İstehsal sistemləri: növləri və əsas xüsusiyyətləri

Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil olan qab­laş­dırma və daşınma xərc­ləri müvafiq növ məhsulların ma­ya dəyərinə birbaşa aid edilir. Bu cür aid et­mənin mümkün olmadığı hallarda xərclər hər ay onların çəkisi, həcmi, is­teh­sal və plan maya dəyərinə mütənasib, habelə məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin kal­kul­ya­si­ya­sının digər göstəricilərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

İstehsala məsrəflərin uçotunun sadə metodu

İstehsala məsrəflərin uçotunun sadə metodu məhdud çeşiddə məhsul is­tehsal edən və bitməmiş istehsalı ümumiyyətlə olmayan və yaxud az miqdarda olan müəssisələrdə istifadə olunur. Belə sahələrə kömür sənayesi, elektrik stan­siyaları və s. aid edilə bilər. Məsələn, kömür sənayesində istehsal olun­muş bir ton məhsulun istehsal maya dəyərini mü­əy­yən etmək üçün ümumi məsrəflərin məbləği istehsal olun­muş kömürün ancaq şaxtadan kənara çıxarılan miqda­rına böl­ünməklə müəyyən olunur. Belə halda şaxtada qalan kö­mü­rün miqdarı uçota alınmır.

1. Məhsulun maya dəyəri hansı xərclərdən yaranır?
2. Xərclərin təsnifatı nə üçün lazımdır?
3. Müstəqim və qeyri-müstəqim xərclər məhsulun maya dəyərinə necə daxil edilir?
4. Düzəldilməyən zaydan itkilər hara silinir?
5. İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının hansı əsas metodları mövcuddur?

1. Hazır məhsul haqqında anlayış, onun qiymətləndirilməsi
2. Hazır məhsulun analitik və sintetik uçotu
3. Yüklənmiş malların uçotu
4. Kommersiya xərclərinin uçotu
5. Məhsulun (iş və xidmətin) satışının uçotu
1. «Mühasibat uçotu haqqında» AR Qanunun. Bakı – 1995
2. ARVergi Məcəlləsi. Bakı – 2000 (2001 və 2002-ci illərdə olan əlavələr və dəyişikliklərlə birlikdə)
3. Mühasibat uçotunun hesablar Planı və onun tətbiqinə dair təlimat Bakı-1996
4. Q.R.Rzayev – «Mühasibat uçotu və audit», Bakı-2002
5. Q.Ə.Abbasov, S.M.Səbzəliyev, Ə.İ.Daşdəmirov, V.M.Quliyev, Ə.A.Sadıqov «Mühasibat (maliyyə) uçotu», dərslik, Bakı-2003

5.1. Hazır məhsul haqqında anlayış, onun qiymətləndirilməsi

Hər bir istehsal müəssisəsinin fəaliyyətinin son mərhələsi onun istehsal etdiyi hazır məhsul, gördüyü işlər və yerinə yetirilən xidmətlərlə müəyyən olunur. Hazır məhsullar o məhsullar hesab olunur ki, onlar mövcud olan standart və texniki şərtlərə, keyfiyyət göstəricilərinə uyğun olaraq tam şəkildə bütün istehsal əməliyyatlarından keçmiş, müəssisə anbarına və ya sifarişçiyə təhvil verilmiş olsunlar.

Hesabat ayında o məhsullar hazır məhsullara daxil edilir ki, onlar qəbul-təhvil sənədləri əsasında müəssisə anbarına təhvil verilmiş və ya ayın son gününün 24 saatı ərzində alıcı müəssisəyə yüklənmişdir.

Hazır məhsullar müəssisənin məhsulunun əsas his­sə­sini təşkil edir. Bun­dan başqa hazır məhsula istehsal olunan və kənara satılan yarımfabrikatlar, ye­rinə yetirilmiş sənaye xarakterli işlər və xidmətlər də daxildir. Sənaye xarak­terli işlərə kənar müəssisələrə verilə bilər, su,elektrik enerjisi, avtoyükdaşınma və digər xid­mət­lər, özünün qeyri-sənaye istehsalı və təsərrüfatı, ka­pi­tal qoyu­luşu ilə əlaqədar işlər daxildir.

Hazır məhsullar əsasən kənara satılmaq üçün is­teh­sal olunur, lakin onun müəyyən hissəsi müəssisə da­xilində də istifadə oluna bilər.

Müasir şəraitdə məhsullar əsasən alıcı müəssisələrlə bağlanmış müqa­vi­lə­lər (kontraktlar) əsasında satılır. Bağlanmış mü­qavilə şərtlərindən asılı olaraq satılan məhsul həmin məhsulun yüklənməsindən sonra və ya alıcı müəssisə tə­rə­­fin­dən qəbul olunub dəyərinin malsatanın he­sab­laşma hesabına ödənilmə­sin­dən sonra satış həcminə daxil olunur.

Beləliklə, məhsul satışı prosesinin yerinə yetirilməsi ilə müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti həyata ke­çi­ri­lir. Bununla da müəssisə dövlət büdcəsi, bank kredit­lə­ri­nin ödənməsi, işçi heyətinə əmək haqqının, malsatan təşkilatlara olan borcunun və istehsal məsrəflərinin ödən­ilməsini təmin etmək imkanı əldə edir.

Müəssisənin təsərrüfat fəa­liyyətinin ən vacib göstəricisi olan məhsul satı­şı­nın məb­ləğindən asılı olaraq müəssisə mənfəətinin həcmi mü­əyyənləşdirilir.

Deyilənlərlə əlaqədar olaraq hazır məhsulların, onların yük­lənməsi və satışının uçotunun xüsusi əhəmiyyəti vardır.

