Kompüter virusuna yoluxma riskini necə azaltmaq olar?

* ekrana nəzərdə tutulmamış məlumatların və görüntülərin çıxması;

İlk yardım: yanıqları necə müalicə etmək lazımdır

Yanma ən çox rast gəlinən ev xəsarətlərindən biridir. Təəssüf ki, yanma dərəcəsi nə olursa olsun həmişə kiçik də olsa xəsarət olur. Qızartma bişirəm zamanı dəriyə düşən bir damla yağ və ya kimyəvi yanma olsun, hər halda kiçik bir çapıq qala gözləniləndir. Ancaq nəticələr daha ciddi ola bilər, əgər ilk tibbi yardım vaxtında və düzgün göstərilərsə, çox şeyin qarşısını almaq olar.

Bu gün "İlk yardım lazım olarsa nə etməli" layihəsində sizə müxtəlif növ yanıqlarla necə davranacağınızı izah edəcəyik. Layihə Respublika Diaqnostika Mərkəzinin (RDM) mütəxəssisləri ilə ortaq şəkildə hazırlanmışdır

Fərqli yanıq növləri üçün ilk yardım

Yanmaların səbəbləri tamamilə fərqli ola bilər: yanğın, buxar, aqressiv kimyəvi birləşmələr ciddi yaralanmalara səbəb olur. İlk yardım həmişə yanma növündən asılı olacaq. Hər biri haqqında ətraflı danışaq:

Termal yanıqlar

Termal yanıqlar, od və ya yüksək temperaturlu maddələrlə təmas nəticəsində yaranan ən çox yayılmış yanma növüdür. Oddan yanma zamanı kəskin bir ağrı, yanma hissi, təsirlənmiş dəri sahəsinin qızartması görünür. Qaynar su ilə yanma halında, ağrı və qızartı ilə yanaşı dərinin təsirlənmiş hissəsində yüngül, şəffaf bir maye ilə ödem və qabarcıqlar əmələ gəlir. Qabarcıqlar qopan yerində yara açılır, beləliklə bu cür yanma zamanı zədələnmiş toxumalara yoluxma riski var. Buxar yanığı ilkin simptomlarda qaynar su yanmasına bənzəyir. Bu cür yanma ən çox təmizlik və ya pişirmə zamanı baş verir. Müəssisələrdə qəzalar zamanı baş verdikdə və ya təhlükəsizlik tədbirlərinə əməl edilmədikdə ən təhlükəli yanmalardan biridir.

Necə kömək etmək olar

1. Əvvəlcə yanmış yeri su ilə soyudun. Bu istinin getdikcə daha dərin yayılmasının qarşısını alacaq və ağrını da azaldacaqdır. Zədələnmiş yeri ən azı 10 dəqiqə soyudun.
2. Qurban nəfəs almırsa və nəbzi itibsə, dərhal ürək-ağciyər reanimasiyasına davam edin. Yalnız yanıq ciddidirsə, əvvəlcə dərinin zədələnmiş hissəsi soyudulmalı və sonra nəbzini və nəfəsini bərpa etməyə çalışmalısınız.
3. Qurbandan sıx geyim və aksesuarları çıxarın. Bədən şişə bilər və lazımsız şeylərdən qurtulmaq çətin olacaq.
4. Zədələnmiş yerə sarğı tətbiq edin. Əlinizdə bir şey yoxdursa, təmiz bir plastik torbadan istifadə edə bilərsiniz.

1. Üzdə yanma olması halında təmiz hava ilə təmin edin, nəfəs almağa nəzarət edin və lazım olduqda ürək-ağciyər reanimasiyasına davam edin. Yanmış yerlərə yaş dəsmal çəkin və soyuduqdan sonra bir neçə təbəqə ilə örtün. Qurbanı dərhal xəstəxanaya yerləşdirin.
2. Ağız boşluğu və tənəffüs yolları təsirlənirsə, hava yollarının açıqlığını təmin edin. Qurban şüurludursa, ona bir neçə qurtum su verin. Həm də dərhal xəstəxanaya yerləşdirin.
3. Gözlərdə istilik zədələnməsi olduqda onları su və ya soyuq çay dəmləməsi ilə soyudun. Gözlərini bağlayın və xəstəxanaya yerləşdirin.

Kimyəvi yanıqlar

Kimyəvi yanıqlar da tez-tez rast gəlinən yanıq hesab edilir. Bu tip yanmağa səbəb ola biləcək bir çox maddə var: uçucu yağlar, turşular, qələvilər, ağır metal duzları və s. Bu maddələr adətən ümumi təmizləyici və yuyucu maddələrdə olur. Yanıq əlamətləri fərqlidir: turşu toxumaların dehidrasiyasına, qaranlıq qaysaqlara səbəb olur və qələvi yanığı ilə yaşıl-boz rəngli bir qabıq görünür.

