısı M.Şoloxovun “Sakit Don” epopeyasından təsirlənmişdi. Təsadüfi deyil ki, tarixi roman kimi düşünülmüş əsərdə başlıca və qiymətli müəllif qayəsi doğma torpaq və onun sahibi olan insan məsələsi idi. “Dəli Kür”ün əsas qəhrəmanı Cahandar ağadırsa, ikinci aparıcı qəhrəmanı doğma Azərbaycan təbiəti – Kür çayı, səma və meşədir. Təbiət obrazının özü də baş qəhrəmandan ayrılmazdır. Cahandar ağa, ilk növbədə, dədə-baba yurdunun, doğma torpağın və təbiətin sahibidir və bütün roman boyu özünü bu torpaqdan ayrı hiss etmir.

  Çayın sahilində olan Göytəpə kəndi, onun insanları, Kür çayı, Kür qırağının meşələri romanda xüsusi rəğbətlə təsvir edilən ayrıca obraz səviyyəsinə qaldırılır. “Dəli Kür” vətən və torpaq obrazını xüsusi doğmalıq və səmimiyyətlə yaradır və bu, əsərin milli koloritini və fikir əsasını dərinləşdirir. Yazıçı sanki azər­baycanlılığın əsas köklərindən birini öz qəhrəmanlarının doğ­ma təbiətlə ilkin və şüuraltı vəhdətində axtarır. Bu vəhdət roman­da­kı əsas qəhrəmanların daxili azadlığının, təbii davranışının, mil­li düşüncəsinin ayrılmaz hissəsidir.

  Romanın mərkəzində Cahandar ağanın ailəsi durur. Onun ar­vadı Zərnigar, bacısı Şahnigar, oğlu Şamxal romanın əsas surət­ləridir. Bu ailəyə düşən nifaq da təsadüfi xarakter daşıyır: bir gün Cahandan ağa evə ikinci bir arvad – Mələyi gətirir. Zərnigar bun­dan özünü təhqir olunmuş hiss edir, axı o, iyirmi yaşı keçmiş oğul anasıdır. Ərinə açıq narazılıq bildirməyi bacarmasa da, dö­züm­lü, namuslu bir qadın olan Zərnigar daxili əzab çəkir, el için­də, qonum-qonşu arasında alçalmış vəziyyətdə qaldığını hiss edir.

  Yazıçı Zərnigarın obrazını da rəğbətlə yaratmışdır. Adi bir kənd qadını olan Zərnigarda dərin qürur hissi vardır. Lakin o, dədə-baba qaydasına görə əri qarşısında müti olmaq borcunu da yerinə yetirir, əri ilə aradakı pərdəni saxlamağa çalışır. O bir ümid yeri kimi oğlu Şamxalın gəlməsini gözləyir. Lakin Şamxalın gəlişi və anasına kömək etmək cəhdi Zərnigarın iztirablarını daha da artırır. Mələyi xəncərlə vurmaq istəyəndə atası gəlib çıxır. Şamxalın ata evindən didərgin düşməsi, kasıb bir ailədən qız qaçırıb kənarda yaşaması ananın qəlbini göynədir.

  Ailəyə düşən bu ikitirəlikdə Mələyin özünün günahı yoxdur. Cahandar ağa onu qaçırıb evinə gətirincə, onlar heç bir-birilərini tanımayıblar. Mələk də taleyilə Zərnigar xanıma çox yaxındır. Hər ikisi kişilərə qarşı mütilik tələb edən əxlaq qarşısında köməksiz vəziyyətdədirlər. Mələk də Cahandar ağanın iradəsinin icraçısıdır, nə etiraz edə bilir, nə də vəziyyəti dəyişməyə iradəsi çatır. İkinci əri birinciyə nisbətən qat-qat varlı adamdır və bu da müəyyən mənada onun həyatına yeni və müsbət şeylər əlavə edir. Üstəlik Cahandar ağa onu incitmir, Allahyar kimi övladı olmadığı üçün gününü göy əskiyə bürümür. Amma Mələk təzə gəldiyi ocaqda ata və oğul arasında faciəli və çarəsiz bir ziddiyyət yaratdığını da görür. Lakin susmaq, dözmək və gözləmək onun qadın taleyidir.

