Alban kilsəsinə məxsus dini və tarixi əsərlər ermənilər tərəfindən məhv edilib“ – Müsahibə
Bizim eranın 34-cü, 72-74-cü və 135-136-cı illərində şimaldan gələn sarmat-alan tayfalarının yürüşləri talançılıq məqsədi daşıdığından Albaniyaya böyük ziyan vurmuşdu.
Alban ölkəsinin tarixi
Alban ölkəsinin tarixi – mənşəcə qafqaz albanlarından olan tarixçi-salnaməçi Moisey Kalankatlının Cavanşirin sifarişiylə yazdığı əsər.
“Alban ölkəsinin tarixi” əsərinin miniatürlü əlyazması
Alban ölkəsinin tarixi əsəri albanların tarixini, I-X əsrlər Qafqaz Albaniyasının və digər xalqlarınm tarixini öyrənmək baxımından son dərəcə qiymətli bir əsərdir. Alban ölkəsinin tarixi bir çox cəhətdən-sosial, iqtisadi, siyasi,dini-ideoloji, mədəniyyət, tarixi coğrafiya, Azərbaycanın etnogenezi problemi baxımından maraq doğurur.
Mündəricat
- 1 Albaniyanın böyük tarixi
- 2 Müəllifi
- 3 Nəşr edilməmiş parçalar
- 4 Xüsusiyyətləri
- 4.1 Tarixqoyma
- 4.2 Əsərin yazılmasında istifadə edilmiş mənbələr
Albaniyanın böyük tarixi
“Alban ölkəsinin tarixi” əsərinin adına ilk dəfə Ermənistan katolikosu Ananiya Mokatsinin (943-967) Xaçına gəlməsi ilə əlaqədar olaraq təsadüf edilir. Katolikos Xaçına 958-ci ildən az sonra Qagiq Albaniya katolikosu olarkən (948-962) gəlmişdi. [1] [2] . Qagiq xəbər verir ki,”elə əvvəldən olduğu “Ağvan tarixi”ndə yazıldığı kimi, (“orpes ev er i skzbane leal ev karqeal i patmutean Aquaniç”) Müqəddəs Qriqori adından onu Albaniya katolikosu etmişdir. Qagiq bu tarix kitabını yazmağa başlayanda eşitmişdi ki, Albaniya Ermənistandan qabaq xristianlığı qəbul etmişdir; ancaq Ermənistan katolikosu bunu yazmağa icazə verməmişdi. Ananiya demişdi ki, bu kitab səhih deyil, çünki “Albaniya – arxiyepiskopluq, Ermənistan isə – katolikosluqdur”. “Tarix” təsadüfən erməni katolikosunun əlinə düşür və o tələb edir ki, “albanların xristianlığa qəbul olunması haqqında orada yazılıb bizə lazım olan (yəni bizə əlverişli olan), bizim görmək arzusunda olduğumuz məlumatı (zor sireak orum ev çanqordn eak tesutean) həmin “Tarix”dən tapsınlar”. Sonra Ananiya bu tarixdən aşağıdakı parçanı oxudu: “Apostol Varfolomey və apostol Faddeydən 266 il sonra, Ermənistan padşahı Trdatın 17-ci ilində və Albaniya padşahı Urnayrın (hakimiyyəti günlərində) Surean Paxlav Arşakuni nəslindən olan erməni maarifçisi Müqəddəs Qriqori həmin apostollar tərəfındən taxta çıxarıldı; Ermənistan və Albaniya padşahları olan Trdat və Urnayr isə bu zaman hələ də bütpərəstlikdə qalmaqda davam edirdilər”. [1] [3]
Lakin, bu hissə, “Ağvan tarixi”ndə yoxdur. Stepannos Orbelian eyni hadisələri təsvir edərək deyir ki, Ananiyanın məsləhəti ilə “Ağvan tarixi”nə son dərəcə diqqətlə əlavə edilmişdi ki, Albaniyada ilk yepiskop Albaniya padşahı Urnayrın xahişi ilə Ermənistan maarifçisi Müqəddəs Qriqori tərəfindən bu rütbəyə təyin olunmuşdu; onlar [albanlar] 440 il ərzində erməni taxt tacının müti benefısiyaları vəziyyətində qalmışdılar; Albaniya katolikosları ermənilərin əli ilə bu dini rütbəyə çatırdılar, çünki bu erməni [arxiyepiskopları]-patriarx, onlar [albanlar] isə – arxiyepiskop idi; bu vəziyyət Ermənistanın 25 katolikosunun hakimiyyəti ərzində, ta baş yepiskop Avraamadək [davam etmişdir]. [4] [5]
Bu parça (əlavə izahatla birlikdə) “Ağvan tarixi”ndə [6] verilmişdir: lakin bütün bunlar “Ağvan tarixi”nə əlavə edilmiş uydurma və qondarmadan başqa bir şey deyildir [7] . Ananiya “Tarix”in mətnində oxumamışdı ki, (Kalankatlı, II, 47) “Albaniya patriarx taxt-tacı ermənilərinkindən qabaq təsis edilmişdi və bizimlə [ermənilərlə] həmfikir idi”. Sonralar “Ağvan tarixi”nin adı, Uxtanesin X əsrin sonlarında tərtib edilən “Gürcülərlə ermənilər arasında kilsə əlaqələrinin kəsilməsi tarixi” əsərində çəkilir. Bu əsərdə həqiqətən mətnlər uyğun gəlir. Uxtanes 60-cı fəsildə yazır ki, öz mətnini o, “başqa bir tarixdən (iyaylme patmutene)” götürmüşdür, həm də Uxtanesin mətni “Ağvan tarixi”nin 47-ci fəslinin II hissəsi ilə kəlmə-kəlmə düz gəlir: burasını da qeyd etmək lazımdır ki, “Ağvan tarixi”ndə Avraamın məktubunun təkcə şərhi verildiyi halda, Uxtanes həmin məktubu daha tam şəkildə sitat gətirir [8] . Bu isə yalnız onu göstərir ki, Uxtanes eyni mənbədən daha tam şəkildə istifadə etmişdir.
Uxtanesin 65-ci fəsildə qeyd etdiyi bəzi təfərrüatlar “Alban tarixi”ndən “i patmutene ivreanç (daha düzgünü aquaniç)”, yaxud “alban tarixçilərindən (patmaqraçn aquaniç)” götürülmüşdür. Çox ehtimal ki, bu təfərrüat “Ağvan tarixi”nin II hissəsinin 48-ci fəslindən deyil, I hissəsinin 6-cı fəslindən götürülmüşdür. Yenə də aydın olur ki, Uxtanes də, Moisey Kalankatlı da eyni bir mənbədən istifadəetmişlər. XIII əsr müəllifi Stepannos Orbelianın əsərinin 25 və 26-cıfəsillərində “Ağvan tarixi”ndən danışması həmin tarixin müvafiq yerlərinin birbaşa öz əsərinə köçürülməsindən başqa bir şey deyildir;onun 25-ci fəsli isə tamamilə “Ağvan tarixi”nin “orta (ikinci)hissəsini” xatırladır. [9] [10]
“Ağvan tarixi”nin tərtib edildiyi təxmini vaxtı göstərən ilk tarixçi Mxitar Anetsi [11] olmuşdur. O, “Ağvan tarixi”nin Sebeosla (VII əsr) Gevond (VIII əsr) arasında yazıldığını qeyd edir. Lakin Şapux Baqratunidən başlayaraq həmin tarixin Sebeosdan da qabaq olduğunu göstərirlər. Lakin “Ağvan tarixi” öz məzmununa görə orta əsr mənbələri sırasında başqa bir mövqe tutmalıdır.
Bir qayda olaraq, “Ağvan tarixi”nin müəllifliyi iki Moiseyə Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlıya isnad edilir. Lakin indiyədək bu məsələ qəti həll edilməmişdir; çünki həmin “Tarix”in müəllifinin, yaxud müəlliflərinin adı barəsində bir söz deyən olmamış, bu haqdakı mülahizələr isə son dərəcə ziddiyyətli olmuşdur. Bu barədə deyilən fıkirlər əsas etibarilə salnamənin öz mətninə əsaslanır; orada deyilir: “Kalankatuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də oradanam”. [12] A.Y.Manandyan belə hesab edir ki, müəllifin “Kalankatuklu” təxəllüsü salnamənin mətninin yanlış şərh edilməsi nəticəsində sonrakı müəlliflər tərəfindən uydurulmuşdur, odur ki, A.Y.Manandyan müəllifi ‘Utili Moisey” deyə adlandırır. [13] . Bu ənənəyə riayət edən M.Abeqyan belə güman edir ki, salnamənin müəllifı “özünün yazdığı kimi, Uti vilayətindəki Kalankatuk kəndindən olan” [14] Moiseydir.
İlk dəfə Kalankatuklunu (Aqvanits) “Tarix”in müəllifi adlandıran Mxitar Ayrivanlı [15] [16] . olmuşdur. Həm Mxitar, həm də ondan sonra gələn müəlliflər Kalankatuklunu “Tarix”in hər üç hissəsinin müəllifi hesab edirlər. Bu cəhətə diqqət yetirən K. Patkanov yazır ki, “əgər erməni müəlliflərindən biri “Alban tarixi”nin iki kitabdan ibarət olduğunu demiş olsaydı, mən onun müəllifinin VII əsr tarixçisi olduğunu qəbul edərdim, çünki “Tarix”in üçüncü hissəsi, şübhəsiz, X əsrin əsəridir”. [17] Salnamədə şərh edilən VII əsrə aid hadisələr bunların şahidi olan bir şəxsin dilindən nəql edilir ki, bu da Mətndarın 667 (1855) nömrəli əlyazmasının sonundakı əlavədən aydın görünür: “Bu tarix erməni təqviminin 74-cü ilində (eramızın 625-ci ili), vardapet Moisey Kalankatuklu tərəfindən yazılmış “Ağvan tarixi” adlanan surətdən köçürülmüşdür” . Lakin buna baxmayaraq, Z.İ.Yampolski haqlı olaraq göstərir ki, həmin qeyd “Moisey Kalankatuklu adının səhih məlum olduğu” haqqında şübhəni də əsla aradan qaldırmır. И.Ямпольский. К изучению Летописи Кавказской Албании, стр. 150 “Tarix”in ən qədim əlyazması 1279-cu ilə aiddir. [18] Buna görə də də onun müəllifinin – VII əsr hadisələrinin şahidi olan Moisey Kalankatuklu adının səhihliyi yalnız Mxitar Ayrivantsinin şəhadətinə əsaslanır. Həmin adamın əsil adı isə bizə məlum deyildir. “Tarix”in ikinci müəllifi və Moisey Kalankatuklu davamçısı olan adamın da adı yenə Moisey olaraq göstərilir. Mxitar Qoşun (Kirakos Gəncəlinin müəllimi) şagirdi vardapet Vanakan bu ikinci Moiseyin təxəllüsü məsələsini aydınlaşdırır. O, “Ağvan tarixçisi kimdir?” – sualına özü cavab verib deyir: “Moiseydir, özü də Dasxurranlı kəndindəndir. [19] [20]
Beləliklə, təsdiq olunur ki, iki Moisey olmuşdur. Mxitar Qoş yazır ki, “Tarix”in müəllifi Moisey Dasxuranlıdır və o, “alban sülaləsi haqqında mükəmməl hesabat yazmışdır” [21] [22] . Kirakos Gəncəli Moisey Kalankatuklunu X əsr müəllifi hesab edir . [23] . N. Akinyan son məlumata əsaslanaraq bu nəticəyə gəlmişdir ki, “Tarix”in müəllifi yalnız bir Moisey olmuşdur. O yazır ki, “XII və XIII əsrlərdə tarix oxucuları bu naməlum müəllifin kim olduğunu bilmək istədikdə, təbii olaraq, belə bir nəticəyə gəlirdilər ki, alban tarixçisi yalnız Albaniya katolikosudur. Əgər belədirsə, onda həmin tarixçi sonuncu katolikos Moisey ola bilər” [24] . Ç. Dovsett belə hesab edir ki, “Kalankatuklu təxəllüsü Kalankatukdakı Moisey monastırının adından götürülmüşdür. Dasxuran isə onun doğma kəndidir. Beləliklə, belə bir nəticəyə gəlinir ki, Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı eyni bir adamdır” [25] . Lakin sonralar Ç. Dovsett Dasxuranlı təxəllüsünə üstünlük üstünlük verir. [26] T.İ.Ter-Qriqoryan bu fikirdədir ki, “Tarix”in müəllifi ikidir: biri VII əsrə qədər baş vermiş hadisələri təsvir edən, daha doğrusu, Tarix”in ilk iki hissəsinin müəllifi olan Moisey Kalankatlı, biri də ona üçüncü hissəni əlavə edən Moisey Dasxuranlı”. [27]
Z.İ.Yampolski “Tarix”in N.Akinyan və Ç.Dovsettin hesab etdikləri kimi eyni bir Moisey (Kalankatuklu – Dasxurantlı) tərəfindən tərtib edildiyi, yaxud Moisey adlı iki başqa-başqa müəllif olduğu məsələsindən bəhs edərək yazır ki, gətirilən dəlillər həqiqətdən uzaqdır, çünki bu vaxta qədər “Tarix”in tədqiqatçılarından heç biri əsərin əvvəlinə yaxşı diqqət yetirməmişlər. Halbuki əsərin əvvəli onun müəlliflərinin adını dəqiq göstərir [28] . Z.İ.Yampolski “Tarix”in VII əsrədək məlumat olan hissəsinə istinad edir və deyir ki, həmin hissədə hadisələrin şahidi olan adamın belə bir qeydi vardır. “Bu sözləri yazan mən, Adrian siz oxuculardan xahiş edirəm ki, mən həqiri xatırlayasınız” . [29] . Z.İ.Yampolskinin fikrincə, yazının üzünü köçürən adam “Tarix”in ilk fəsillərindən birinə Adrianın sözlərini heç cür artıra bilməzdi: deməli, Adrian “Tarix”in ən mötəbər müəlliflərindən biridir. [30] Z.İ.Yampolski öz nəticəsini əsaslandırmaq üçün Adrianın özü haqq hissədən yuxarıda gətirdiyimiz ifadəni xatırladır: “Kalankatuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də oradanam”(i nminy Uti qavari yorme ev es) və sonra da “bizim Albaniya ölkəsində”. [31] .