Hazır məhsulların uçotu qarşısında əsasən aşa­ğı­dakı vəzifələr durur:

– hazır məhsulların anbarlarda və di­gər saxlanma yerlərində saxlanması və hərə­kə­ti­nin uço­tunun düzgün və vaxtında təşkili;

– məhsulların müəyyən olunmuş plan həcmi, çe­şi­di, keyfiyyəti üzrə istehsalına nəzarətin təmin olun­ması;

– alıcı müəssisələrlə bağlanmış müqavilələrə uy­ğun olaraq məhsulun yüklənməsi, satışı üzrə öhdə­lik­lərə nə­za­rət olunması;

– alıcılara yüklənmiş, satılmış məhsulların (işlərin, xid­mətlərin) uçotunun düzgün təşkili və alıcı­lar­la hes­a­b­laş­maların dəqiq və vaxtında aparılması;

– hesablaşma-ödəmə sənədlərinin alıcılara vax­tın­da təqdim olunmasının təmin olunması, onların ödən­mə­si üzə­rində nəzarət;

– məhsul (iş, xidmətlər) satışı nəticələrinin vax­tın­da və düzgün müəyyən olunması;

– anbardan hazır məhsulun normativə uyğun ol­ma­­sı­na nəzarət etmək, vaxtında normativdən ar­tıq eh­ti­yat­la­rı aşkara çıxarmaq və onların sa­tı­şını təşkil etməyə nə­za­rəti gücləndirmək;

– bütün məhsullar və onların ayrı-ayrı növləri üz­rə rentabelliyi düzgün müəyyən etmək.

5.2.Hazır məhsulun analitik və sintetik uçotu

Hazır məhsulların uçotunun düzgün təşkil olun­ma­sını təmin etmək üçün müəssisənin istehsal etdiyi məh­sulların nomenklaturasının, yəni onların çeşi­di­nin müəyyən olunması çox vacib məsələdir. Çeşid gös­tə­ri­ci­lərində istehsal olun­muş məhsulları bir-birindən fər­q­lən­di­rən cəhətlər (model, fason, artikul, mar­ka, sort) əks olu­nur. Hazır məhsulun nomenuklatura nömrəsi onların hərəkəti ilə əlaqədar olan bütün sənədlərdə əks olun­ma­lıdır.

Hazır məhsullar natural və həm də dəyər ifadə­sin­də uçota alınır. Müəssisə balansında hazır məhsullar faktiki istehsal maya dəyəri, plan (normativ) ma­ya dəyəri və ya qısaldılmış maya dəyəri (ümumtəsərrüfat xərcləri daxil olmamaq­la) ilə əks etdirilə bilər.

Məhsulun faktiki istehsal maya dəyəri hesabat ayı­nın sonunda hesabat dövrü ilə əlaqədar olan bütün sə­nəd­lər mühasibatlığa daxil olduqdan və sərf olunmuş ehtiyatlar kalkulyasiya edildikdən sonra müəy­yənləş­di­ri­lir. Məhsulun daimi hərəkətini nəzərə alaraq, cari uço­tun təşkili üçün hazır məhsulun tənzimlənmiş uçot qiy­mə­tinin müəyyənləşdirilməsi lazımdır.

Hazır məhsulun sexdən anbara verilməsi üçün iki nüs­xədən ibarət qaimə yazılır, onun bir nüsxəsi məhsulla birlikdə anbar müdirinə, digər nüsxəsi isə anbar müdi­ri­nin imzası ilə sexdə saxlanılır. Hazır məhsulun sifarişçiyə verilməsi, sifarişçi müəssisənin vəkalətnaməsi əsasında onun nümayəndəsinə qəbul-təhvil qaiməsi əsasında verilir.

Hazır məhsulun mövcudluğu və hərəkətinə dair mə­lumatların ümumi­ləş­di­rilməsi üçün mühasibat uçotunun Hesablar Planında 40 saylı «Hazır məh­sul» hesabı nə­zər­də tutulmuşdur. Bu hesab maddi istehsal sahələrinin mü­əs­sisələri tərəfindən istifadə edilir və aktiv hesab sayılır.

Komplektləşdirmə üçün, yəni dəyəri müəssisənin məh­sulunun maya də­yə­rinə daxil edilməyən yaxud sa­tıl­maq məqsədilə mal kimi alınan hazır məmu­latlar 41 saylı «Mallar» hesabında uçota alınır. Kənar üçün yerinə ye­ti­ril­miş iş­lə­rin və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri 40 «Ha­zır məhsul» hesabında əks et­di­rilmir. Onlara çəkilən faktiki xərclər isə istehsal məsrəflərini uçota alan he­sab­lar­dan birbaşa 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» he­sa­bına silinir. Sifarişçiyə ye­rində verilən və qəbul-təhvil ak­tı ilə rəsmiləşdirilməyən məhsullar bitməmiş istehsalın tər­kibində saxlanılır və 40 «Hazır məhsul» hesa­bı­n­da uçota alınmır. Hazır məhsullar 40 «Hazır məh­sul» hesabında faktiki istehsal maya dəyəri ilə uçota alınır.

40 «Hazır məhsul» hesabının debetində olan qa­lıq məbləği hesabat döv­rü­nün əvvəlinə və sosnuna mü­əs­sisə anbarlarında olan məhsulların qalığını gös­tərir. Hesabın debet dövriyyəsi istehsalatdan buraxılmış yaxud alıcıdan qay­tarılmış məhsulun faktiki və ya normativ maya dəyərini, kredit dövriyyəsi isə hesabat dövründə alıcıya yüklənmiş məhsulun faktiki və ya normativ maya dəyərini göstərir.

Hesabat dövründə müəssisə anbarına mədaxil olu­nan hazır məhsullar uçot qiymətilə 40 «Hazır məhsul» hesabının debetində və 20 «Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalatlar» hesablarının kre­ditində əks olunur.