  Şamxal qətiyyəti, dikbaşlığı, özünə daxili inamı ilə atasını xatırladır, mülkədar əxlaqını təmsil edir. Göytəpə torpağında Cahandar ağanın varisi məhz o olacaqdır. Dədə-baba əxlaqına görə, o, anasına deyil, atasına tərəf durmalıdır. Lakin Şamxal hələ cavandır, anasına qarşı məhəbbət və pərəstiş hissləri onda üstün gəlir. Vəziyyətin təfərrüatını, Mələyin taleyini bilmədən onu aradan götürməklə vəziyyəti həll etməyə çalışır. O, ən ağır qəbahət edir – böyüyün iradəsinə qarşı çıxır, bir növ feodal ailəsinin əsas prinsipinə qarşı gedir. Lakin nəticə də ağır olur: o, ata evinin üzvü olmaq hüququnu itirir, ailədəki parçalanma dərinləşir. Hamı üçün yeri olan balaca ailə ən doğma dəyərini – böyük və əziz-xələf oğlunu itirir. Hər iki tərəf çıxılmaz vəziyyətdən əzab çəkir. Lakin bütün hissiyyatlara baxmayaraq, Şamxal öz daxili müstəqilliyini saxlayır, atasını bağışlamır, öz qüru­runu sonadək qoruyur. Atasının var-dövlətindən istifadə et­mək imkanı onu nəinki şirnikdirmir, bunu heç ağlına da gətirmir.

  Romanın böyük rəğbətlə qarşılanmış qəhrəmanı Cahandar ağa həm bütöv, həm də ziddiyyətli bir insandır. O, öz davranışında tam müstəqildir. Lakin ona da adi insani hisslər yad deyildir. Mələyi evə gətirəndən sonra ailədə yaranan gərginlik ona da dərindən təsir göstərir. Düzdür, Cahandar ağa bunu ətrafdakılara büruzə vermir, dərdini içində çəkir, amma romanın sonuna doğru o da müəyyən dərəcədə tərəddüd edir, Mələyi gətirməkdə səhv etdiyini anlayır. Bu, ancaq keçici bir ovqat olur, çünki mülkədar sonda özünə haqq qazandırır, öz hərəkətinə el arasında təsadüf olunduğunu təskinlik kimi özünə xatırladır.

  Cahandar ağa bir tərəfdən el əxlaqına və qanunlarına sadiqdir, bunları qorumağa çalışır və ətrafdakı adamlardan da eyni şeyi gözləyir. Onun öz dul bacısı Şahnigara münasibəti belədir. Vaxtsız ərini itirmiş, şux, nikbin bir qadın olan Şahnigar, Molla Sadığın “meyxana” toruna düşəndə Cahandar onu bağışlamır: əxlaq qanunlarının ağlasığmaz sərtliyini öz bacısına qıyır. Onu amansızcasına qətlə yetirir. Doğma bacıya qarşı bu qəddarlıq sanki Cahandarın xarakterini parçalayır. Başqasından tələb etdiyi qeyrət və namusun mütləq timsalı ola bilmir. Onun başqa bir kişinin qadınını götürüb qaçırtması, axı namus və qeyrət təsəvvürlərinə ziddir. Lakin əsərdə yazıçının müdrikliyi bir də ondadır ki, qəhrəmanlarından heç birini mühakimə etmək fikrinə düşmür, onlara qarşı mərhəmətlə təhkiyə aparır, surətlərin səhv ad­dım­larına belə həyatın çoxmənalı mürəkkəbliyi yüksəkliyindən baxır.

  Yazıçı özünün bütün sənətkarlığını və yaradıcılıq imkan­la­rını Cahandar ağa üzərində cəmləşdirmişdir. Bu monumental ob­raz üzərində yazıçı insan həyatının və özünütəsdiqinin tragizmi möv­zusunu xüsusi bədii qüvvə ilə ifadə edə bilmişdir. Mələyi gətirən­dən sonra onun həyatında bir-birinin ardınca pis hadisələr baş verir: Şamxal üzünə ağ olur, Allahyarla gərgin və üzücü düş­mən­çilik aparmaq lazım gəlir, Molla Sadıq və pristavla toq­quşmaları baş verir, bacısını öldürməli olur. Ona elə gəlir ki, də­də-baba qaydalarının sabitliyi üçün çalışır. Ətrafdakı mənfi hadisələrin hamısını dünyanın xarab olması, pisliyə doğru dəyişməsi kimi anlayır, buna var gücü ilə müqavimət göstərmək istəyir. Lakin əslində isə baş verənlər onun taleyidir və bu tale müəyyən mərhələdə sanki onun iradəsinə zidd getməyə başlayır.