Z. M. Bünyadov isə qeyd edir ki, “Z.İ.Yampolskinin gətirdiyi dəlillərin əlavə sübutlara ehtiyacı vardır, çünki “bu sözləri yazan Adrian” yalnız əsərin üzünü köçürmüş, daha doğrusu, surətçıxaran olmuşdur. Surətçıxaranın öz adını əlyazmasma əlavə etməsi adi bir haldır və əlbəttə, buradan belə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, o, mütləq müəllif olmalıdır. Bizə belə gəlir ki, “Tarix”in müəllifi məsələsində T.İ.Ter- Qriqoryanın çıxardığı nəticələrlə razılaşmaq, başqa sözlə, “Tarix” müəllifinin iki nəfər – Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı olduğıınu etiraf etmək daha doğrudur” [32] . Bəzi tənqidçilər “Tarix” müəlliflərinin əməyini lazımınca qiymətləndirməyərək, belə hesab edirlər ki, həmin əsər erməni dilində olan müxtəlif mənbələrdən götürülmüş uydurma məlumat və materiallar məcmusundan ibarətdir. Lakin N.Y.Marr [33] , K.Patkanov [34] , K.Şahnazaryan [35] və digər tədqiqatçılar “Tarix”in materialını gürcü və erməni dillərində yazılmış müvafıq mənbələrlə müqayisə etmək yolu ilə belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, “Tarix” Azərbaycan tarixinə dair mühüm bir mənbədir və bu əsərdə şərh edilən hadisələr tamamilə səhih və mötəbərdir.
Nəşr edilməmiş parçalar
Əsərin rus dilinə tərcüməsini həyata keçirən müxtəlif erməni alimləri cddi elmi təhrifə yol vermiş, alban tarixinin tədqiq edilməsində mühüm əhəmiyyəti olan xeyli hissəni ya mətndən çıxarmış (ixtisar etmiş), ya da təhrif etmişdir.
T.İ.Ter-Qriqoryan yazır ki, əsərin rusca nəşrlərində çatışmayan vərəqlərin “Tarix”in nəşr olunan mətnlərinə daxil edilməsi Dasxuranlının xronologiyasında olub bu vaxtadək izah edilməmiş uyğunsuzluqları aradan qaldırır. Ç.Dovsett də bu cəhətə diqqət yetirmiş və haqlı olaraq göstərmişdir ki, çatışmayan parçaların əhəmiyyətini bütün alimlər etiraf etməlidirlər. [36] . Həmin buraxılmış parçada bu vaxtadək mənşəyi aydın olmayan alban knyazı Səhl ibn Sunbatın genealogiyası verilir; bu parça, həmçinin Babəkin ərəb və Bizans mənbələrində göstərilən əsiralınma tarixini təsdiq edir. Beyləqanlılar (pavlikianlar) haqqında olan materiallar tədqiatçıları vadar edir ki, pavlikianlar hərəkatı məsələsini, habelə Arranda hakimiyyəti ələ keçirməzdən qabaq knyaz Yesai Əbu Musanın mübarizə etdiyi üsyan və basqınlar məsələsini yenidən nəzərdən keçirilsin . [37]
Qeyd etmək lazımdır ki, Ç.Dovsett tərəfindən nəşr edilmiş “Tarix” K.Patkanovun nəşrindən əsaslı surətdə fərqlənir. K.Patkanov J.Şaxatuniyə məxsus təkcə bir əlyazmasının surətindən köçürülmüş materialdan istifadə edərək “Tarix”i rus dilinə tərcümə etmişdir. Ç.Dovsett isə “Tarix”i ingilis dilinə tərcümə edərkən dünyanın kitab saxlanılan müxtəlif yerlərində və xüsusi kitabxanalarda olan, demək olar ki, bütün əlyazmalarını (40-a yaxın), həmçinin nəşr olunmuş mətnləri bir-biri ilə tutuşdurmuşdur. Əsəri Azərbaycan türkcəsinə isə akademik Z. M. Bünyadov tərcümə etmişdir.
Xüsusiyyətləri
Tarixqoyma
Əsərdə tarixqoyma xronoloji təsbitetmə yolu ilə aparılmışdır: 1)İran və Bizans hökmdarlarının hakimiyyət başında olduqları illərə görə. Bu, əsasən xarici siyasi məsələlərlə bağlı hadisələrdə tətbiq edilmişdir. 2)Əsasən ilk iki kitab üçün xarakterik olan sinxronlaşdırmaya görə. Tarixqoymada tətbiq olunan bu üsuldan Albaniyanın daxili həyatı ilə bağlı hadisələrdən söhbət açılanda istifadə edilir. 3)Böyük alban knyazı Cavanşirin hakimiyyətdə olduğu illərə görə tarixqoyma üsulu. Burada həmin illər İran və Bizans hökmdarları xəttləri ilə və ərəb hökmranlığı illəri ilə paralel qeyd edilir və onlarla sinxronlaşdırılır. Bu üsul yalnız ikinci kitabda tətbiq olunur. 4)Yalnız üçüncü kitabın bir neçə fəslində istifadə olunan alban katalikoslarının hakimiyyət illərinə əsaslanan üsul. 5)Yalnız erməni tarixinə əsaslanan üsuldur ki, bu da ancaq üçüncü kitabın bir neçə fəslində istifadə olunur. Tarixqoymada bu üsulların tətbiqi müəyyən ardıcıllığa əsaslanır.
Alban ölkəsinin tarixinin xronoloji sistemini dərindən öyrənən Fəridə Məmmədova belə bir nəticəyə gəlir ki, . əvvvəlinci kitabın hamısını və ikinci kitabın ilk fəsillərini (I-VIII) VIII yüzildə yaşamış birinci müəllif yazmışdır.Həmçinin ikinci kitabın 9-52-ci fəsilləri habelə üçüncü kitabın bir neçə fəsli (3-7,9-13) bilavasitə həmin müəllifin qələmindən çıxmışdır. Üçüncü kitabın 1-2,15-21,bir də 23-cü fəsillərinin X-XI yüzillikdə yaşamış tamamilə başqa bir müəllif tərəfindən yazıldığı heç bir şübhə doğurmur.
Xronoloji baxımdan əsər Bibliya dövründən başlayıb 999-cu ilə qədərki hadisələri əhatə edir. Quruluş baxımından üç hissədən ibarətdir. Birinci hissə Bibliya tarixindən başlanır. Albanların mənşəyi İafət nəsli ilə,özü də həmin nəslin ermənilərin mənsub olduğu budağı ilə yox, başqa budağı ilə bağlanır, göstərilir ki, albanlar öz yazısı olan 15 xalqdan biridir. Ölkənin tarixi coğrafiyası, Albaniyanın coğrafi təsviri, təbii sərvətləri, ölkənin hüdudlarının dəqiq təsviri ilə təqdim olunur. Dördüncü fəsildən Albaniyanın real tarixinin təsviri başlanır. Əsərdə göstərilir ki, ölkənin ilk hökmdarı yerli Aran şahı olmuşdur, sonra isə Alban Arşakilərindən olan hökmadarların siyahısı verilir.
Çarlardan Urnayrın, Asuagenin, II Vaçenin və III Mömin Vaçaqanın hakimiyyət illərindən real söhbət açılır. Əsərin I hissəsi (kitabı) V yüzillikdə hunların Albaniyaya basqınının təsviri ilə bitir. İkinci kitab 552-ci ildən başlanıb 703-711-ci illərdəki hadisələrin təsviri ilə bitir. Bu kitabda Cavanşirin başçılığı ilə alban qoşunlarının da iştirak etdiyi İran-Bizans və İran-Ərəb müharibələri təsvir edilir. Kitabda Alban Arşakilərinin süqutundan sonra hakimiyyətə gəlmiş Mehranilərin də tarixi verilmişdir. Mehranilərdən Cavanşirin və Varaz Trdatın da hakimiyyət illəri bu kitabda öz əksini tapmış,xəzərlərin ölkəni işğal etdikləri dövrdə katalikos Vironun həyatı təsvir olunmuşdur. Üçüncü kitab ərəblərin tarix meydanına daxil olmasına həsr olunmuşdur. Burada Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.s) zühurunun qısaca tarixi verilir, ərəblərin 698-877-ci illərdə Albaniya, Ermənistan və İberiyaya yürüşlərindən bəhs edilir. Ölkənin daxili həyatı ilə bağlı hadisələrdən bu kitabda Varaz Trdatın hakimiyyət başında olduğu son illər, 705-ci ilin kilsə həyatı, Nerses Bakurun xalkidonçuluq fəaliyyəti, alban kilsə məclisi(alban katalikosu Simeonun kanonları) öz əksini tapmışdır. Burada rusların 944-cü ildə ölkəyə basqını da təsvir olunmuşdur. Kitab alban hökmdarları və katalikoslarının təsviri ilə qurtarır.
Əsərin yazılmasında istifadə edilmiş mənbələr
K.V.Treverə görə əsərdə aşağıdakı mənbələrdən istifadə olunmuşdur:
- Xalq rəvayət və hekayətləri
- Monastr və qəsrlərin arxivində saxlanılmış ruhani və kübar şəxslərin bir-birinə göndərdiyi epistolyar janrda yazılmış məktublar #Müəllifin özünün məlumatları.
Fəridə Məmmədova isə bu mənbələrə aşağıdakılar da əlavə edir:
- Alban aqioqrafik ədəbiyyatı(Alban müqəddəslərinin həyatı və əzabları),
- Alban xronikaları (alban katalikosu Vironun xronikası),
- Alban kilsə kanonları,
- Alban şairi Dəvdəyin Cavanşirin ölümünə həsr etdiyi ağı,
- Albanlara məxsus olmayan başqa dildə yazılmış mənbələr Romalı İppolitin (III əsr) xronikası, V-VII əsrlərdə yaşamış erməni müəlliflərinin əsərləri.
Tarixi əhəmiyyətinə görə Qafqaz mənbələri arasında Alban ölkəsini tarixinə bərabər ikinci bir əsər tapmaq qeyri mümkündür -qafqazşünas alim A.P.Novoseltsev əsərə belə qiymət verir. Bu,hər şeydən əvvəl Azərbaycan türklərinin əcdadlarının tarixi haqqında qiymətli məlumat mənbəyidir.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.
- ↑ 12 X.Дадеан. Apapaт, 1896, cтp. 22-25
- ↑ H.Aкиньян. Moвсес Дасхуранци (по проэванию Каганкатваци) и его “История Агван”. Андес Амсореа. Вена, 1953, стр.13-15
- ↑ H.Aкиньян. Moвсес Дасхуранци (по проэванию Каганкатваци) и его “История Агван”. Андес Амсореа. Вена, 1953, стр.25
- ↑ Степаннос Орбелиан. Патмут’ивн Сисакан, стр. 279
- ↑ Histoire de la Siounie. p. 161.
- ↑ Moisey Kalankatlı, I, XI,XXXXVIII
- ↑ Z. M. Bünyadov- Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2007
- ↑ Uxtanes, 70-ci fəsil
- ↑ Степаннос Орбелиан. (ТИФЛИС, XXV, стр. 90-100): “Агуаниц Патмут’эани мижин хатори”.