Satış və qismən müəssisənin öz ehtiyacları üçün ha­zır­lanmış hazır məh­su­lun mədaxili 40 «Hazır məh­sul» hesabının debetində, istehsal məsrəflərini uço­ta alan hesabların isə kreditində əks etdirilir.

Əgər hazır məhsul bütünlüklə müəssisənin özünün istifadəsi üçün sərf olunarsa bu zaman o, 40 «Hazır məh­sul» hesabına mədaxil edilməyə bilər. Həmin məhsul onun təyinatından asılı olaraq 10 «Materiallar», 12 «Az­qiymət­li və tezköhnələn əşyalar» və sair mü­vafiq hesablarda uçota alına bilər.

Yüklənmiş yaxud istehsal yerində malalanlara təh­vil verilmiş hesablaşma sənədləri həmin malalanlara təq­dim edilmiş hazır məhsul saitılmış məhsul kimi 40 «Hazır məhsul» hesbaından 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debetinə yazılmaqla silinir.

Mühasibat uçotunda sintetik uçotla yanaşı hazır məhsulların ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə analitik uçotu aparılmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, 40 «Hazır məhsul» hesabı üzrə analitik uçot hazır məhsulların sax­lan­ma yerlərində, ayrı-ayrı növləri üzrə aparılır.

5.3. Yüklənmiş malların uçotu

Alıcılara yüklənmiş məhsullar mövcud qaydalara uyğun olaraq qaimələr, qəbul-təhvil aktları ilə sənəd­ləş­dirilir.

Hazır məhsulların (işlər, xidmətlər) alıcı təş­ki­lat­la­ra yüklənməsi onlarla bağlanmış müqavilə şərtlərinə uy­ğun olaraq həyata keçirilir. Müqavilələrdə alı­cıya yük­lə­nə­cək məhsulun adı, miqdarı, çeşidi, keyfiyyət gös­tə­ri­ci­ləri, qiy­mə­ti, hesablaşma qaydaları, satıcı və alıcı müəs­si­sənin bank hesablaşma və poç­ta rekvizitləri və digər gös­təricilər əks olunmalıdır. Hazır məhsulların alıcı­lara yüklənməsi bilavasitə müəssisələrin satış (marketinq) şöbələri tərəfindən təşkil olunur və məhsulun yüklənməsi ilə əlaqədar bağlanılan müqavilə şərt­lə­rinin yerinə yeti­ril­məsinə nəzarət edilir. Yerli alıcılara hazır məhsullar on­ların nümayəndəsi tərəfindən vəkalətnamə əsasında bu­raxılır. Məhsulun buraxıl­ma­sı qəbul-təhvil aktı ilə rəs­miy­yətə salınır.

Alıcı müəssisəyə yüklənmiş və ya buraxılmış hazır məh­sulların sənədləri onların ünvanına hesab ödəmə tə­lə­bnaməsi təqdim olunması üçün mühasi­bat­lığa təhvil verilir. Tərtib olunmuş ödəmə tələbnaməsi ona əlavə olun­muş yük­lənmə sənədləri ilə birlikdə alıcı müəssisəyə və banka təqdim olunur. Həmin sənədlər əsasında in­kas­so qaydasında yüklənmiş məhsulun dəyərinin ödənməsi həyata keçirilir.

Alıcıya göndərilmiş hesablaşma-ödəmə sənəd­lə­rin­də satıcı və alıcı müəssisənin adı, ünvanı, bankda olan hesablaşma hesabının nömrəsi, məhsul satılmasına dair bağlanmış müqavilənin nömrəsi, tarixi, məhsulun adı, miqdarı, ödəniləcək məbləğ, nəqliyyat sənədinin nömrəsi və s. göstərilməlidir. Ödəmə məbləğinə yüklənmiş məh­su­lun buraxılış (müqavilə) qiyməti üzrə məbləği, əgər müqavilədə nəzərdə tutulmuşsa tara və qablaşdırıcı ma­te­rilların dəyəri və nəqliyyat xərcləri daxil edilir.

Geniş istehlak malları istehsalı ilə məşğul olan mü­əs­sisələrdə hazır məh­sul­ların hərəkətinin mühasibat uçotu 40 «Hazır məhsul», 45 «Yüklənmiş mal­lar», 43 «Kommersiya xərcləri», 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı hesablarından is­tifadə olunmaqla hə­yata keçirilir. İstehsal olunmuş hazır məhsullar müəs­si­sə­nin özü tərəfindən istifadə olunduqda, həmin məhsulların uçotu 10 «Mate­ri­allar», 12 «Azqiymətli və tez­köhnələn əşyalar», 21 «Öz istehsalının yarımfab­ri­kat­ları» hesablarında əks olunur.

Yüklənmiş məhsulların (işlərin, xidmətlərin) sinte­tik uçotu 45 «Yüklən­miş mallar» hesabından isti­fadə etməklə və həmin hesabın iştirakı olmadan aparıla bilər.

Ümumi qaydadan fərqli olaraq, əgər satış müqa­vi­lə­sində yüklənib yola sa­lınan məhsullar (mallar) üzərin­də mülkiyyət, istifadə, sərəncamvermə hüqu­qunun və məh­sulun təsadüf üzündən məhv olması riskinin mal­ala­na, sifa­ri­ş­çiyə (məsələn, malların xaricə ixracı za­ma­nı) keçməsi nəzərdə tutulbusa, onda yüklənmiş malla­rın mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatların ümu­mi­ləşdirilməsi üçün 45 «Yüklənmiş mallar» he­sabından istifadə edilir. Bu halda məhsul yükləndikdə 40 «Hazır məhsul» hesabının kreditinə və 45 «Yüklənmiş mal­lar» hesabının debetinə yazılış aparılır. Yüklənmiş mallar 45 «Yüklənmiş mal­lar» hesa­bın­da istehsalat maya dəyəri və ya normativ (plan) maya də­yəri ilə göstərilir.