Necə kömək etmək olar

1. Kimyəvi yanma zamanı ediləcək ilk şey, təsirə məruz qalan səthdən maddəni ən qısa müddətdə çıxarmaqdır. Dəridə yaranan kimyəvi qalıqlardan qurtulmaq və soyudaraq ağrıları azaltmaq üçün yaranı 15-30 dəqiqə su ilə bolca yuyun.
2. Kimyəvi maddəni neytrallaşdırın, zədələnmiş dəri bölgəsi ilə təmasda olan paltar və aksesuarları diqqətlə çıxarın.
3. Qurbana ağrını azaltmaq üçün güclü bir analqetik verilməlidir.

1. Təsirə məruz qalan dəridən kimyəvi maddəni çıxardıqdan sonra steril bir cuna sarğı tətbiq edin.
2. Xüsusilə gözlər, qollar, ayaqlar, üz, qasıq nahiyəsi, həmçinin ağız və yemək borusu təsirlənsə xəstənin xəstəxanaya yerləşdirilməsini təmin edin.
3. Yanmağa səbəb olan kimyəvi maddə olan qabı həkimə göstərdiyinizə və ya ətraflı təsvir etdiyinizə əmin olun.

Bilməlisiniz ki:

• turşu yanıqları halında, zərərsizləşdirmək üçün 2-3% nisbətində soda istifadə olunur
• qələvi ilə yanıqlar üçün — 1–2% limon, borik və ya sirkə turşusu məhlulu
• əhənglə yanma halında əvvəlcə əhəng qalıqlarını quru şəkildə təmizləyin və yalnız sonra təsirlənmiş ərazini uzun müddət və güclü şəkildə yuyun.
• Fosfor yanması halında yanan paltarları atın və ya suya batırılmış hər hansı bir parçanı yanan səthin üstünə qoyun. Fosfor alovu krantdan su axını ilə və ya 1-2% mis sulfat məhlulu ilə söndürülür. Pinsetlə, görünən bütün fosfor hissəciklərini çıxarın, bundan sonra yanmış səthə bir sarğı tətbiq edin, mis sulfat 2%-i, bikarbonat soda 5% və ya kalium permanganat 3-5% məhlulu ilə bolca nəmləndirin.

Elektrik yanması

Elektrik yanması yalnız müəssisədə deyil, həm də gündəlik həyatda baş verə bilər – zədəli ev əşyaları, elektrik yuvaları və ya tellər səbəbindən yarana biləcək adi bir şeydir. Belə bir yanma ilə huşunu itirməyə, başgicəllənməyə, tənəffüs və ürək-damar sistemlərinin funksiyalarının pozulmasına qədər ürək zəifliyi mümkündür.

Necə kömək etmək olar

1. Elektrik cərəyanı vurması halında ilk növbədə qurban elektrik mənbəyindən təcrid olunmalıdır.
2. Nəfəs alma və nəbz yoxdursa, reanimasiya tədbirlərinə başlamaq lazımdır – qapalı ürək masajı, süni tənəffüs edilməlidir.

1. Zədələnmiş dəri nahiyəsini termik yanıqla eyni şəkildə müalicə edin.
2. Qurbanı təcili xəstəxanaya yerləşdirin.

Radiasiya yanıqlar

Ciddiyə alınmalı başqa bir yanma növü də radiasiyadır. Dəri, günəş və ya ionlaşdırıcı radiasiya ilə zədələndiyi zaman meydana gəlir, buna görə də günəşdə və ya solaryumda çox günəşlənmək təhlükəlidir. Belə bir yanma radiasiya terapiyası ilə də baş verə bilər. Dərinin qızartı, köpüklənmə, yanma və qızdırması müşaiyət olunur.

Necə kömək etmək olar

1. Radiasiya mənbəyindən gizlənin.
2. Nüvə elektrik stansiyasında bir qəza halında radio qoruyucu və sabit yod için.
3. Yanıq su axını və dezinfeksiya edici vasitə ilə yaxalanmalıdır. Radionuklidləri aradan qaldırmaq üçün yaranı hidrogen peroksid məhlulu ilə müalicə edin.

1. Zədələnmiş yerə aseptik sarğı tətbiq edin.
2. Qurbanı təcili xəstəxanaya yerləşdirin.

Yanıq zamanı nə etmək olmaz

Adətən qurbanın vəziyyəti yanıqlar üçün ilk yardım qaydalarını bilməməsi səbəbindən pisləşir. Təsirə məruz qalan əraziləri müalicə edərkən əsas olmazları xatırlayın:

• Yanıqlardan yaranan səpgiləri açmayın, dərini aşındırmayın. Bunu etmək yaranı yoluxdura bilər və dəridə iz buraxa bilər.
• Yanma yerinə yapışqan maye qoymayın, onu qoparanda, dərini soymaq olar.
• Yandırma halında yaraya pambıq yun tətbiq etməyin.