- ↑ Histoire de la Siounie. p. 63.
- ↑ Мхит’арай Анецвой патмут’ивн, изд. К.П.Патканова СПБ., 1879, стр. 15
- ↑ История Агван, стр. 106/84
- ↑ H.Manandean. Beitrage zur albanischen Geschichte. Leipzig, 1897, p. 22
- ↑ М. Абегян. История древнеармянской литературы, стр. 521
- ↑ Мхит‘арай Айриванецвой Патмут’ивн Хайоц, изд. Эммина, М., 1860, стр. 23, 57
- ↑ Histoire chronologique par Mkhithar d’Alrivank, p. 25. 88
- ↑ K. P. Patkanovun “Ağvan tarixi”nə müqəddiməsi, səh. VII-IX
- ↑ K.P.Patkanovun “Ağvan tarixi”nə müqəddiməsi, səh. :V
- ↑ Г.Алишан. Хайапатум, патмут’ивн хайоц, стр. 175
- ↑ Т.И.Тер-Григорян. К вопросы об “Истории страны Албанской Моисея Каганкатваци”, л. 90
- ↑ Мхитар Гош. Албанская хроника, стр. 8
- ↑ C.J.F.Dowsett. The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh. BSOAS, XXl/3, 1958, p. 476
- ↑ К.Гандзакеци. История, стр.15
- ↑ N.Akinyan, səh. 30.
- ↑ C.J.F.Dowsett. The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh. BSOAS, XXI/3, 1958, p. 476
- ↑ History, p.XIX
- ↑ T.İ.Ter-Qriqoryan. К вопросы об “Истории страны Албанской Моисея Каганкатваци, vər. 91.
- ↑ Z.İ.Yampolski. Sitat gətirilən əsəri, səh. 150
- ↑ История Агван, стр. 98/72
- ↑ Z.İ.Yampolski. Sitat gətirilən əsəri, səh. 150-151.
- ↑ История Агван, стр. 93/70
- ↑ Z. M. Bünyadov, Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2007
- ↑ Y.Mapp. Rus sözü “salo” haqqında, səh. 70-72
- ↑ Предисловие к “Истории Агван”.
- ↑ K.Şaxnazaryan. M.Kalankatuklunun “Ağvan tarixi”nə müqəddimə. Paris, 1860 (erməni dilində)
- ↑ C.J.F.Dowsett. A.Neglested Passage. p. 468
- ↑ Z.M.Bünyadov. Bir daha Moisey Kalankatuklunun “Ağvan tarixi”nin nəşr olunmamış səhifələri haqqında, səh. 3-9.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
Avqust 05, 2021
Ən son məqalələrNəzihə Muhiddin
Nəzihə Zeynalova
Nəzir Osmanov
Nəzir Eltəkin
Nəzir Törəqulov
Nəzir Əhmədov
Nəzirəvan
Nəzirə Yaqubova
Nəzrin Əfəndiyeva
Nəzrin Cavadzadə
Ən çox oxunan
Yaraşdın mənə (mahnı)
Yard
Yardyam məscidi
Yardım
Yardımlı
alban, ölkəsinin, tarixi, mənşəcə, qafqaz, albanlarından, olan, tarixçi, salnaməçi, moisey, kalankatlının, cavanşirin, sifarişiylə, yazdığı, əsər, əsərinin, miniatürlü, əlyazması, əsəri, albanların, tarixini, əsrlər, qafqaz, albaniyasının, digər, xalqlarınm, t. Alban olkesinin tarixi mensece qafqaz albanlarindan olan tarixci salnameci Moisey Kalankatlinin Cavansirin sifarisiyle yazdigi eser Alban olkesinin tarixi eserinin miniaturlu elyazmasi Alban olkesinin tarixi eseri albanlarin tarixini I X esrler Qafqaz Albaniyasinin ve diger xalqlarinm tarixini oyrenmek baximindan son derece qiymetli bir eserdir Alban olkesinin tarixi bir cox cehetden sosial iqtisadi siyasi dini ideoloji medeniyyet tarixi cografiya Azerbaycanin etnogenezi problemi baximindan maraq dogurur Mundericat 1 Albaniyanin boyuk tarixi 2 Muellifi 3 Nesr edilmemis parcalar 4 Xususiyyetleri 4 1 Tarixqoyma 4 2 Eserin yazilmasinda istifade edilmis menbeler 5 Istinadlar 6 Hemcinin bax 7 Xarici kecidlerAlbaniyanin boyuk tarixi Redakte Alban olkesinin tarixi eserinin adina ilk defe Ermenistan katolikosu Ananiya Mokatsinin 943 967 Xacina gelmesi ile elaqedar olaraq tesaduf edilir Katolikos Xacina 958 ci ilden az sonra Qagiq Albaniya katolikosu olarken 948 962 gelmisdi 1 2 Qagiq xeber verir ki ele evvelden oldugu Agvan tarixi nde yazildigi kimi orpes ev er i skzbane leal ev karqeal i patmutean Aquanic Muqeddes Qriqori adindan onu Albaniya katolikosu etmisdir Qagiq bu tarix kitabini yazmaga baslayanda esitmisdi ki Albaniya Ermenistandan qabaq xristianligi qebul etmisdir ancaq Ermenistan katolikosu bunu yazmaga icaze vermemisdi Ananiya demisdi ki bu kitab sehih deyil cunki Albaniya arxiyepiskopluq Ermenistan ise katolikosluqdur Tarix tesadufen ermeni katolikosunun eline dusur ve o teleb edir ki albanlarin xristianliga qebul olunmasi haqqinda orada yazilib bize lazim olan yeni bize elverisli olan bizim gormek arzusunda oldugumuz melumati zor sireak orum ev canqordn eak tesutean hemin Tarix den tapsinlar Sonra Ananiya bu tarixden asagidaki parcani oxudu Apostol Varfolomey ve apostol Faddeyden 266 il sonra Ermenistan padsahi Trdatin 17 ci ilinde ve Albaniya padsahi Urnayrin hakimiyyeti gunlerinde Surean Paxlav Arsakuni neslinden olan ermeni maarifcisi Muqeddes Qriqori hemin apostollar terefinden taxta cixarildi Ermenistan ve Albaniya padsahlari olan Trdat ve Urnayr ise bu zaman hele de butperestlikde qalmaqda davam edirdiler 1 3 Lakin bu hisse Agvan tarixi nde yoxdur Stepannos Orbelian eyni hadiseleri tesvir ederek deyir ki Ananiyanin mesleheti ile Agvan tarixi ne son derece diqqetle elave edilmisdi ki Albaniyada ilk yepiskop Albaniya padsahi Urnayrin xahisi ile Ermenistan maarifcisi Muqeddes Qriqori terefinden bu rutbeye teyin olunmusdu onlar albanlar 440 il erzinde ermeni taxt tacinin muti benefisiyalari veziyyetinde qalmisdilar Albaniya katolikoslari ermenilerin eli ile bu dini rutbeye catirdilar cunki bu ermeni arxiyepiskoplari patriarx onlar albanlar ise arxiyepiskop idi bu veziyyet Ermenistanin 25 katolikosunun hakimiyyeti erzinde ta bas yepiskop Avraamadek davam etmisdir 4 5 Bu parca elave izahatla birlikde Agvan tarixi nde 6 verilmisdir lakin butun bunlar Agvan tarixi ne elave edilmis uydurma ve qondarmadan basqa bir sey deyildir 7 Ananiya Tarix in metninde oxumamisdi ki Kalankatli II 47 Albaniya patriarx taxt taci ermenilerinkinden qabaq tesis edilmisdi ve bizimle ermenilerle hemfikir idi Sonralar Agvan tarixi nin adi Uxtanesin X esrin sonlarinda tertib edilen Gurculerle ermeniler arasinda kilse elaqelerinin kesilmesi tarixi eserinde cekilir Bu eserde heqiqeten metnler uygun gelir Uxtanes 60 ci fesilde yazir ki oz metnini o basqa bir tarixden iyaylme patmutene goturmusdur hem de Uxtanesin metni Agvan tarixi nin 47 ci feslinin II hissesi ile kelme kelme duz gelir burasini da qeyd etmek lazimdir ki Agvan tarixi nde Avraamin mektubunun tekce serhi verildiyi halda Uxtanes hemin mektubu daha tam sekilde sitat getirir 8 Bu ise yalniz onu gosterir ki Uxtanes eyni menbeden daha tam sekilde istifade etmisdir Uxtanesin 65 ci fesilde qeyd etdiyi bezi teferruatlar Alban tarixi nden i patmutene ivreanc daha duzgunu aquanic yaxud alban tarixcilerinden patmaqracn aquanic goturulmusdur Cox ehtimal ki bu teferruat Agvan tarixi nin II hissesinin 48 ci feslinden deyil I hissesinin 6 ci feslinden goturulmusdur Yene de aydin olur ki Uxtanes de Moisey Kalankatli da eyni bir menbeden istifadeetmisler XIII esr muellifi Stepannos Orbelianin eserinin 25 ve 26 cifesillerinde Agvan tarixi nden danismasi hemin tarixin muvafiq yerlerinin birbasa oz eserine kocurulmesinden basqa bir sey deyildir onun 25 ci fesli ise tamamile Agvan tarixi nin orta ikinci hissesini xatirladir 9 10 Agvan tarixi nin tertib edildiyi texmini vaxti gosteren ilk tarixci Mxitar Anetsi 11 olmusdur O Agvan tarixi nin Sebeosla VII esr Gevond VIII esr arasinda yazildigini qeyd edir Lakin Sapux Baqratuniden baslayaraq hemin tarixin Sebeosdan da qabaq oldugunu gosterirler Lakin Agvan tarixi oz mezmununa gore orta esr menbeleri sirasinda basqa bir movqe tutmalidir Muellifi RedakteBir qayda olaraq Agvan tarixi nin muellifliyi iki Moiseye Kalankatuklu ve Moisey Dasxuranliya isnad edilir Lakin indiyedek bu mesele qeti hell edilmemisdir cunki hemin Tarix in muellifinin yaxud muelliflerinin adi baresinde bir soz deyen olmamis bu haqdaki mulahizeler ise son derece ziddiyyetli olmusdur Bu barede deyilen fikirler esas etibarile salnamenin oz metnine esaslanir orada deyilir Kalankatuk kendi hemin Uti vilayetindedir ki men ozum de oradanam 12 A Y Manandyan bele hesab edir ki muellifin Kalankatuklu texellusu salnamenin metninin yanlis serh edilmesi neticesinde sonraki muellifler terefinden uydurulmusdur odur ki A Y Manandyan muellifi Utili Moisey deye adlandirir 13 Bu eneneye riayet eden M Abeqyan bele guman edir ki salnamenin muellifi ozunun yazdigi kimi Uti vilayetindeki Kalankatuk kendinden olan 14 Moiseydir Ilk defe Kalankatuklunu Aqvanits Tarix in muellifi adlandiran Mxitar Ayrivanli 15 16 olmusdur Hem Mxitar hem de ondan sonra gelen muellifler Kalankatuklunu Tarix in her uc hissesinin muellifi hesab edirler Bu cehete diqqet yetiren K Patkanov yazir ki eger ermeni muelliflerinden biri Alban tarixi nin iki kitabdan ibaret oldugunu demis olsaydi men onun muellifinin VII esr tarixcisi oldugunu qebul ederdim cunki Tarix in ucuncu hissesi subhesiz X esrin eseridir 17 Salnamede serh edilen VII esre aid hadiseler bunlarin sahidi olan bir sexsin dilinden neql edilir ki bu da Metndarin 667 1855 nomreli elyazmasinin sonundaki elaveden aydin gorunur Bu tarix ermeni teqviminin 74 cu ilinde eramizin 625 ci ili vardapet Moisey Kalankatuklu terefinden yazilmis Agvan tarixi adlanan suretden kocurulmusdur Lakin buna baxmayaraq Z I Yampolski haqli olaraq gosterir ki hemin qeyd Moisey Kalankatuklu adinin sehih melum oldugu haqqinda subheni de esla aradan qaldirmir I Yampolskij K izucheniyu Letopisi Kavkazskoj Albanii str 150 Tarix in en qedim elyazmasi 1279 cu ile aiddir 18 Buna gore de de onun muellifinin VII esr hadiselerinin sahidi olan Moisey Kalankatuklu adinin sehihliyi yalniz Mxitar Ayrivantsinin sehadetine esaslanir Hemin adamin esil adi ise bize melum deyildir Tarix in ikinci muellifi ve Moisey Kalankatuklu davamcisi olan adamin da adi yene Moisey olaraq gosterilir Mxitar Qosun Kirakos Gencelinin muellimi sagirdi vardapet Vanakan bu ikinci Moiseyin texellusu meselesini aydinlasdirir O Agvan tarixcisi kimdir sualina ozu cavab verib deyir Moiseydir ozu de Dasxurranli kendindendir 19 20 Belelikle tesdiq olunur ki iki Moisey olmusdur Mxitar Qos yazir ki Tarix in muellifi Moisey Dasxuranlidir ve o alban sulalesi haqqinda mukemmel hesabat yazmisdir 21 22 Kirakos Genceli Moisey Kalankatuklunu X esr muellifi hesab edir 23 N Akinyan son melumata esaslanaraq bu neticeye gelmisdir ki Tarix in muellifi yalniz bir Moisey olmusdur O yazir ki XII ve XIII esrlerde tarix oxuculari bu namelum muellifin kim oldugunu bilmek istedikde tebii olaraq bele bir neticeye gelirdiler ki alban tarixcisi yalniz Albaniya katolikosudur Eger beledirse onda hemin tarixci sonuncu katolikos Moisey ola biler 24 C Dovsett bele hesab edir ki Kalankatuklu texellusu Kalankatukdaki Moisey monastirinin adindan goturulmusdur Dasxuran ise onun dogma kendidir Belelikle bele bir neticeye gelinir ki Moisey Kalankatuklu ve Moisey Dasxuranli eyni bir adamdir 25 Lakin sonralar C Dovsett Dasxuranli texellusune ustunluk ustunluk verir 26 T I Ter Qriqoryan bu fikirdedir ki Tarix in muellifi ikidir biri VII esre qeder bas vermis hadiseleri tesvir eden daha dogrusu Tarix in ilk iki hissesinin muellifi olan Moisey Kalankatli biri de ona ucuncu hisseni elave eden Moisey Dasxuranli 27 Z I Yampolski Tarix in N Akinyan ve C Dovsettin hesab etdikleri kimi eyni bir Moisey Kalankatuklu Dasxurantli terefinden tertib edildiyi yaxud