1. Hazır məhsul uçot qiymətilə 45 «Yüklənmiş mallar» hesabının de­betinə və 20 «Əsas is­teh­salat», 23 «Köməkçi istehsalalart», 40 «Ha­zır məhsul», 41 «Mallar» hesabının 41/1 «Anbarda olan mallar» hesabının kre­diti;
2. Hazır məhsulun qiymətinə daxil olmayan tara­nın dəyəri 45 «Yük­lənmiş mallar» he­sa­­bının de­beti və 10/4 «Materiallar» hesa­bı­nın, «Tara və tara materialları» subhesabının və 41/3 «Mallar» he­sa­bının «Dolu və boş ta­ralar» subhesabının kreditinə yazılır.
3. Satıcı müəssisə tərəfindən ödənilən nəqliyyat məs­rəfləri 45«Yüklənmiş mallar» hesabının debe­ti­ 51«Hesablaşma hesabı»nın krediti.

Son illərdə hazır məhsulların satışı ilə əlaqədar ola­raq müəssisələr arasında əvvəlcədən ödəmə-hesablaşma for­masından geniş istifadə olunur.

Əvvəlcədən ödəmə-hesablaşma qaydasında alıcı-sa­tı­cı müəssisələr arasın­da bağlanmış müqavilə əsasında satıcı müəssisə alıcıya baraxılacaq məhsulun həcminə və məbləğinə uyğun olaraq hesab-qaimə tərtib edir və onu alıcıya göndərir. Alınmış hesab-qaiməyə uyğun olaraq alı­cı müəssisə tələb olunan pul məbləğini satıcı mü­əs­si­sə­nin bankdakı hesablaşma hesabına köçürür.

Göstərilən hesablaşma əməliyyatının geniş şəkildə tət­biq olunması müəssisələrin maliyyə vəziyyətlərinin çə­tin­liyi və ödəmə qabiliyyətlərinin aşağı səviyyədə olması ilə əlaqədardır. Bunun nəticəsidir ki, hazırda respub­li­ka­da fəaliyyət göstərən istehsal və satışla məşğul olan mü­əs­sisələrin bir-birinə olan debitor borcları ciddi çətin­lik­lər yaranmasına səbəb olmuşdur.

Məhsul buraxılışından əvvəl satıcı müəssisəyə daxil olan pul məbləği mühasibat uçotunda kreditor forma­sın­da aşağıdakı yazılışla ifadə olunur:

Debet 51«Hesablaşma hesabı»

Kredit 62«Alıcılarla və sifarişçilərlə he­sab­laşmalar».
5.4.Kommersiya xərclərinin uçotu

Kommersiya xərcləri – hazır məhsulun satılması ilə əlaqədar sərf olunan məsrəflərin cəmini təşkil etməklə, bilavasitə malsatan müəssisə tərəfindən ödənilir. Kom­mer­siya xərcləri istehsal olunmuş məhsulun istehsal maya daxil olmaqla, onun tam maya dəyərini yaradır.

1. Hazır məhsulun satıcının anbarlarında tara­laş­dı­rıl­ma­sı və qab­laş­dırıl­ma­sına sərf olunan xərclər. Bu xərclərə bila­vasitə kənar müəssisələrdən alınan ta­ra xərcləri, hazır məhsulun qablaşdırılması ilə əlaqədar olaraq kənar müəs­sisələrin xidməti xərcləri, özünün tara sexinin hazırladığı taralara sərf olunan xərclər, qablaşdırma ilə əlaqədar ma­ter­ial­ların dəyəri və işçi heyətinə ödənilən əmək haqqı və s. daxildir.
2. Məhsulun daşınması ilə əlaqədar olan nəqliyyat xərcləri (malların alı­cıya yüklənməsi ilə əlaqədar olaraq də­mir yolu stansiyasına, limana daşın­ma­sı onların va­qon­lara, gəmilərə yüklənməsi və avto­nəq­liyyat-ekspedisiya xərclə­ri).
3. Müəssisənin marketinq xidməti ilə əlaqədar xərclər.
4. Reklama xərcləri (televiziya, radio və kütləvi mət­buatda məhsulun rek­lamı ilə əlaqədar xərclər, prospektlərin, kata­loq­ların bu­raxılması, yarmar­ka­larda iştirak et­mə və digər bu kimi xərclər).
5. Satışla əlaqədar digər vasitəçi təşkilatlara ödə­nilən xərclər.
6. Digər xərclər.

71 – «Təhtəlhesab şəxslərlə he­sab­laşmalar»

51 – «Hesablaşma hesabı»

Hesabat dövrünün sonuna 43 «Kommersiya xərc­ləri» hesabında qalıq qalmır.

Əgər hesabat ayı ərzində alıcıya yüklənmiş mallar sa­tılmışsa (bağlanmış müqavilə şərtlərinə görə yüklənmiş mallar satıcının mülkiyyət hüququndan çıxmışsa) kom­mer­si­ya xərcləri 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesa­bının debetinə silinir.

5.5. Məhsulun (iş və xidmətin) satışının uçotu

Əgər məhsul satışının uçotu zamanı 45 «Yük­lənmiş mallar» hesabından istifadə edilirsə və yük­lən­miş malların hamısı satılmamışsa, bu halda əmələ gə­lən kommersiya xərcləri yüklənmiş lakin hələ satılmamış məhsul ilə, yüklənmiş və satılmış malların məbləği arasında bölüş­dü­rül­məlidir. Yüklənmiş malların məbləğinə görə 45 «Yüklənmiş mallar» hesabının debeti və 43 «Kommersiya xərcləri» hesabının krediti yazılışı aparılır.

Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil olan qab­laş­dırma və daşınma xərc­ləri müvafiq növ məhsulların ma­ya dəyərinə birbaşa aid edilir. Bu cür aid et­mənin mümkün olmadığı hallarda xərclər hər ay onların çəkisi, həcmi, is­teh­sal və plan maya dəyərinə mütənasib, habelə məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin kal­kul­ya­si­ya­sının digər göstəricilərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Bütün digər kommersiya xərcləri (qablaşdırma və daşınma xərcləri çıxmaqla) hər ay yüklənmiş məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə aid edilir. Belə halda 46 hesabın debetinə və 43 saylıhesabın kreditinə yazılış edilir.

Kommersiya xərclərinin analitik uçotu ayrı-ay­rı xərc maddələri üzrə apa­rı­lır ki, bu da qeyri-istehsal məs­rəflərinin təhlilinin təşkilində mühüm əhə­miyyət kəsb edir.

Hazır məhsul alıcıya yükləndikdən sonra satılmış hesab olunur və 62 «Alıcalır və sifarişçilərlə hesab­laş­malar» hesabının debeti və 46 «Məhsul (iş, xid­mət) satışı» hesabının kreditinə yazılışlar.

Nəzərə almaq lazımdır ki, hazır məhsul satışının bü­tün formalarında müəssisə əlavə dəyər vergisi (ƏDV) və bəzi hallarda aksiz vergisi.

Azərbaycan Respublikasında aksizlər və əlavə dəyər vergisinin stavkaları, hesablanması ödənilməsi qaydaları Vergi məsələsi ilə tən­zim­­lə­nir.

Əlavə dəyər vergisi malların istehsalı, iş­lə­rin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi və tədavülü pro­se­sində onların dəyərinə əlavənin bir hissəsinin, həm­çi­nin Azərbaycan Respublikası ərazisinə gətirilən və vergi tu­tulan bütün malların dəyərinin bir hissəsinin büdcəyə ödənilməsi formasıdır.

Əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi hər vergi tu­tu­lan əməliyyatın və hər vergi tutulan idxalın dəyərinin 18%-i məbləğində müəyyən olunmuşdur.

Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablanmış məbləğ aşa­ğı­dakı mühasibat yazılışı ilə əks etdirilir:

Debet 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı»

Kredit 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» he­sa­bının «Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablaşmalar» sub­hesabı.

Aksiz-aksizli malların (içməli spirt, maya, pivə, və spirt­li içkilərin bütün növləri, tütün məmulatı və neft məhsulları) satış qiymətinə daxil edilən vergidir. Azər­bay­can Respublikasının ərazisində istehsal edilən yaxud id­xal olunan aksizli mallardan aksiz vergisi tutulur. Aksizlərin də­rəcələri müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.

Aksizlər üzrə büdcə ilə hesablaşmaların uçotu 68 «Büdcə ilə hesablaş­ma­lar» hesabının «Aksizlərlə hesablaşmalar» subhesabında aparılır.

Satılmış məhsullar üzrə hesablanmış aksiz məbləğləri 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debetində və 68 saylı hesabın «Aksizlər üzrə he­sab­laş­malar» subhesabınınkreditində öz əksini tapır. Aksiz məbləği büdcəyə ödə­ni­lərkən 68 «Ak­siz­lər üzrə hesablaşmalar» subhesabının debeti və 51 «He­sab­laş­ma hesabının krediti yazılışı tərtib olunur.

Özünüyoxlama sualları

Hazır məhsul hansı şərtlərə cavab verməlidir?

Hazır məhsul necə qiymətləndirilməlidir?

Hazır məhsulun analitik və sintetik uçotu hansı regitrlərlə aparılır?

Yüklənmiş malların uçotu hansı hallarda aparılır?

Kommersiyaxərclərinin tərkibinə nələr daxildir və onlar necə bölüşdürülür?

Məhsul hansı hallarda satılmış hesab olunur və bu zaman hansı yazılışlar aparılır?
MÖVZU VI. PUL VƏSAİTLƏRİNİN VƏ HESABLAŞMALARIN UÇOTU

6.1. Pul vəsaitləri və hesablaşmalar haqqında anlayış, onların növləri və uçot qarşısında vəzifələri

6.2. Kassa əməliyyatlarının uçotu

6.3. Müəssisənin ühesablaşma və valyuta hesablarından və digər hesablarda olan pul vəsaitlərinin uçotu

6.4. Hesablaşma əməliyyatlarının uçotu

6.5. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu

6.6. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu

«Mühasibat uçuotu haqqında» AR Qanunu, Bakı-1995

AR Verogi Məcəlləsi, Bakı 2000 (2001 və 2002-ci illərdə olan əlavə və dəyişikliklərlə birlikdə)

Milli Bankın müvafiq normativ sənədləri

Q.Ə.Abbasov, S.M.Səbzəliyev, Ə.İ.Daşdəmirov, V.M.Quliyev, Ə.A.Sadıqov «Mühasiöat (maliyyə) uçotu», dərslik, Bakı-2003

V.C.Əliyev, Ə.Babayev – Mühasibat uçotu, Bakı-1999
6.1. Pul vəsaitləri və hesablaşmalar haqqında anlayış, onların növləri

və uçot qarşısında vəzifələri

İstehsal-kommersiya fəaliyyəti prosesində müəssisələr arasında daimi ola­raq təsərrüfat əlaqələri baş verir, müxtəlif məh­sul­ların alışı və satışı əməliy­yatları yerinə yetirilir. Məhsul (iş, xidmətin) satışından pul vəsaiti daxil olur. Malsatanlar daxil olmuş malların podratçılar tərəfindən yerinə-yetirilən iş və xidmətlərin dəyəri ödənilir.