• Heç bir yağ, məlhəm və ya losyon istifadə etməyin. Yaranın qurumasının qarşısını alır və istiliyi saxlayırlar.
• Eynisi geyim üçün də tətbiq olunur. Geyim yanıq yerinə yapışırsa, yapışan sahənin kənarındakı parçanı diqqətlə kəsərək qurbanı azad edin, əks təqdirdə daha da böyük yaralanmalara səbəb olacaqsınız.

Uşaqları yanıqdan necə qorumaq olar

Yanmaların ən ümumi səbəbi diqqətsizlik və təhlükəsizlik qaydalarına məhəl qoymamaqdır. Özünüzü və yaxınlarınızın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün diqqətli olun.

1. Mətbəxdə işləyərkən uşaqlara nəzarət edin. Beş yaşınadək uşaqların sobaya belə toxunmasına icazə verməyin.
2. Qazanların və tavaların tutacaqlarını divara çevirin ki, uşaq əlləri ilə tutub yıxa bilməsin.
3. Uşağınızı elektrikli qızdırıcılarla və ya ütü ilə tək qoymayın.

1. Digər əliniz qaynar su ilə bir fincan və ya digər qablarla məşğul olarkən bir əlinizlə başqa şey etməyə çalışmayın.
2. Uşağınıza yemək və ya içki verməzdən əvvəl onu çox isti olmadığından əmin olun.
3. Uşağınız çimərkən kranlarla oynamasına icazə verməyin, çünki qaynar suyu təsadüfən aça bilər.

Kompüter virusuna yoluxma riskini necə azaltmaq olar?

Kompüter virusları və

İnformasiyanın qorunması üçün əsas təhlükələrdən biri kompüterə “girmiş” ziyanverici proqramlardır. Belə ziyanverici proqramlar verilənlərin tamlığı üçün təhlükə yarada bilər. Kompüterdə saxlanılan verilənlərə və proqramlara zərər vuran proqramlara ziyanverici proqramlar deyilir. �

( i ) Əksər ölkələrdə ziyanverici proqramların yaradılması, istifadəsi və yayılması qanunla qadağandır.

Ziyanverici proqramların ən geniş yayılmış növü kompüter viruslarıdır. Kompüter virusu proqramın, sənədin içərisinə, yaxud verilənlər daşıyıcısının müəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram kodudur. Bu kod daxil olduğu kompüterdə özü-özünü çoxalda, müxtəlif icazəsiz və ziyanlı işlər görə bilər.

Özü-özünü çoxaltma qabiliyyəti virus proqramlarının başlıca xüsusiyyətidir. Bu proqramlar kompüter və digər daşıyıcıların sahiblərinin xəbəri olmadan öz nüsxələrini yaradır. Bir çox viruslar ziyan vurmaqla – verilənləri məhv etmək və kompüterin normal işini pozmaqla da məşğul olurlar. Öz bioloji “qardaşları” kimi, kompüter viruslarının arasında da elələri vardır ki, onlar öz-özünə çoxalıb yayılır, lakin heç bir ziyan vurmur.

Kompüterdə virusun “həyat yolu” yoluxdurma və aktivləşmə ilə başlanır. Yoluxma təxminən bu cür baş verir: istifadəçi öz kompüterində virus daşıyıcısı olan proqramı başladır. Bu proqram İnternetdən də “yüklənə” bilər, tanışlarınızdan köçürüb əldə etdiyiniz proqram da ola bilər. Proqramın yüklənməsindən əvvəl, yaxud sonra virus aktivləşərək fəaliyyətə başlayır. Virusun fəaliyyət ssenarisi təxminən belə olur:

1. Kompüterdə yoluxdurulması mümkün olan bütün proqramları tapmaq.

2. Özünü proqramın əvvəlinə, yaxud sonuna yazmaq.

3. Əgər “kritik” tarix, başqa sözlə, virusun hücuma keçəcəyi gün yetişmişsə, dağıdıcı işlər görmək.

4. Əgər həmin tarix yetişməmişsə, hər hansı “xırda” zərər yetirmək; məsələn, kompüterin sərt diskində hər hansı kiçik sahəni “şifrləmək”. �

( i) “Kompüter virusu” termini ilk dəfə 1973-cü ildə “Westworld” fantastik filmində istifadə olunmuşdur. Həmin filmdə bu sözbirləşməsi məhz bugünkü anlamda işlədilmişdir: “Kompüter sisteminə geniş yayılmış ziyanverici proqram”.