Moisey adli iki basqa basqa muellif oldugu meselesinden behs ederek yazir ki getirilen deliller heqiqetden uzaqdir cunki bu vaxta qeder Tarix in tedqiqatcilarindan hec biri eserin evveline yaxsi diqqet yetirmemisler Halbuki eserin evveli onun muelliflerinin adini deqiq gosterir 28 Z I Yampolski Tarix in VII esredek melumat olan hissesine istinad edir ve deyir ki hemin hissede hadiselerin sahidi olan adamin bele bir qeydi vardir Bu sozleri yazan men Adrian siz oxuculardan xahis edirem ki men heqiri xatirlayasiniz 29 Z I Yampolskinin fikrince yazinin uzunu kocuren adam Tarix in ilk fesillerinden birine Adrianin sozlerini hec cur artira bilmezdi demeli Adrian Tarix in en moteber muelliflerinden biridir 30 Z I Yampolski oz neticesini esaslandirmaq ucun Adrianin ozu haqq hisseden yuxarida getirdiyimiz ifadeni xatirladir Kalankatuk kendi hemin Uti vilayetindedir ki men ozum de oradanam i nminy Uti qavari yorme ev es ve sonra da bizim Albaniya olkesinde 31 Z M Bunyadov ise qeyd edir ki Z I Yampolskinin getirdiyi delillerin elave subutlara ehtiyaci vardir cunki bu sozleri yazan Adrian yalniz eserin uzunu kocurmus daha dogrusu suretcixaran olmusdur Suretcixaranin oz adini elyazmasma elave etmesi adi bir haldir ve elbette buradan bele bir netice cixarmaq olmaz ki o mutleq muellif olmalidir Bize bele gelir ki Tarix in muellifi meselesinde T I Ter Qriqoryanin cixardigi neticelerle razilasmaq basqa sozle Tarix muellifinin iki nefer Moisey Kalankatuklu ve Moisey Dasxuranli oldugiinu etiraf etmek daha dogrudur 32 Bezi tenqidciler Tarix muelliflerinin emeyini laziminca qiymetlendirmeyerek bele hesab edirler ki hemin eser ermeni dilinde olan muxtelif menbelerden goturulmus uydurma melumat ve materiallar mecmusundan ibaretdir Lakin N Y Marr 33 K Patkanov 34 K Sahnazaryan 35 ve diger tedqiqatcilar Tarix in materialini gurcu ve ermeni dillerinde yazilmis muvafiq menbelerle muqayise etmek yolu ile bele bir neticeye gelmisler ki Tarix Azerbaycan tarixine dair muhum bir menbedir ve bu eserde serh edilen hadiseler tamamile sehih ve moteberdir Nesr edilmemis parcalar RedakteEserin rus diline tercumesini heyata keciren muxtelif ermeni alimleri cddi elmi tehrife yol vermis alban tarixinin tedqiq edilmesinde muhum ehemiyyeti olan xeyli hisseni ya metnden cixarmis ixtisar etmis ya da tehrif etmisdir T I Ter Qriqoryan yazir ki eserin rusca nesrlerinde catismayan vereqlerin Tarix in nesr olunan metnlerine daxil edilmesi Dasxuranlinin xronologiyasinda olub bu vaxtadek izah edilmemis uygunsuzluqlari aradan qaldirir C Dovsett de bu cehete diqqet yetirmis ve haqli olaraq gostermisdir ki catismayan parcalarin ehemiyyetini butun alimler etiraf etmelidirler 36 Hemin buraxilmis parcada bu vaxtadek menseyi aydin olmayan alban knyazi Sehl ibn Sunbatin genealogiyasi verilir bu parca hemcinin Babekin ereb ve Bizans menbelerinde gosterilen esiralinma tarixini tesdiq edir Beyleqanlilar pavlikianlar haqqinda olan materiallar tedqiatcilari vadar edir ki pavlikianlar herekati meselesini habele Arranda hakimiyyeti ele kecirmezden qabaq knyaz Yesai Ebu Musanin mubarize etdiyi usyan ve basqinlar meselesini yeniden nezerden kecirilsin 37 Qeyd etmek lazimdir ki C Dovsett terefinden nesr edilmis Tarix K Patkanovun nesrinden esasli suretde ferqlenir K Patkanov J Saxatuniye mexsus tekce bir elyazmasinin suretinden kocurulmus materialdan istifade ederek Tarix i rus diline tercume etmisdir C Dovsett ise Tarix i ingilis diline tercume ederken dunyanin kitab saxlanilan muxtelif yerlerinde ve xususi kitabxanalarda olan demek olar ki butun elyazmalarini 40 a yaxin hemcinin nesr olunmus metnleri bir biri ile tutusdurmusdur Eseri Azerbaycan turkcesine ise akademik Z M Bunyadov tercume etmisdir Xususiyyetleri RedakteTarixqoyma Redakte Eserde tarixqoyma xronoloji tesbitetme yolu ile aparilmisdir 1 Iran ve Bizans hokmdarlarinin hakimiyyet basinda olduqlari illere gore Bu esasen xarici siyasi meselelerle bagli hadiselerde tetbiq edilmisdir 2 Esasen ilk iki kitab ucun xarakterik olan sinxronlasdirmaya gore Tarixqoymada tetbiq olunan bu usuldan Albaniyanin daxili heyati ile bagli hadiselerden sohbet acilanda istifade edilir 3 Boyuk alban knyazi Cavansirin hakimiyyetde oldugu illere gore tarixqoyma usulu Burada hemin iller Iran ve Bizans hokmdarlari xettleri ile ve ereb hokmranligi illeri ile paralel qeyd edilir ve onlarla sinxronlasdirilir Bu usul yalniz ikinci kitabda tetbiq olunur 4 Yalniz ucuncu kitabin bir nece feslinde istifade olunan alban katalikoslarinin hakimiyyet illerine esaslanan usul 5 Yalniz ermeni tarixine esaslanan usuldur ki bu da ancaq ucuncu kitabin bir nece feslinde istifade olunur Tarixqoymada bu usullarin tetbiqi mueyyen ardicilliga esaslanir Alban olkesinin tarixinin xronoloji sistemini derinden oyrenen Feride Memmedova bele bir neticeye gelir ki evvvelinci kitabin hamisini ve ikinci kitabin ilk fesillerini I VIII VIII yuzilde yasamis birinci muellif yazmisdir Hemcinin ikinci kitabin 9 52 ci fesilleri habele ucuncu kitabin bir nece fesli 3 7 9 13 bilavasite hemin muellifin qeleminden cixmisdir Ucuncu kitabin 1 2 15 21 bir de 23 cu fesillerinin X XI yuzillikde yasamis tamamile basqa bir muellif terefinden yazildigi hec bir subhe dogurmur Xronoloji baximdan eser Bibliya dovrunden baslayib 999 cu ile qederki hadiseleri ehate edir Qurulus baximindan uc hisseden ibaretdir Birinci hisse Bibliya tarixinden baslanir Albanlarin menseyi Iafet nesli ile ozu de hemin neslin ermenilerin mensub oldugu budagi ile yox basqa budagi ile baglanir gosterilir ki albanlar oz yazisi olan 15 xalqdan biridir Olkenin tarixi cografiyasi Albaniyanin cografi tesviri tebii servetleri olkenin hududlarinin deqiq tesviri ile teqdim olunur Dorduncu fesilden Albaniyanin real tarixinin tesviri baslanir Eserde gosterilir ki olkenin ilk hokmdari yerli Aran sahi olmusdur sonra ise Alban Arsakilerinden olan hokmadarlarin siyahisi verilir Carlardan Urnayrin Asuagenin II Vacenin ve III Momin Vacaqanin hakimiyyet illerinden real sohbet acilir Eserin I hissesi kitabi V yuzillikde hunlarin Albaniyaya basqininin tesviri ile bitir Ikinci kitab 552 ci ilden baslanib 703 711 ci illerdeki hadiselerin tesviri ile bitir Bu kitabda Cavansirin basciligi ile alban qosunlarinin da istirak etdiyi Iran Bizans ve Iran Ereb muharibeleri tesvir edilir Kitabda Alban Arsakilerinin suqutundan sonra hakimiyyete gelmis Mehranilerin de tarixi verilmisdir Mehranilerden Cavansirin ve Varaz Trdatin da hakimiyyet illeri bu kitabda oz eksini tapmis xezerlerin olkeni isgal etdikleri dovrde katalikos Vironun heyati tesvir olunmusdur Ucuncu kitab ereblerin tarix meydanina daxil olmasina hesr olunmusdur Burada Mehemmed peygemberin s a s zuhurunun qisaca tarixi verilir ereblerin 698 877 ci illerde Albaniya Ermenistan ve Iberiyaya yuruslerinden behs edilir Olkenin daxili heyati ile bagli hadiselerden bu kitabda Varaz Trdatin hakimiyyet basinda oldugu son iller 705 ci ilin kilse heyati Nerses Bakurun xalkidonculuq fealiyyeti alban kilse meclisi alban katalikosu Simeonun kanonlari oz eksini tapmisdir Burada ruslarin 944 cu ilde olkeye basqini da tesvir olunmusdur Kitab alban hokmdarlari ve katalikoslarinin tesviri ile qurtarir Eserin yazilmasinda istifade edilmis menbeler Redakte K V Trevere gore eserde asagidaki menbelerden istifade olunmusdur Xalq revayet ve hekayetleri Monastr ve qesrlerin arxivinde saxlanilmis ruhani ve kubar sexslerin bir birine gonderdiyi epistolyar janrda yazilmis mektublar Muellifin ozunun melumatlari Feride Memmedova ise bu menbelere asagidakilar da elave edir Alban aqioqrafik edebiyyati Alban muqeddeslerinin heyati ve ezablari Alban xronikalari alban katalikosu Vironun xronikasi Alban kilse kanonlari Alban sairi Devdeyin Cavansirin olumune hesr etdiyi agi Albanlara mexsus olmayan basqa dilde yazilmis menbeler Romali Ippolitin III esr xronikasi V VII esrlerde yasamis ermeni muelliflerinin eserleri Tarixi ehemiyyetine gore Qafqaz menbeleri arasinda Alban olkesini tarixine beraber ikinci bir eser tapmaq qeyri mumkundur qafqazsunas alim A P Novoseltsev esere bele qiymet verir Bu her seyden evvel Azerbaycan turklerinin ecdadlarinin tarixi haqqinda qiymetli melumat menbeyidir Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir 1 2 X Dadean Apapat 1896 ctp 22 25 H Akinyan Movses Dashuranci po proevaniyu Kagankatvaci i ego Istoriya Agvan Andes Amsorea Vena 1953 str 13 15 H Akinyan Movses Dashuranci po proevaniyu Kagankatvaci i ego Istoriya Agvan Andes Amsorea Vena 1953 str 25 Stepannos Orbelian Patmut ivn Sisakan str 279 Histoire de la Siounie p 161 Moisey Kalankatli I XI XXXXVIII Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2007 Uxtanes 70 ci fesil Stepannos Orbelian TIFLIS XXV str 90 100 Aguanic Patmut eani mizhin hatori Histoire de la Siounie p 63 Mhit araj Anecvoj patmut ivn izd K P Patkanova SPB 1879 str 15 Istoriya Agvan str 106 84 H Manandean Beitrage zur albanischen Geschichte Leipzig 1897 p 22 M Abegyan Istoriya drevnearmyanskoj literatury str 521 Mhit araj Ajrivanecvoj Patmut ivn Hajoc izd Emmina M 1860 str 23 57 Histoire chronologique par Mkhithar d Alrivank p 25 88 K P Patkanovun Agvan tarixi ne muqeddimesi seh VII IX K P Patkanovun Agvan tarixi ne muqeddimesi seh V G Alishan Hajapatum patmut ivn hajoc str 175 T I Ter Grigoryan K voprosy ob Istorii strany Albanskoj Moiseya Kagankatvaci l 90 Mhitar Gosh Albanskaya hronika str 8 C J F Dowsett The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh BSOAS XXl 3 1958 p 476 K Gandzakeci Istoriya str 15 N Akinyan seh 30 C J F Dowsett The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh BSOAS XXI 3 1958 p 476 History p XIX T I Ter Qriqoryan K voprosy ob Istorii strany Albanskoj Moiseya Kagankatvaci ver 91 Z I Yampolski Sitat getirilen eseri seh 150 Istoriya Agvan str 98 72 Z I Yampolski Sitat getirilen eseri seh 150 151 Istoriya Agvan str 93 70 Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2007 Y Mapp Rus sozu salo haqqinda seh 70 72 Predislovie k Istorii Agvan K Saxnazaryan M Kalankatuklunun Agvan tarixi ne muqeddime Paris 1860 ermeni dilinde C J F Dowsett A Neglested Passage p 468 Z M Bunyadov Bir daha Moisey Kalankatuklunun Agvan tarixi nin nesr olunmamis sehifeleri haqqinda seh 3 9 Hemcinin bax RedakteXarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Alban olkesinin tarixi amp oldid 5221956, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
“Alban kilsəsinə məxsus dini və tarixi əsərlər ermənilər tərəfindən məhv edilib“ – Müsahibə
AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Antik dövr arxeologiya şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, “Qafqaz Albaniyası Xristian Abidələrinin Arxeoloji Tədqiqi Ekspedisiyasının rəhbəri” Natiq Alışovun Yenisabah.az-a müsahibəsi:
– Bəlkə əvvəlcə bir qədər uzaq tarixə ekskursiya edək. Azərbaycanda xristianlığın yaranması və yayılması hansı dövrə təsadüf edir?