Bunlardan başqa büdcə, bank, müxtəlif ictimai təş­ki­latlarla, müəssisənin işçi heyəti və digər hüquqi və fiziki şəxslərlə he­sab­laşma əməliyyatları aparılır. Müəssisələr arasında apa­rılan bütün əməliyyatlar pulun köməyi və iştirakı ilə yerinə yetirilir. Beləliklə pul vəsaiti müəssisənin fəaliy­yə­ti­nin davamı etməsi və idarə olunmasında mühüm vasitə rolunu oynayır.

İstehsal sistemləri: növləri və əsas xüsusiyyətləri

The istehsal sistemləri alətlərdən, maşınlardan, enerjidən və işdən istifadə edərək bir material və ya xammalın çevrilmə və istehsalının fərqli prosesləridir. İstehsal termini Latın mənşəlidir: manus “əl” və faktlar bu “bitdi” deməkdir.

Deməli, istehsal sözü “əl işi” deməkdir, lakin genişləndirilməsi ilə texnika, maşın və insanları əhatə edən mövcud istehsal prosesinə aiddir. İstehsal sistemləri, məhsulların və ya hissələrin səmərəli və keyfiyyətlə istehsalı üçün cəmiyyətdə əsasdır.

Bu sistemlərin hər biri müxtəlif təbiətin və müxtəlif növlərin müxtəlif xüsusiyyətlərinə malikdir.Bundan əlavə sənayeləşmə prosesinə məruz qalan materiallar bir-birindən forma, güc, ölçü, sıxlıq və ya estetik cəhətdən fərqlənir.

Yeni məhsulların istehsalında müxtəlif növ bir sıra əməliyyatlar və proseslər iştirak edir, lakin hamısı yeni bir element yaratmaq üçün istifadə olunan materialların fiziki xüsusiyyətlərini və xüsusiyyətlərini dəyişdirmək üçün əsas məqsəddir.

Tİstehsal sistemlərinin əsas növləri

İstehsalat mühəndisliyi bu prosesləri iki kateqoriyaya bölür və ya bölür: davamlı və diskret.

Davamlı müddət

Əsas xarakteristikası, qiymətləndirmə fasiləsiz dəyişkənlər qrupu vasitəsi ilə həyata keçirilən miqdar və ya çəkiyə görə məhsul partiyalarının istehsalıdır.

Bu dəyişənlər başqaları arasında çəki, müqavimət, həcm, rəng, vaxt, sıxlıq, keçiricilik, elastiklik, özlülük və şəffaflıq kimi fiziki və ya kimyəvi xarakter daşıyır.

Məsələn, minerallar, polad, benzin, köpüklər və sənaye qazları istehsalında davamlı proseslərdən istifadə olunur.

Təmkinli müddət

Bu müddətdə xüsusiyyətləri asanlıqla sayılacaq və məhsullar kimi təsnif edilə bilən, xüsusiyyətləri və ya keyfiyyətləri keyfiyyətinə görə qəbul edilə bilən və ya qəbul edilə bilməyən parçalar, hissələr, montajlar və ya komponentlər istehsal olunur.

Bu prosesdəki xüsusiyyətlər fasiləsiz tərəzilərlə və ya nömrələmə və ya sayma tərəziləri ilə ölçülür.

Bu prosesin nümunələri, digər hissələr arasında nəqliyyat vasitələrinin – plastik və ya polad və elektron sxemlərin istehsalıdır.

Davamlı prosesdə olduğu kimi, ayrı-ayrı prosesdə də yüksək və ya aşağı keyfiyyət olaraq qiymətləndirilə bilən və ya təsnif edilə bilən komponentlər və ya sayılacaq hissələr istehsal edilə bilər.

Bu kateqoriyaya, digərləri arasında çəki, həcm, fenotip və müəyyən xüsusiyyətləri olan meyvə və ya gənc ayaq bitkiləri daxildir.

Ənənəvi istehsal sistemlərinin xüsusiyyətləri

Daha səmərəli və rəqabətə davamlı olmaq üçün istehsal təşkilatları bu gün yeni texnologiyaları mənimsəməli, istehsal sistemlərini və metodlarını inkişaf etdirməli və bazarlara uyğunlaşmalı idilər.

İstehsal sistemlərinin xüsusiyyətləri sıxlıq, forma, ölçü, estetik və ya müqavimət baxımından çox müxtəlifdir. Bu sistemlər sənaye sahəsində istifadə olunur.

Bununla birlikdə, əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılar olan ənənəvi istehsal sistemlərinə sahib bir çox şirkət var.

– Xüsusi məhsullar üçün hazırlanmışdır.

– Maşınların ardıcıl düzülüşünə görə axın onlayndır.

– Proses cərgədəki son maşında bitir.

– İstehsal zəncirindəki məhsulların ehtiyatları azdır.

– Maliyyətləri daha effektiv şəkildə aradan qaldırın.

– Məhsulların çeşidi azdır.

– Maşınlar xüsusi məhsullar istehsal edir. Bu gün olduğu kimi uyğunlaşa bilmirlər.

– Məhsullara tələb azdır.

Çevik istehsal sistemləri

Elastiklik termini istehsal sisteminin – çevik və ya qarışıq – məhsulların və ya hissələrin üslublarında müəyyən bir dəyişiklik dərəcəsi ilə üzləşməsinə imkan verən bir atributu təyin etmək üçün istifadə olunur.

Modellər arasında dəyişikliklər edilərkən istehsal prosesini kəsmədən əldə edilir.

Bu xüsusiyyət bütün istehsal sistemlərində olduqca arzuolunandır. Bu tip sistemlərə çevik istehsal sistemləri və ya çevik montaj sistemləri də deyilir.

xüsusiyyətləri

– Bütün iş vahidləri müəyyən edilmişdir.

– İstehsal sistemi düzgün əməliyyatı həyata keçirmək üçün iş vahidini təyin edir. Fərqli əməliyyatlar üçün fərqli məhsul və ya hissə stilləri tələb olunur.

– İstismar təlimatlarında dəyişikliklər tez bir zamanda edilir.