  Sovet dövründə təhlilçilər Cahandar ağada milli psixolo­giya­nın əlamətlərini xüsusilə yüksək qiymətləndirirdilər, digərləri isə bununla razı olmurdular. Sonralar aydınlaşdı ki, milli xarakter və psixologiya orta bir Azərbaycanlı feodalın psixologiyasından çox-çox genişdir. Bu monumental obraz, ilk növbədə, təbii insan ehtiraslarının və davranışının ifadəsi kimi qüvvətli və mənalıdır. Onun öz mühiti ilə, içərisində yaşadığı həyatla şəxsi draması, bu dramanın miqyası, məntiqi və səmimiyyəti bədii baxımdan dolğun və qiymətlidir.

  Romanın bədii xüsusiyyətləri. “Dəli Kür” epik miqyaslı bir romandır. Yazıçı bir feodal ailəsi timsalında XIX əsrin sonlarında Azərbaycan kəndinin geniş mənzərəsini verir, demək olar ki, bütün sosial təbəqələrin bədii obrazlarını yaradır, onların həyat şəraitinə işıq sala bilir. Romandakı mühit inkişafda, yeniləşmədədir. Burada yeni ilə köhnə üz-üzə durmuşdur. Cahandar ağanın timsalında bəyliyin böhranı, xalq müəllimi və maarifçi A.Çernyayevskinin simasında isə yeni maarifin inkişafı ümumiləşdirilir, tarixi prosesin əsas istiqamətinə bədii işıq salınır.

  Bu epizmin əsas əlaməti hadisələrin genişliyində deyil, həm də obrazların daxili dünyasında və davranışında, həyat yolundakı çarpışmalarda, təbiətə və bir-birilərinə münasibətin dərinliyində və genişliyindədir. Romandakı epizmin mühüm cəhəti yazıçının insan münasibətlərinə və əxlaqına münasibətindəki yüksəklikdir. Yazıçı əxlaqdan, ideyadan həyata deyil, insanın təbii həyatının mürəkkəbliyindən çıxış edərək ümumiləşdirici qənaətlərə doğru gedir. “Dəli Kür”ün fikir vüsəti orada canlandırılan həyat həqiqətinin dərinliyi və təbiiliyi ilə şərtlənir, müəllif sanki həyatın çoxmənalı mürəkkəbliyini leytmotiv kimi qələmə almağa çalışır.

  Romanda doğma təbiətin bir obraz səviyyəsinə qaldırılması müasir Azərbaycan romançılığı üçün təzə idi, bu janrın poetikasını zənginləşdirirdi. Əsərdə ifadəli və dəqiq bir dillə verilən təbiət təsvirləri bəzən lirik şeir kimi səslənir. İ.Şıxlı doğma təbiəti milli psixologiyanın ayrılmaz bir tərəfi kimi qələmə alır. Bu, milli psixologiyanı anlamaq və göstərmək baxımından da mühüm bir addım idi.

  “Dəli Kür” sözün həqiqi mənasında xəlqilik ideyalarına əsaslanan bir əsərdir. Heç bir süni qəhrəmanlıqla, uydurma hadisələrlə bəzənməyən adi, təbii xalq həyatı, bu həyatın təbiətlə, dünən və gələcəklə vəhdəti romanın əsas mövzusunu təşkil edirdi. Ya­zıçı xalq xarakterini və xalq həyatını bu həyatın gedişatının öz adil­iyində, sadə və əbədi özəlliyində, proses kimi tükən­məz­liyin­də axtarır.

  Roman İsmayıl Şıxlının, onun təkrarsız bir yazıçı kimi dünya duyumunun şah əsəri idi. Bütün axtarışlarının yekunu olaraq, bu əsərdə o, özünü məhz xalq həyatını və xalq köklərini sevən və bilən romançı kimi təsdiq etdi. Əslində, İ.Şıxlı heç zaman şəhər yazıçısı olmağa çalışmamışdı. Ona görə ki, o bir qələm sahibi kimi xalqa, onun kənd köklərinə, kənd varlığına daha yaxşı bələd idi və bunun da səmimi tərənnümü olan gözəl bir roman yaratdı. «Dəli Kür» Azərbaycanın romançılıq təfəkküründə, xəlqilik dəyərlərinin və həqiqətlərinin bədii təsvirində bir addım oldu.

  İsmayıl Şıxlı Böyük Vətən Müharibəsi cəbhələrindən ədəbiyyata gəlmiş yazıçılar nəslinin ən istedadlı simalarından biridir. Müasir Azərbaycan romançılığının, nəsr təfəkkürünün və dilinin inkişafında onun öz yeri vardır.

  Related posts:

  1. Yüklə riyaziyyat metodik vəsait pdf 6-cı sinif
  2. Azrbaycanda ekologiyanın qorunması
  3. Beynlxalq bazar
  4. Gülüstani-irəm