– Xristianlıq I əsrdə yaranaraq dünyəvi dinlərdən biri olmuşdur. 56-cı ildə Apastol Faddeyin şagirdi, Yerusəlimin ilk patriarxı apostol Yakovun rəsmi səlahiyyətli elçisi müqəddəs Yeliseydən xristianlığı qəbul etmiş Albanlar Qafqazın ilk xristianları olmuşdur. Müqəddəs Yeliseyin Albaniyanın Qis (Kiş) yaşayış məntəqəsində Qansız qurban verdiyi (tikdiyi) məbəd Qafqazada ilk xristian məbədi olmuşdur. Xristianlıq 311-ci ildə Roma imperiyası tərəfindən tanınmış və 313-cü ildə Milan fərmanı ilə azad din elan edilmişdir. 325-ci il Nikey yığıncağından xristian dini Roma imperatoru Konstantin rəhbərliyi ilə dövlət dini kimi qəbul edilmişdir. Albaniyada xristianlığın dövlət tərəfindən rəsmi tanınması və dövlət dini kimi qəbul edilməsi Roma imperiyasında xristianlığın rəsmən tanınması və dövlət dini elan edilməsi prosesindən bir il sonra baş vermişdir. Xristianlığı azad din elan edən Milan edikti 313-cü ildə Roma imperiyasında qəbul edildikdən bir il sonra Albaniyada 314-cü ildə tətbiq edilmişdir. Nikeyada 325-ci ildə xristianlığı Roma imperiyasının dövlət dininə çevirmiş qərar 326-cı ildə Albaniya dövləti tərəfindən də qəbul edilmişdir.
– Xristianlığın Qafqaz Albaniyasında rəsmi dövlət dininə çevrilməsindən sonra hansı siyasi-ictimai dəyişikliklər baş verdi?
– Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklunun verdiyi məlumatlardan belə aydın olur ki, Alban çarları dövlət idarəçiliyi sahəsində mühüm qərarlar verir. Bütün ölkə ərazisində kilsə və monastırların inşası həyata keçirilir. Alban çarlı III Vaçaqan tərəfindən V əsrdə çağırılmış Aquen məclisi mühüm rol oynamışdır. Bu məclisdə Albaniya (xristian) dövlətinin konstitusiyası rolunu oynayan qanun qəbul edildi. 21 maddədən ibarət olan bu qanunla, nəinki xristian dininin adətləri (qaydaları), habelə ölkənin xristianlıqdan doğan sosial-iqtisadi problemlərini nizama salmışdır. Aquen kilsə məclisindən sonra ilə Alban kilsəsinin xristian aləmi ilə passiv mərhələdən çıxaraq aktiv mərhələyə qədəm qoymuşdur. Ölkə ərazisində ilin günlərinin sayı qədər kilsə və monastırların inşası davam etdirilmişdir.
– Qafqaz Albaniyasında xristianlığın hansı təriqəti daha üstün mövqeydə olmuşdur?
– Ərəb xilafəti Sasanilər imperiyasını işğal etdikdən sonra xristianlığın diofizit təriqətinə əks mövqedə olan monofizit təriqətini müdafiə etməsi cənubi Qafqaz Albaniyasında mövcud vəziyyəti daha da gərginləşdi. 681-ci ildə Alban Knyazı Cavanşirin öldürülməsi və katolikos müqəddəs Yelizarın vəfatından sonra vaxtilə Girdman yepiskopu olmuş, xristianlığın diofizit təriqətinə mənsub olan Nerses Bakur siyasi basqılar səbəbindən monofizit təriqətini qəbul edərək 687-ci ildə Alban katolikosu seçildi. Nerses Bakurun 14 ildən sonra Alban knyazı Varaz Trdatın arvadı həmin təriqətin tərəfdarı olan Alban çariçası Sparama ilə gizli razılaşmaya gəlib diofizit təriqətinə keçir. Nerses Bakurun nəyə görə məhz 14 ildən sonra diofiztliyə keçmə cəhdinin səbəbini 699-cu ildə vergilərin azaldılması üçün Bizans imperatoru ilə danışıqlar aparmaq məqsədi ilə öz oğulları ilə bərabər orada səfərdə olan alban carı Varaz Tiridatın həbs edilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Məhz onların həbsdən azad etmək məqsədlə də çariça Sparama alban əyanları, yepiskopları və katolikosu Nerses Bakurla məsləhətləşdikdən sonra Alban kilsəsini yenidən diofizitliyə qaytarmışdı. 701-ci ildə Nerses Bakurun Albaniyanı diofizit təriqətinə keçirtmək cəhdi, xəlifə Əbdül-Məlikin əmri ilə taxtından devrilməsinə səbəb oldu. Nerses devrildikdən sonra başda alban knyazı Şero olmaqla bütün alban feodal əyanları Əbdül-Məlik divanı qarşısında İsanın iki təbiətinə ibadət edəcəkləri halda qılıncdan keçirilmələrinə dair öhdəlik götürdülər. Lakin bu proses uzunmüddətli olmayıb ərəb xilafətinin zəiflədiyi dövrə, IX əsrin sonuna kimi davam etmişdi. Məlikə Sparama Nersesə yardım etdi, onlar əyanların köməyi kilsələrin çoxunun səcdəgahlarını sökdürür. Məhz təriqətin dəyişməsi kilsələrdə səcdəgahın sökülməsi ilə yekunlaşırmış ki, katolikos Nerses Bakur monofizit təriqətindən diofizit təriqətinə keçərkən səcdəgahların sökülməsi məsələsinə xüsusi diqqət yetirmişdi. Burada diofizit kilsəsi ilə monofizit kilsəsi arasında olan əsas fərqlərdən birinin altarla bağlı olduğu bəlli olur.
– Yəqin ki, Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Qafqaz Albaniyasına məxsus xristian abidələrində bu kimi təriqət dəyişikliyi özündə əks etdirən faktlara rast gəlinmişdir.
– Diofizit kilsələri memarlıq nöqteyi-nəzərdən altar hissəsi döşəmə səviyyəsindən 50 sm hündürlüdə olub, altar sərhədinə malikdir. Keşişin orada etdiyi hərəkətləri, kilsəyə ibadətə gələn şəxslər tərəfindən görülməsi qadağandır. Monofizit kilsələrinin altar hissəsi döşəmə səviyyəsindən 70 sm və 1 m hündürlükdədir və diofizit təriqətli kilsələrdən fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, bu altar acıqdır və ibadətə gələnlər keşişin orda etdiyi hərəkətləri görə bilər. Altarların döşəmə səviyyəsindən hündürlüyü İsa peyğəmbərin təbiyyətinə olan müasibətədən doğur. İsa peygəmbərin ilahi və insani təbiyyətini qəbul edənlər, yəni diofizit keşiş ibaətə gələn xristianlardan çoxda hündür olmayan altarda dini ayini icra edir. İsanin ilahi və insani təbiyyətini qəbul edib lakin insani təbiyyətin ilahi təbiyyətdə əridiyini düşünən monofizit keşiş isə ibadətə gələn mömunlərədən yüksəkdə dəyanaraq dini ayini icrasini həyata keçiridi. Qafqaz Albaniyası ərazisində hər iki altara malik kisələrə rast gəlinmişdir. Xristianlığın hər hansı bir təriqətinə ibadətədə olan dindar şəxs irqi və milli mənsubiyyət göstəricisi daşımadığı üçün kilsə altarlarında olan bu cür fərqlər təbii qəbul edilməlidir. Misal üçün Azərbaycan ərazisində hakim İslam dinin həm sünni həmdə ki, şiə təriqətləri hakim mövqeyə sahibidir. Azərbaycan ərazisində aparılan axeoloji və memarlıq bərpa işləri zamanı əksər kilsələrin altar hissələrində zamanla bu kimi təqiqət dəyişikliyi izlənmişdir.
– Əksər tarixi ədəbiyyatlarda Qafqaz Albaniyası dövlətinin süqutu kimi 705-ci ili götürülür.
– 704-cü ildə Bərdə məclisində alban kilsə monofizit təriqətini hakim təriqət kimi qəbul etmişdir. Bunun əsas təşəbbüskarı olan Şero 705-ci ilə kimi alban knyazı Varaz-Trdatın Bizans imperiyasında olmasından istifadə edərək hakimiyyəti mənimsəmişdi. Alban tarixçisi Moisey məlumat verir ki, Varaz-Trdatın romalılar ölkəsində qaldığı beşinci ili xilas olub ölkəsinə qayıtdı. Bundan sonra o ölkəsini taciklərə (ərəblərə) təslim edib vergilərini də yalnız onlara ödədi. Məhz bu fakt bir daha sübut edir ki, Alban dövlətçiliyinin rəsmən ləğv edilməsinin 704-cü il Bərdə məclisinə heç bir əlaqəsi yoxdur. Alban tarixçisi Moisey məlumatına əsasən 822-ci ildə Varaz Tiridat öldürüldü. Həmin Varaz Tiridat Albaniyada nəsildən-nəslə hökmranlıq edən Mihranilərin sülaləsindən idi. O, Albaniyanın Mihranilər sülaləsindən birinci knyazı Varaz Qriqordan sonra səkkizinci hökmdar idi. Mihranilər sülaləsindən dördüncü hökmdar olaraq 705-ci ildə hakimiyyətini bərpa edən Varaz Tiridatdan 822-ci ildə öldürülən Varaz Tiridat da daxil olmaqla dörd alban çarı hakimiyyətdə olmuşdu. 837-ci ildə Bağdaddan on iki min atlı qoşun çıxıb Albaniya ölkəsinə basqın etdi. Elə həmin ildə çar nəsli Mehranilərdən olan Səhl ibn Sumbat xürrəmilər hərəkatının başçısı Babəki tutaraq xəlifənin ixtiyarına verdi. Əvəzində İberiya və Albaniya üzərində ali hakimiyyət ona verildi və o, bu ölkələrdə çar kimi hakimlik etdi. Mənbəyə əsasən 822-ci ildə öldürülən Varaz Tiridatdan sonra Albaniyada hakimiyyət çar nəslindən olan Səhl ibn Sumbata keçmiş və göstərilən məkanda alban xristian hakimlərinin hökmranlığı davam etmişdi. Bu hadisədən sonra 861-ci ildə Albaniyanın şimal-şərq ərazisində ərəb mənşəli məzyədilər sülaləsinin başçılığı ilə Şirvanşahlar öz müstəqilliyini elan etmiş və Azərbaycan tarixi torpaqlarında biri digərini əvəzləyən feodal dövlətləri yaranmağa başlamışdı. 893-cü ildə mömin knyaz Qriqor Hammam tənəzzül etmiş Albaniya çarlığını şimal-qərb regionunda bərpa etdi. Müsəlman Şirvanşahlar və Sacilər dövlətləri ilə paralel Azərbaycan ərazisində xristian dövlət qurumu tarix səhnəsində qalmaqda davam edirdi. Hamamın bərpa etdiyi Alban dövləti XI əsrin əvvəllərinə kimi, 1008-ci ildə Kaxetiya xoryepiskopu Davidin hərbi qüvvələri və Eretinin (Gürcü mənbələrində Albaniya) hakim dairələrinin bəzi nümayəndələrinin köməyi ilə Albaniyanın (Eretiyanı) işğalı ilə başa çatdı. 822-ci ildə öldürülən Varaz-Tiridatın arvadı, qızı Sparamanı Sünikin hakimi Səhl oğlu Adarnersehə ərə verdi. Bu nəslinin nümayəndəsi Senekərim (Senekərim 1084/5 çarlıq etmişdir), vasitəsilə çoxdan yox olmuş çarlığı bərpa etdirdi. Buradan da aydın olur ki, çoxdan yox olmuş çarlıq gürcülər tərəfindən 1008-ci ildə işğal olunmuş alban çarlığı (Eretiya) Mehranilərlə ana xətti ilə qohum olan Sünik Çarı Senekərimin (Yovhannesi) tərəfindən bərpa edilmişdi. XII əsrin sonlarına yaxın tarixi Zəngəzur və Naxçıvan ərazilərini əhatə edən Sünik knyazlığı dağıldı. Buradakı hakim sülalə knyazlar Qriqori və Sumbat 1166-cı ildə ölümü ilə kəsildi.