– Fiziki quraşdırmanın sürətli dəyişməsi.

Elastiklik, müxtəlif üslublu məhsulların vaxt itkisi olmadan istehsal olunmasına imkan verir, çünki bunlar partiyalar şəklində istehsal olunmur və bir bölmə ilə digərləri arasında sürətli düzəlişlər edilə bilər.

Dünya səviyyəli istehsal

Dünya səviyyəli istehsal, istehsal məsləhətçisi Richard Schonberger tərəfindən yaradılan bir anlayışdır.

Əsas məqsədi, işləmə qabiliyyətini və sürətini artıraraq məhsulların istehsalına yönəlmiş insan və texnoloji resurslarını artırmaqdır.

Dünya səviyyəli istehsal kateqoriyası istehsal prosedurlarına uyğunlaşma və müştərilər, təchizatçılar, istehsalçılar və distribyutorlarla münasibətlər konsepsiyasını əhatə edir.

Dünya səviyyəli istehsalın 6 növü var:

Bir parça axın

“Parça-parça” istehsal sistemi, qrup halında qruplaşdırılmayan, ancaq istehsal olunduqca bir stansiyadan digərinə keçən, tək bir hissənin axınına və ya davamlı istehsalına əsaslanan məhsulların istehsalının təşkilindən ibarətdir.

Bu tip istehsalın məqsədi hər iş hissəsi üçün maye və davamlı bir istehsal prosesinə sahib olmaqdır.

Hissələr tez istehsal olunur, maşın arasında yığılmır və stoka daha sərt bir nəzarət var.

Yalnız vaxtında (vaxtında)

Onun fəlsəfəsi istehsal vaxtının necə optimallaşdırıldığını təyin etməkdir. Bu, “ilk dəfə bunu düzəltmək” üçün aşağı düşür.

Bu istehsal növü maşınların və onun operatorlarının prosedurlarının səmərəliliyindən tələbi ödəməyə yönəldilmişdir.

Bu sistem tələb olunan miqdarda və vaxtda tələb olunan hissələrin növlərinin istehsalında ümumiləşdirilmişdir.

Toyota istehsal sistemi

Yapon və Koreya istehsalçılarının müvəffəqiyyəti bu istehsal sistemi ilə əlaqədardır. Bu sistem istehsal xərclərini və qiymətlərini azaltmağa xidmət edən bütün lazımsız prosedurları istehsal prosesindən kənarlaşdırır.

Məhsulların çeşidi və miqdarı baxımından tələbin dəyişməsinə uyğunlaşdırılmış keyfiyyət nəzarətinə əsaslanır.

Bu sistemin digər əsas təməli hər bir məhsul istehsalı prosesində keyfiyyət təminatı və təşkilatın ən vacib sərvəti kimi işçilərə hörmətdir.

Ford istehsal sistemi

Bu sistemin sənayeye verdiyi böyük töhfə məhsulların kütləvi istehsalının təşkili idi. Bu, istehsalın artırılması və xərclərin azaldılması ilə tələb və təklifin genişlənməsinə səbəb oldu.

Ford sistemi (montaj xətti) iş bölgüsünün artırılmasına, işçinin məhsuldar işinə nəzarətin artırılmasına, kütləvi istehsala, xərclərin azaldılmasına və mal dövriyyəsinin artırılmasına əsaslanır; digər aspektlərdə.

Tələb axını texnologiyası

Bu sistem, ən qısa müddətdə ən ucuz qiymətə yüksək keyfiyyətli texnoloji məhsullar yaratmağa yönəlmişdir.

Məhsula dəyər qatmayan hər şeyi azaldır və maşın və operatorun keyfiyyətinə vurğu edir.

DFT sisteminin binaları yalnız lazım olanı istehsal etmək və gündəlik tələbatı real tələbə uyğun planlaşdırmaq, hər bir işçinin işində keyfiyyətli bir mədəniyyət təşviq etmək, Karban sistemindən istifadə etmək və müştəri üçün gözləməni aradan qaldırmaq və ya azaltmaqdır.

Arıq istehsal

İngilis adı ilə Arıq istehsal İstehsal prosesində məhsula dəyər əlavə etməyən və xərcləri artırmayan bütün bu fəaliyyətlərin aradan qaldırılmasına imkan verən bir neçə iş alətinə əsaslanır.

Demək olar ki, bütün əvvəlki sistemlərə etibar edir: Zamanında Pull sistemi, kanban, vizual idarəetmə, ümumi məhsuldar təmir, dəyişiklik müddətlərinin minimuma endirilməsi (SMED) və kaizen (dəyişiklik yaxşılaşdırılması) .

İstinadlar

1. Pérez Gaona, Oscar Eduardo: İstehsal sistemləri – Tesoem (PDF). 8 fevral 2018-ci ildə tesoem.edu.mx-dən alındı.
2. İstehsal sistemlərinin növləri (PDF). Sistemasmanufactura.files.wordpress.com saytından bərpa edildi
3. Qabaqcıl istehsal – Cepal. Cepal.org saytına müraciət edilmişdir
4. Robles, José Orozco: İnkişaf etmiş istehsal sistemləri və bunların Meksika sənayesində tətbiqi. Məzun tezisi, Nuevo Leon Muxtar Universiteti. eprints.uanl.mx
5. İstehsal prosesi. Sites.google.com saytından məsləhət alınıb
6. Sənaye mühəndisliyi ilə əlaqəli istehsal sistemləri. Monografias.com saytına müraciət edilmişdir

İstehsal məsrəflərinin konsolidə edilmiş uçotu: əsas aspektlər və üsullar

İstehsal məsrəflərinin xülasəsi kimi sənəd istehsal məsrəfləri haqqında məlumatları ümumiləşdirmək, təsnif etmək və təhlil etmək üçün nəzərdə tutulub. Bu mühasibat uçotunda məlumatlar məsrəflərin növləri, onların əmələ gəlmə mənbələri, formalaşma yerləri və hesablama obyekti üzrə qruplaşdırılır. Bu cür uçotu təşkil edərkən, əlavə olaraq, bu qruplaşdırmanın ardıcıllığının alqoritmi vacibdir, çünki bu, əldə edilən nəticələrin əlaqələndirilməsi imkanını təmin edir.