– Knyazılıq formasında öz fəliyyətinə davam edən Qafqaz Albaniyası dövlətin son nümayəndələri kimlər idi?
– XII əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində Xaçın ərazisində təşəkkül tapan Xaçın knyazlığını İ.A.Orbeli qədim Albaniyanın bir hissəsi adlandırırdı. Xaçın knyazlığının mərkəzini, Xaçınçay və qismən də Tərtər çayının hövzələrin əhatə edirdi. 1215-ci ildən bu knyazlığın başında alban Mihranilər nəslinə mənsub olan Həsən Cəlal (1215-1261) dururdu. Dövrün epiqrafik yazılarda Həsən Cəlal, “knyazlar knyazı”, “şahanə əzəmətli”, “Xaçın ölkələri knyazı”, “Xaçın və Arsax ölkələrinin əzəmətli knyazı”, “hökmdar”, “tacdar”, “Albaniya hökmdarı”, “Albaniyanın sərhəd bölgələrinin əzəmətli sahibi” titulları ilə göstərilmişdi. Həsən Cəlalın özü isə özünü “mütləq hökmdar” adlandırırdı. Gəncəsər məbədindəki yazıda Həsən Cəlal Arsax ölkəsinin və Xaçın hüdudlarının həqiqi mütləq hökmdarı kimi qeyd edilir. 1216-1238-cı illərdə Həsən Cəlal alban katolikosu Nersesin xahişi ilə Albaniyanın baş kilsəsi adlandırdığı Gəncəsər monastır kompleksinin tikintisinə başlamaq haqqında əmr verir. Bu kompleks Xaçın hakimlərinin Cəlalilərin ailəvi türbəsi yerləşən eyni adlı qədim monastırın yerində ucaldılmısdır. Ona həsr olunmuş ən təmtəraqlı titul Gəncəsər monastırındakı kitabədə əks olunmuşdu. “Allahın müti bəndəsi olan mən, Həsən Cəlal Vahtanqın oğlu, əzəmətli Həsənin nəvəsi, geniş hüdudlara malik, uca və möhtəşəm Alban ölkəsinin həqiqi mütləq hökmdarı. XV əsrdə alban Həsən Cəlalın nəsli Qaraqoyunlu Cahanşahdan “məlik” titulu aldı. Sonralar Cəlalilər nəsli beş muxtar alban feodal məlikliyinə (Gülüstan, Cəraberd, Xaçın, Vərəndə, Dizaq) parçalandı. Qeyd etmək yerinə düşər ki, İ.A.Orbelinin məqaləsində göstərir ki, Xaçın alban knyazlığının artıq XII əsrdə, 1182-ci ildə Cəlalın babası Həsən tərəfindən oğulları arasında 6 (5) knyazlıqlara parçalanması prosesi aparılmışdı, lakin XV əsrdə bu knyazlıqlar məlik adlandırılmağa başlanıldı. Həsən-Cəlal nəsli XV əsrədək Xaçında dünyəvi hakimiyyətə malik olmuş, XV əsrdə məlik titulu daşıyan bu nəslin nümayəndələri həm də Gəncəsərdə yerləşən Alban avtokefal apostol kilsəsinin patriarx-katolikosları vəzifələrini yerinə yetirmişlər. Onlar bu zamandan etibarən dünyəvi hakimiyyətlə bərabər, Qaraqoyunlu, Ağqoyulu və Səfəvilər dölətinin tərkibində və sonrakı dövrlərdə Qarabağ xanının təəbəsi olaraq öz fəalyyətlərini davam etdirməklə 1836-cı ildək Gəncəsər Alban katolikosluğunun dini hakimiyyətin rəhbəri olmuşlar. Xristian dininin IV əsrin birinci yarısında Qafqaz Albaniyasında dövlət dini kimi qəbulundan sonra tarixi Azərbaycan və xüsusilə də Qarabağ ərazisində XIX əsrin birinci yarısına kimi alban xristian abidələrinin tikintisi davam etmişdir. Məlumdur ki, Alban apostol kilsəsi IV əsrdən 1836-cı ilə qədər müstəqil olmuşdur. Katolikosluğun mərkəzi əvvəl Çola, (Dərbənd) VI-VIII əsrlərdə Bərdə, VIII-IX əsrlərdə Berdakur, (Qazax) Gədəbəy yaxınlığında Çarek-Hamşi (Çanaqçı), Xaçın ərazisində qısa müddətdə Xudavəng (Dadivəng) kilsəsi və sonda 1240-1836-cı illərdə Gəncəsərdə (Kəlbəcər) yerləşmişdi.
– Çar Rusiyasının işğal siyasəti özündə Qafqaz Albaniyası dövlətçilik ənənəsini saxlayan xristian əhaliyə hansı yöndə təsir göstərdi?
– 1805-ci ildə Rusiya İmperiyası Qarabağ xanlığını işğal edir. Hansı ki, burada Alban Avtokefal apostol kilsəsi yeddi əsr öz katolikosları ilə fəaliyyət göstərmişdir. 1828-ci ildə Qacarlarla Türkmənçay sülh müqaviləsi və 1829-cu ildə Osmanlı imperiyası ilə Ədirnə müqaviləsinin bağlanması Rusiya imperiyasına imkan verir ki, hər iki dövlət ərazisində olan erməniləri işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarına köçürərək müsəlman dövlətləri ilə sərhəddə mövcud təhlükəni dəf etmək üçün yeni bufer ərazi yaratsın. Bu məqsədlə də imperiya mənsubları əsasən Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazisini seçirlər. Hansı ki, XV əsrdən (1441) erməni qriqorian kilsəsi eçmədzində özünün az tərkibli dini xadimləri ilə Qaraqoyunlu Cahanşahın icazəsi ilə fəaliyyət göstərməyə başlayır və tədqiqatlar göstərir ki, onların Qafqazda XIX əsrə qədər yepiskopları da olmamışdı. 1836-cı ildə ermənilər Mərkəzi Gəncəsər olan müstəqil Alban kilsəsinin yeparxiyaya cevirərək eçmədzinə tabe edilməsinə nail oldular. Tanınmış rus tarixçi-etnoqrafı V.L.Veliçko yazır ki, XIX əsrin əvvəllərinə kimi ayrıca Avqan, yaxud da Gəncəsər katolikosu var idi, hansı ki, Eçmiədzin kilsəsi ilə rəqabət aparır və müstəqil fəaliyyət göstərirdi. Köçürülmə siyasəti nəticəsində say etibarı ilə yerli xristian əhalini üstələyən və xristianlığın monofizit təriqətinə ibadət edən ermənilər yerli əhaliyə məxsus kilsə və monastırları mənimsəyərək zamanla onların qriqorianlaşdırılması və erməniləşdirilməsinə nail oldular. Rusiya Sinodunun dini arxivlərdə yerləşən lazımsız sənədlərin məhv edilməsi qərarı adı altında Alban kilsəsinə məxsus dini və tarixi əsərləri Cənubi Qafqaza köçürülən ermənilər tərəfindən məhv edildi.
– Birinci Qarabağ Müharibəsi dövründə burada olan alban xristian abidələri hansı təcavuz faklarına məruz qalmışdır?
– XX əsrin 90-cı illərində Ermənistanın işğalçı siyasəti nəticəsində tarixi Azərbaycan ərazisi olan Qarabağ bölgəsi işğal edildi. Onun nəticəsi kimi Qarabağ bölgəsində mövcud alban xristian abidələrinin ornament və epiqrafik məlumatlarına əlavələr edilmiş, alban xristian abidələrində qanunsuz arxeoloji qazıntılar aparmış, bir çox abidələr konservasiya və ya bərpa edilərək dünya ictimaiyyətinə erməni abidəsi kimi təqdim edilmişdi.
44 gün çəkən İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı torpaqlarımız işğaldan azad olunmuş Müzəffər Ali Baş komandan Xocavəd rayonun Tuğ və Hünərli kəndlərindəki alban kilsələrində olmuşdur. Alban abidələrində mövcud acınacaqlı vəziyyətlə yerində yanış olmuşdur.
Qeyd edim ki, ermənilər alban xaçın kinyazlığı “böyük ermənistanın” şərqi vilayəti hesab etdikləri üçün kilsələr üzərində mövcud epiqrafik yazılara qismən müdaxilə etmişdirlər. Bu epiqrafika üzərində olan adlar həm yerli, həm islam, həm də ki, xristian mənşəlidir. Hələ sovet dövründə ermənilər tərəfindən Qarabağ ərazisində olan alban kilsələrinə məxsus epiqrafik məlumatlar toplanmış lakin, onlar tam şəkildə deyil inşa edən şəxs və inşa tarixin göstərən hissələri nəşr etdirmiş digər məlumatları gizlətmişlər. Ermənilərin aparğı diğər saxtakarlıq işləri bir başa kilsələrin altar hissəsi ilə bağlı olmuşdur. Onun dösəmə səviyyəsindən olan hündürlüyünə müdaxilələr edilmiş bəzi epiqrafik əlavələr edilmişdir.
– Son günlər ermənilər Cəbrayılda qədim erməni kilsəsinin dağıdilması ilə bağli iddia ilə cıxış edirlər.
Qeyd edim ki, Cəbrayıl rayonunda tarixin heç bir dönəmində ermənilər yaşamayıb, onlar yalnız 28 önce Cəbrayıl rayonun işğal etmis Azərbaycana məxsus bütün tarixi dini abidələri dağıtmışlar. Üç beş il önce əskər ibadəti ücün tikdikləri sövməə (kicik kilsə) isə heç bir halda tarix abidə və erməni irsi kimi qələmə verilə bilməz.
– Qafqaz Albaniyası xristian abidələrinin kompleks araşdırılması üçün nə kimi işlər görülməlidir?
Qeyd olunan məsələrin daha dərindən araşdırılması üçün bir neçə təklif vermək olar. Qafqaz Albaniyasının xristian dövrünün daha dərindən araşdırılması üçün tarixçi, arxeoloq, antropoloq, etnoqraf, memar, epiqraf, dilçi, folklorşünas və s. mütəxəssislərin bir qurum altında cəmlənməsi. Cəlb olunmuş gənc mütəxəssislərin təkminləşdirilməsi və elmi potensiyalının artırılması üçün ilk növbədə onlara qədim latın, yunan, erməni, gürcü, fars, ərəb dillərinin tədris edilməsi, ingilis və rus dillərinin təkminləşdirilməsi yolu ilə arxivlərində olan yazılı mənbələrin orijinalından oxunması və nəticə olaraq fundamental tədqiqat əsərlərini yazılması. Bu günə qədər qismən tədqiq edilmiş və araşdırılmasına ehtiyac olan abidələrinin coğrafi informasiya sisteminin yaradılması. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyət abidə və nümunələrinin təbliği və təşviqi üçün yerli və beynəlxalq konfransların təşkili. Yaxın zamanlarda bu abidələrdə elmi ekspedissiyalar təşkil edilməli tarixi, arxeoloji, memarlıq və epiqrafik məlumatlar toplanmalı, əlavə edilmiş epiqrafik löhfələrin bağlayıcı məhlullarından kimyəvi analiz nümunələri götürülərək abidə bağlayıcıları ilə uyğunluq dərəcəsi yoxlanmalı, mövcud reallıqlar yerində araşdırılmalıdır. Unutmaq olmaz ki, tarixi abidə ona edilən əlavə düzəlişləri heç bir zaman qəbul etməmişdir.
Qafqaz Albaniyası
E. ə. IV əsrdə Azərbaycanın Araz sayından şimalda yerləşən torpaqlarında yaşayan və qədim türk söylarından biri olan Albanlar öz dövlətlərini qurmuşdular. Hələ e. ə. V əsrdə Herodot Araz çayından şimaldakı torpaqlarda kaspi adlı Alban tayfasının yaşaması haqqında məlumat vermişdir. Kaspilər fars-yunan müharibələrində piyada və atlı döyüşçülər kimi iştirak etmişdilər. E. ə. 331-ci il Qavqamela döyüşündə Əhəməni ordusımun tərkibində alban döyüşçülərindən ibarət bir hərbi dəstə Makedoniyalı İsgəndərə qarşı vuruşmuşdu.
Makedoniyalı İsgəndərin hakimiyyəti dövründə Alban hökmdarlığının mövcud olmasını antik Roma müəllifi Böyük Plini təsdiq edir. Plini İsgəndərin e. ə. 327-ci ilə düşən Hindistan yürüşü zamanı Alban çarının ona iki dəfə qeyri-adi böyüklükdə köpək bağışlaması haqqında məlumat vermişdir. Bu məlumat e. ə. IV əsrin II yarısında Azərbaycanın şimalında Alban dövlətçiliyinin mövcudluğundan xəbər verir.
E. ə. IV-III əsrlərdə Albaniyanı idarə etmiş hökmdarların adları tarixdə qalmamışdır. Buna baxmayaraq e. ə. III əsrdə Makedoniyalı İsgəndərin pullarına oxşar yerli gümüş alban pullarının kəsilməsi, üzərində müxtəlif süjetlərin əks olunduğu üzük formalı möhürlərdən istifadə olunması dövlətin mövcudluğundan xəbər verirdi. Dövlət sənədlərini təsdiq etmək üçün hökmdarların daşıdıqları belə möhürlərdən bizim eranın III əsrinədək istifadə olunmuşdur. Qədim Alban dövlətinin paytaxtı Qəbələ şəhəri idi.
Ərazisi əhalisi və təsərrüfat həyatı. Antik yunan müəllifi Strabona görə albanlar iberlərlə Kaspi dənizi (Xəzər) arasında yaşayırdılar. Dövlətin şərq sərhədini Kaspi dənizi, qərb sərhədini isə İberiya (İori çayınadək) təşkil etmişdir. İndiki Gürcüstanın şərqindəki Alazan vadisi Alban torpaqlan idi. Alban dövlətinin şimal hüdudlan Dərbənddən yuxarıdakı Samur dağ silsiləsindən başlayıb. Böyük Qafqaz dağlarının ətəkləri boyu İori çayının yuxan axannadək uzanırdı. Araz çayı isə Alban dövlətinin cənub sərhədi hesab olunur. Mənbələrdə Alban və Kür çayının Alban torpaqlarından axıb dənizə tökülməsi haqda geniş məlumatlar vardır. Strabona görə Araz çayı da Alban ölkəsindən axaraq Kür çayına və yaxud Kaspi dənizinə tökülürdü.
Alban əhalisi vahid dildə danışmırdı. Strabona görə bu ölkədə 26 dil var idi. Albaniyada yaşayan tayfalar içərisində kaspiləri, utiləri, qarqarları, qardımanlıları, leqləri, gelləri və başqalarını göstərmək olar. Kaspilər, utilər və başqalan e. ə. I minilliyin ortalarında daha böyük tayfanın adı ilə albanlar adlandırılmışdır. E. ə. IV əsrdə baş vermiş Qavqamela döyüşündə Azərbaycanın şimalındakı tayfa birliyi artıq «Alban» adını daşıyırdı. Antik çağda Kaspi dənizini həm də Alban dənizi adlandırmışdılar. Strabona görə əvvəllər burada hər qəbilənin bir padşahı var idisə, e. ə. I əsrin 60-cı illərində bütün alban qəbilələrinə bir padşah başçılıq edirdi. Albaniyada yaşayan tayfaların dili Türk, Qafqaz və s. dillər ailəsinə aid edilir. Təsadüfi deyil ki, ana qaynağımız olan «Kitabi Dədə Qorqud» da Alban soyunun başçısı Qazan xan verilmişdir.
Strabona görə Albaniyanın çox bərəkətli və məhsuldar torpağı ildə iki yə ya üç dəfə məhsul verir; burada tarlalar dincə qoyulmur və ağac xışla şumlanır. Səpilən toxumdan əlli dəfə çox məhsul alınır. Üstəlik burada iqlim Babilistan və Misirdəkindən daha əlverişli olub, torpaq daha yaxşı suvarılırdı.
Antik dövrdə Alban əhalisi taxılçılıq, tərəvəzçilik, bağçılıq, üzümçülük və maldarlıqla məşğul olurdu. Taxıl bitkilərindən buğda, arpa və dan yetişdirilirdi. Albanlar taxılı dəmir oraqlarla biçir, xırmanlarda xırda daş dişləri olan ağac vəllə döyür və dən daşlan ilə üyüdürdülər. Taxılın üyüdülməsində əl dəyirmanlarından, eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq su dəyirmanlarından istifadə edirdilər. Taxılı iri saxsı küplərdə və xüsusi quyularda saxlayırdılar.
Strabon Albaniyada müxtəlif meyvə ağaclarının, hətta zeytun yetişdirildiyini qeyd etmişdir. Albaniyanın təsərrüfatında üzümçülük və şərabçılığın mühüm yer tutması haqqında Strabon çox qiymətli məlumatlar vermişdir. Şamaxıda və Qəbələdə arxeoloji qazıntılar zamam şərab istehsal edilən emalatxanaların qalıqlan və şərab saxlamları çoxlu böyük küplər tapılmışdır.
Albaniyanın mülayim iqlimi, bol otlu dağları və düzləri köçmə (yaylaq) maldarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdı. II-III əsrlərdə yaşamış yunan müəllifi Klavdi Elian burada çoxlu mal naxırları və at ilxılarının olması haqqında məlumat verərək yazırdı ki, burada saxlanan dəvələrin yunu öz zərifliyi və yumşaqlığı ilə Milet yunundan geri qalrmr. Kahinlər, ən varlı və nüfuzlu kaspilər həmin yundan toxunmuş paltarlar geyirdilər.
Albaniyada çoxlu minik və yük atları yetişdirilirdi. Minik atlarından süvari qoşun dəstələrində istifadə olunurdu. Strabona görə Pompeyin yürüşləri zamanı albanlar romalılara qarşı 60 min piyada və 22 min atlı qoşun çıxarmışdılar.
Albaniyanın təsərrüfat həyatında balıqçılıq da böyük yer tuturdu. Albanlar balıqları duzlamağı və balıq piyindən sürtgü yağı düzəltməyi bacanrdılar. Balıqların içalatını bişirməklə hazırlanan yapışqan o qədər möhkəm yapışdırırdı ki, hətta on gün suda saxlayanda da yapışdırılan əşyalar bir -birindən qopmurdu.
Sənətkarlıq, ticarət və səhərlər. Albaniyada sənətkarlığın müxtəlif sahələri inkişaf etmişdi. Sənətkarlıq əsasən şəhərlərdə, qismən də kəndlərdə cəmləşmişdi. Sənətkarlıq məhsullan ölkənin daxili təlabatmı ödəməklə yanaşı, bir hissəsi qonşu ölkələrə ixrac olunurdu. Silahqayırma, qiymətli metallardan qab istehsalı və qiymətli parça növlərinin toxunması bir qayda olaraq şəhər sənətkarlıq emalatxanalarında cəmləşmişdi.
Albaniyada geniş yayılmış sənətkarlıq sahələrindən biri də metalişləmə idi. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ən qədim metallurgiya mərkəzlərindən biridir. Dövlətin, şəhərlərin yaranması və ticarət əlaqələrinin genişlənməsi metalişləmə sənətinin inkişafına şərait yaratmışdı. Metalişləmə sahəsində dərin ixtisaslaşma getmişdi: 1) silah istehsalı; 2) əmək alətləri və məişət əşyalarının düzəldilməsi; 3) bəzək əşyalarının düzəldilməsi. Ustalar metalı əritməyi, qəlibə tökməyi, qaynaq etməyi, kəsmə və döymə üsulu ilə metaldan hər cür məmulat düzəltməyi bacarırdılar. Qazıntılar zamanı bütün bu texniki üsulları tətbiq etməklə hazırlanmış silahlar (zireh, xəncər, qılınc, ox və s.), əmək alətləri (balta, oraq, bıçaq və s.) və bəzək əşyaları (üzük, sırğa, bilərzik və s.) tapılmışdır.
Albaniyada dulusçuluq sənəti də geniş yayılmışdı. Dulusçular gildən inşaat materialları (kirəmit və kərpic) və gil qablar hazırlayaraq dulus kürələrində bişirirdilər. Qazıntılar zamanı Mingəçevirdə antik dövrə aid çoxlu dulus kürəsi tapılmışdır.
Bizim eranın ilk əsrlərindən Albaniyada şüşə istehsal edilməsinə başlanmışdı. Dövlətin meydana gəlməsi ilə möhürlər hazırlanmasına təlabat yaranmışdı. Möhürlər çox zaman üzük formasında düzəldilirdi.
Albaniyada toxuculuq sənəti öz yüksək səviyyəsi ilə seçilirdi. Toxuculuqda qoyun və dəvə yunundan, bitki liflərindən istifadə edilirdi. Burada boyaqçılıq, gönişləmə, dülgərlik, dərzilik, çəkməçilik və başqa sənət sahələri də inkişaf etmişdi.
Antik dövrdə Albaniyada daxili ticarət sürətlə inkişaf edir və ölkənin xarici ticarət əlaqələri genişlənirdi. Sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyat və ölkədən keçən beynəlxalq ticarət yollan Albaniyanın dünya ticarətinə fəal şəkildə qoşulmasına imkan verirdi. Albaniya ərazisində olan beynəlxalq ticarət yollarından biri Xəzər dənizinin sahilindən keçərək şimalla cənubu birləşdirirdi. Albaniyadan beynəlxalq su yolu da keçirdi. Mənbələrə görə Hindistandan gətirilən mallan Oks çayı (Amudərya), Hirkan dənizi (Xəzər) və Kür çayı ilə su yolu vasitəsi ilə, bir az da quru yolla getməklə, Qara dənizə çıxarmaq olurdu. Albaniyanı İberiya ilə birləşdirən ticarət yolu haqda Strabon məlumat vermişdir. Ölkəyə xaricdən şirli saxsı, şüşə və metal qablar, bəzək əşyaları gətirilirdi.
Şamaxıda və Qəbələdə tapılan böyük gümüş pul dəfinələri Albaniyada ticarətdə puldan geniş istifadə olunduğunu və pul kəsildiyini sübut edir. Albaniyada yerli pullarla yanaşı. Makedoniyalı İsgəndərin adından kəsilmiş gümüş pullar, habelə Selefki, Parfıya, Yunan, Roma və başqa ölkələrin pulları da işlənirdi. Bu fakt Albaniyanın geniş ticarət əlaqələrindən xəbər verir.
E. ə. I minilliyin ortalarında Albaniyada sənətkarlığın və ticarətin inkişafi üçün əlverişli olan yerlərdə salınmış yaşayış məskənləri böyüməyə başlamışdı. Ellinizm dövründə ölkə dünya ticarətinə qoşulmuşdu. Nəticədə belə məskənlərdən bəziləri şəhərlərə çevrilmişdi. Strabon Alban şəhərlərindən yalnız Uti vilayətində yerləşən Ayniana və Anariakanın adını çəkmiş, Plini isə Alban dövlətinin əsas şəhəri olan Kabalakanı (Qəbələ) qeyd etmişdir. II əsrdə yaşamış antik müəllif Klavdi Ptolomey Albaniyanın 29 şəhər və böyük yaşayış yerlərinin adını çəkmişdir ki, bunlardan Telaba, Gelda, Albana və Getara Xəzər dənizi sahilində yerləşirdi. Antik qaynaqlarda adı çəkilən şəhərlərdən yalnız Kabalakanın (Qəbələ) və Şamaxının (Gemaxiya) yeri dəqiq məlumdur.