İstehsal xərclərinin konsolidə edilmiş uçotunun nəzərdən keçirilə biləcəyi aspektlər aşağıdakılardır:

• birincisi, bu mühasibat uçotu bir növ müəssisənin və ya şirkətin son əmtəə məhsullarının istehsalı üçün bütün xərclərinin məcmu uçotu kimi, başqa sözlə, məhsulların istehsalına çəkilən məsrəflərin göstəricilərinin yekunlaşdırılması üzrə əməliyyatların müəyyən ardıcıllığı kimi özünü göstərə bilər;
• ikincisi, bir sistem olaraq, müəssisənin və ya bütövlükdə şirkətin istehsal xərcləri haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi metodologiyası.

Nəzərə alınan mühasibat uçotunun aparılmasının 2 aparıcı üsulu var: yarımfabrikat və yarımfabrikat. Hansı üsuldan istifadə olunduğuna uyğun olaraq müəssisənin buraxdığı məhsulların maya dəyəri də iki yolla müəyyən edilir. Birinci halda, istehsalın son maddəsi (məhsulu) üçün onun xammal növündən tutmuş buraxılış mərhələsinə qədər ardıcıl olaraq məsrəflər toplanaraq əsas maya dəyəri hesablanır. İkinci halda, istehsalın hər bir mərhələsində mühasibat uçotu aparılır, eyni zamanda yarımfabrikatların hər birinin real maya dəyəri ayrıca hesablanır. Bu uçot üsulu ilə son məhsulun maya dəyəri müəssisənin özünün istehsal etdiyi istifadə olunmuş yarımfabrikatların məsrəflərinin, istehsalın gələcək mərhələlərində emal və yığılma xərclərinin cəmlənməsi yolu ilə müəyyən edilir. Buraya istehsal xərclərinin idarəetmə uçotu da daxildir.

21 No-li hesabda məlumatlar ümumiləşdirilir ki, bu da, məsələn, sənayedən asılı olaraq xam rezin, çuqun, kimyəvi xammal, iplik və sair maya dəyəri kimi göstəriciləri əks etdirir. İstehsal xərclərinin məcmu uçotunu nəzərdə tutan yarımfabrikatların kapitallaşdırılması müvafiq hesab-fakturalar, habelə verilmiş digər ilkin sənədlər əsasında həyata keçirilir. Yarımfabrikatın sonradan növbəti sexə və ya növbəti istehsal sahəsinə verilməsi də sənədləşdirilir. Hərəkətin əks olunması xərclə baş verir.Bəzi hallarda müəssisənin profilinə və onun sahə mənsubiyyətinə uyğun olaraq müəssisənin istehsal etdiyi yarımfabrikatların hərəkətinin uçotu siyahı (hesablanmış) qiymət qiymətləri üzrə aparılır. Dəyərlərdə yaranan fərq hesabat dövrünün balansına daxil edilir.

İstehsal məsrəflərinin məcmu uçotunu həyata keçirən yarımfabrikat variantının əsas xüsusiyyəti onda müəssisənin və ya şirkətin struktur bölmələri tərəfindən əvvəlki istehsal mərhələlərinin məsrəflərinin uçotunun aparılmasıdır. Bu seçimin üstünlükləri aşağıdakılardır:

• məsrəfləri maddələr üzrə göstərmək qabiliyyəti formalaşır və bu da öz növbəsində yarımfabrikatların istehsalı üçün öz istehsal xərclərini tez və dəqiq müəyyən etməyə imkan verir. Müəssisə bitməmiş istehsalın (yarımfabrikat) nəticələrini istehsal prosesi zamanı həyata keçirərsə, bu, xüsusilə qiymətlidir;
• həmin yarımfabrikatları istehsal edən müəssisənin sexlərində və onun istehsal sahələrində istehsal prosesinə səmərəli nəzarəti təmin edir. Bu vəziyyətdə mühasibat uçotu təkcə xərclər haqqında məlumatlara malik deyil, həm də müəssisənin bu bölmələri üçün ümumi istehsalın həcmini müəyyən edə bilər. Satışdan əldə edilən gəlirin daxili xərclərin dəyəri ilə müqayisəsi mühasibatlıq şöbəsinə bu struktur bölmələrin işinin yekun nəticələrini müəyyənləşdirmək imkanı verir;
• istehsal xərclərinin sistemli uçotu, yarımfabrikatların hərəkətinin yerləşdirilməsi həyata keçirilir ki, bu da oğurluq və səmərəsiz istifadə risklərini praktiki olaraq istisna edir (ən azı əhəmiyyətli dərəcədə azaldır);
• mühasibat prosedurunun özü çox sadələşdirilmişdir, çünki kəmiyyətlərin dəyərləri azalır.

Bu texnikanın dezavantajı ondan ibarətdir ki, bu, maddə-maddə uçotunu, sonra göstəricilərin məhsul növü üzrə təsnifatını və qruplaşdırılmasını tələb edən kifayət qədər müntəzəm işdir. Belə uçotla məsrəflərin ümumi məbləği sistemdənkənar qaydada hesablanır və bitməmiş istehsalat maddələrinin müəssisədaxili hərəkəti mühasibat uçotunda əks etdirilmir.

Related posts:

1. Yeni 8 ci sinif azrbaycan tarixi metodik vsait
2. Abş-da işçi qüvvəsi
3. Fövqəladə təhqiqat komissiyası
4. Kərəm məmmədov