Albaniyanın ictimai-siyasi tarixinin başlıca məsələləri Albaniyanın ictimai quruluşu haqqında əsas məlumatlar arxeoloji abidələr və yazılı qaynaqların öyrənilməsi nəticəsində əldə edilmişdir. Alban hökmdarlarının qəbirləri indiyədək tapılmasa da, varlı və yoxsul zümrəyə məxsus yaşayış evlərinin qalıqları və qəbirlərdə tapılmış əşyaların müxtəlifliyi alban cəmiyyətində ictimai və əmlak bərabərsizliyinin mövcudluğunu sübut edir. Strabon e. ə. 60-cı illərin hadisələri ilə bağlı yazırdı ki, hazırda bütün alban qəbilələrini bir padşah idarə edir. Əvvəllər isə burada hər qəbilənin öz padşahı (çar) var idi. E. ə. I əsrdə Pompeyin yürüşləri zamanı Albaniyanı Oroys, Anto-ninin yürüşləri vaxtı isə Zober idarə edirdi. Alban Arşakilərinə qədər, yəni I əsrin ortalarınadək Albaniyanı onun ilk hökmdarı olmuş Aranın nəsli -Aranşahlar idarə etmişdir.
Albaniyada hökmdardan sonra ən hörmətli adam baş kahin sayılırdı. Baş kahin əhalisi sıx olan böyük bir müqqəddəs əyalətə başçılıq edirdi və məbəd qulları da onun ixtiyarında idi.
Albaniyada hakim zümrəyə əyanlar və kahinlər daxil idi. Cəmiyyət ali zümrə ilə yanaşı, kəndlilər, sənətkarlar və tacirlərdən ibarət idi. Albaniyada kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq sahələrində çalışanların böyük hissəsi, ticarətlə məşğul olanların hamısı azad adamlar idi. Əkinçilikdə və sənətkarlığın bəzi sahələrində qul əməyindən də istifadə edilirdi. Strabon alban məbədlərinə məxsus qulların olduğunu qeyd etmişdir. Qul əməyindən padşaha və əyanlara məxsus təsərrüfatlarda da istifadə olunması ehtimal edilir. Lakin Misir, Mesopotamiya, Yunanıstan, Roma kimi klassik quldar dövlətlərindən fərqli olaraq Albaniyada qul əməyindən az istifadə olunmuşdur. Burada əməkçi əhalinin böyük əksəriyyətini azad adamlar, yəni vergi ödəyən zümrələr (kəndlilər, sənətkarlar və s.) təşkil edirdi. Albaniyada quldarlıq, yalnız bir təsərrüfat ukladı kimi mövcud olmuş və cəmiyyətin bütün sosial-iqtisadi həyatını tamamilə əhatə etməmişdir. Quldarlığın zəif inkişaf etdiyi Alban cəmiyyətində nəsli-qəbilə quruluşunun qalıqları da öz təsirini göstərirdi.
E. ə. IV-III əsrlərdə Makedoniyalı İsgəndərin və Selevkilərin Kaspi dənizi və onun ətraf bölgələrinə göndərdikləri ekspedisiyalarından sonra Albaniya ərazisinə hər hansı bir yürüş haqqında mənbələrdə heç bir məlumat verilmir. E. ə. I əsrin 60-cı illərinə qədər Yaxın Şərqdə baş verən hərbi-siyasi hadisələrdən kənarda qalan Alban dövləti üçün bu dövr əmin-amanlıq dövrü olmuşdur. Ellinizm adlanan həmin dövrdə Albaniya iqtisadi və mədəni yüksəliş keçirirdi və onun xarici ölkələrlə əlaqələri genişlənmişdi.
E. ə. I əsrdə romalıların hərbi planlarında Albaniya və qonşu İberiya önəmli yer tutmağa başlamışdı. Romalılar Albaniyada möhkəmlənməklə Hindistanı Qara dənizlə birləşdirən, bir hissəsi Kaspi dənizindən-Kür çayından və quru ərazidən keçən ticarət yollarını ələ keçirmək niyyətində idilər. Albaniyanın ələ keçirilməsi Romaya bu ərazidən Parfiyaya zərbələr endirmək və digər ölkələrə yürüşlər etmək imkanı verirdi. E, ə. 66-cı ildə Roma sərkərdəsi Pompey Alban torpaqlarına yürüşə başlayaraq Kür çayı sahilində hərbi düşərgə saldı. Alban hökmdarı Oroysun başçılıq etdiyi 40 minlik ordu romalılar üzərinə hücuma keçdi. Həmin ilin dekabrında Kür çayı sahilində baş vermiş qanlı döyüşdə daha güclü və təcrübəli olan Roma ordusu qalib gəldi. Albanlarla sülh bağladıqdan sonra Pompey İberiyaya yürüş etdi və qalib gəldi.
Romalılar İberiyaya yürüş edəndə albanlar onları arxadan təqib edərək Roma qoşunu üçün təhlükəli vəziyyət yaratdıqlarından Pompey e. ə. 65-ci ildə yenidən albanlar üzərinə yürüşə çıxdı. Albanlara gözlənilməz zərbə vurmaq üçün romalılar İori ilə Alazan çaylan arasındakı susuz çöllə hərəkət etməyi qərara aldıirr. Pompey bir neçə albanı əsir alaraq ordusunu daha qısa və rahat yolla aparmaq üçün onlardan bələdçilik etmələrini istədi. Maraqlıdır ki, ölümdən qorxmayan albanlar düşməni daha uzun və çətin yolla apararaq xeyli ləngitdilər. Alazan çayı sahilindəki çöldə döyüş baş verdi. 60 min piyada və 12 min atlıdan ibarət Alban qoşununa Oroysun qardaşı Kozis başçılıq edirdi. Süvari qoşunda albanlar, piyada qoşunda isə romalılar daha güclü idilər. Pompeyin düşünülmüş hərbi taktikası əsasında Roma ordusunun önündə olan atlı dəstəsi qəsdən geriyə qaçaraq albanları öz arxasınca apanb mühasirəyə saldı. Döyüş vaxtı Kozis Roma sərkərdəsi Pompeyə nizə ilə zərbə endirsə də, möhkəm zireh Pompey i ölümdən qurtardı. Pompeyin cavab zərbəsi ilə Kozis ölümcül yaralandı. Döyüş romalıların qələbəsi ilə başa çatdı. Romalılara qarşı kişilərlə birlikdə alban qadınlarının da qəhrəmanlıqla vuruşması antik Roma müəlliflərinin heyrətinə səbəb olmuşdu. Döyüşdən sonra Pompeyin tələbi əsasında onun düşərgəsinə gəlməyən Alban hökmdarı Oroys məktub və hədiyyələr göndərməklə kifayətləndi. Pompey barışığa gəlmək və tabe olmaq haqqında Oroysun vədlərini qəbul edib, Xəzər dənizi sahillərinə çıxmaq üçün ölkənin içərilərinə doğru irəliləməyə başladı. Ciddi müqavimətlə qarşılaşan Pompey öz son məqsədindən əl çəkməyə məcbur olub, ölkəmizi tərk etdi. Roma müəllifləri bunun əsas səbəbini həmin ərazidə guya çoxlu zəhərli ilanların olması ilə əlaqələndirirlər. E. ə. 36-cı ildə Antoninin Atropatenə və Albaniyaya yürüşünün nəticəsi olaraq Alban hökmdarı Zober romalılardan asılılığı qəbul etmişdi. Roma hökmdarı Oktavian Avqustun hakimiyyətinin sonlarında tərtib olunmuş məşhur Ankir kitabəsində Alban hökmdarının Roma ilə dostluq etmək niyyətindən bəhs edilmişdir. Bu yazı göstərir ki, eramızın I əsrinin əvvəllərində öz ölkəsini müstəqil idarə edən Alban hökmdarları Roma ilə dinc münasibətlər qurmağa çalışırdılar. Qobustanda bir daşın üzərində Roma imperatoru Domisianın adı ilə bağlı olan kitabənin qalması eramızın I əsrində Roma-Alban əlaqələrindən xəbər verir. II əsrdə Roma imperatoru Adrian Alban dövləti ilə dostluq əlaqələri saxlanmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi.
Bizim eranın 34-cü, 72-74-cü və 135-136-cı illərində şimaldan gələn sarmat-alan tayfalarının yürüşləri talançılıq məqsədi daşıdığından Albaniyaya böyük ziyan vurmuşdu.
Mədəniyyət Albanlar zəngin maddi və mənəvi mədəniyyətə malik idilər. Alban dövləti yaranandan sonra ölkədə memarlıq və tikinti işləri genişlənmişdi. Şəhərlər salınır, müdafiə istehkamları qurulur, böyük ictimai binalar tikilirdi. Albaniyanın paytaxtı Qəbələnin ətrafında tikilmiş müdafiə qurğuları olan torpaq səddinin və xəndəyin qalıqları bir kilometr uzunlu- ğundadır. Tikinti işlərində daş, çiy və bişmiş kərpic, ağac və kirəmitdən istifadə olunurdu. Qədim Qəbələdə arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilən və bizim eranın ərəfəsində tikilən böyük bir ictimai binanın qalıqlan göstərir ki, özülü çay daşından, divarları çiy kərpicdən hörülmüş tikilinin üç böyük salonu, iki otağı və iki böyük dəhlizi olmuşdur. Hər salonun ortasında daşdan iki sütun altlığı qoyulmuşdur. Binanın üstü iri ölçülü və yüksək keyfiyyətli kirəmitlə örtülmüşdür.
Albaniyanın rəssam-boyaqçıları gil, mis və digər metal qablar üzərində müxtəlif quş, heyvan və insan təsvirləri çəkir və gözəl naxışlar vururdular. Qızıl, gümüşdən və digər metallardan hazırlanan bəzək əşyalarının bir çoxu incəsənət əsəri sayıla bilər.
Alban əhalisi antik dövrdə yazı mədəniyyətinə malik olmuşdur. Mənbələrə görə albanlar dünyada yazısı olan on beş mədəni xalqdan biri idi. Xristianlığa qədər Albaniyada çoxallahlılıq olmuşdur. Strabona görə albanlar Səma, Günəş və Ay allahlarına sitayiş edirdilər. Albanlar, başqa xalqlarda az rast gəlinən yüksək əxlaqi dəyərlərin və davranış mədəniyyətinin yaradıcısı və daşıyıcıları idilər. Strabon yazırdı ki, albanlar öz gözəlliyi və hündür boylu olmaları ilə seçilirlər. Onlar xırdaçı olmayıb ürəyiaçıqdırlar.
Albanlar nəinki valideynlərinə, hətta yad qoca adamlara belə həddindən artıq hörmət göstərirlər. Göründüyü kimi, albanlar çox az hallarda rast gəlinə bilən əxlaqi keyfiyyətlərə malik olmuşlar. Qədim əcdadlarınıızdan biri olan türksoylu Albanların bu nadir əxlaqi keyfiyyətləri 2-3 minillik tarixin sınağından çıxaraq bu gün də xalqımız tərəfindən qorunub saxlanmışdır.
Mənbə: AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim zamanlardan-XXI əsrin ilk onilliklərinədək), Ali məktəblər üçün dərslik, (yenilənmiş üçüncü nəşri), “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, BAKI-2016
Dərsliyin müəlliflər kollektivi: kafedra müdiri, dosent Mehman Qəhrəman oğlu Abdullayev, əməkdar elm xadimi, prof. Süleyman Sərdar oğlu Əliyarlı, prof. Sevda Yunis qızı Süleymanova, prof. Xaqani Məmməd oğlu Məmmədov, prof Zabil Həsrət oğlu Bayramov, dos. Tamilla Kərim qızı Babayeva, dos. Yunis Məsməli oğlu Nəsibov, dos. Bəymirzə Şabi oğlu Şabiyev, dos. Ərəstun Balaxan oğlu Mehdiyev, dos. Rəsul Sabir oğlu Hüseynli, dos. Kərəm Hətəm oğlu Məmmədov, t.ü.fd. Lalə Ağamirzə qızı Əliyeva, tü.fd. Rabil Habil oğlu Süleymanlı, baş müəllim Əminə Qasım qızı Şirinova, baş müəllim Nurlana Allahyar qızı Cavanşir, tü.fd. Ərşad Həsən oğlu Həsənov, t.ü.fd. Ülviyyə Əjdər qızı İbrahimova, t.ü.fd. Almas Sabir qızı Cavadova, t.ü.fd. Arzu Əşrəf qızı Məmmədova- Teqlər:
- Albaniya
- , Qafqaz Albaniyası
- , qədim Azərbaycan tarixi
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.