Bəs kompüterin virusa yoluxmasını necə müəyyən etmək olar? Kompüterə ziyanverici proqramların girməsini bildirən bir sıra əlamətlər vardır:

* ekrana nəzərdə tutulmamış məlumatların və görüntülərin çıxması;

* nəzərdə tutulmamış səs siqnallarının verilməsi;

* CD/DVD disksürəninin özü-özünə açılması və bağlanması;

* kompüterdə hər hansı proqramın “özbaşına” başladılması;

* kompüterin tez-tez sıradan çıxması və “ilişməsi”;

* proqramlar başladılarkən kompüterin yavaş işləməsi;

* fayl və qovluqların yoxa çıxması, yaxud dəyişdirilməsi;

* sərt diskə tez-tez müraciət;

* brauzerin asılıb-qalması, yaxud özünü gözlənilməz aparması (məsələn, proqram pəncərəsini qapatmağın mümkün olmaması).

İnternetin inkişafı virusların da yayılma sürətinə güclü təsir göstərdi. Bundan başqa, viruslar “keyfiyyətcə” də dəyişdi. Əgər təxminən 10-15 il bundan öncə virus müəlliflərinin əsas məqsədi kompüteri sıradan çıxarmaq idisə, XXI əsrin əvvəllərində virusların başlıca fəaliyyəti düşdüyü kompüterdən hər hansı informasiyanı oğurlamağa və həmin kompüterə kənar şəxslərin daxil olmasını təmin etməyə yönəlmişdir. İnformasiyanı oğurlayan virus hər hansı bir şirkətin gizli saxlanılan sənədlərini açıqlamaqla, həmin şirkətin nüfuzuna ciddi zərbə vura bilər. Əgər belə virus məxfi hərbi sənədlərin, yaxud başqa sirlərin olduğu kompüterə düşərsə, nə baş verəcəyini təsəvvür etmək belə çətindir.

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində kompüter viruslarının vurduğu ziyan yüz milyon dollarlarla ölçülür.

(i) Ziyanverici proqramların yarandığı dövrlərdə, sadəcə, istifadəçilərin işinə mane olan zarafat-viruslar daha populyar idi. Məsələn, bir virus proqramı ekrana belə məlumat çıxarırdı: “L + A + M + E + R + F1 + Alt klavişlər kombinasiyasını eyni zamanda basın”. İstifadəçi bu “məsləhətə” əməl edən kimi məlumat verilirdi ki, faylların yerləşmə cədvəli sərt diskdən silinərək, operativ yaddaşa yazıldı və əgər istifadəçi barmağını hər hansı bir klavişin üzərindən götürərsə, o, sərt diskdəki informasiyalarla vidalaşmalı olacaq. Yox, əgər düz bir saat bu vəziyyətdə gözləyə bilsə, hər şey əvvəlki vəziyyətinə qayıdacaq. Bir saat bu cür vəziyyətdə qaldıqdan sonra məlum olurdu ki, bu bir zarafat imiş .

Virus proqramlarının ən ziyanlı növlərindən biri Troya proqramlarıdır. Troya proqramları istifadəçidən icazəsiz olaraq informasiyaları toplayır və onları “cinayətkara” göndərir, eləcə də həmin informasiyaları dağıdır, yaxud ziyanlı məqsədlər üçün dəyişdirir. Bundan başqa, Troya proqramları kompüterin işini poza bilər, yaxud istifadəçidən xəbərsiz olaraq kompüterin resurslarından ziyanlı məqsədlər üçün istifadə edə bilər.

(i) Troya virusları öz adını bir tarixi hadisədən götürüb. Homerin “İliada” poemasında qədim yunanlar tərəfindən Troya şəhərinin mühasirəsi (e.ə. təxminən 1250-ci ildə) təsvir olunub. Yunanlar taxtadan nəhəng at düzəldib, içərisinə öz döyüşçülərini yerləşdirmiş və onu şəhər darvazasının qabağında qoymuşlar. Heç nədən şübhələnməyən troyalılar atı çəkib darvazadan içəri salmış, ancaq gecə yunan döyüşçüləri atın içərisindən çıxıb, şəhəri tutmuşlar . �

Troya proqramları, adətən, kompüterə şəbəkə soxulcanı kimi girir. Onlar bir-birindən öz “əməllərinə” görə fərqlənir.

* Uzaqdan idarəetmə utilitləri. Bu qrupa aid proqramlar şəbəkədə olan kompüteri uzaqdan idarə edən utilitlərdir. Belə gizli idarəetmə utilitləri faylları qəbul edə, yaxud müxtəlif ünvanlara göndərə, onları başlada və məhv edə, kompüteri yenidən yüklədə bilər və s. ��

* Casuslar. Bu qrupa aid troyalılar elektron casusluqla məşğul olurlar: yoluxmuş kompüterdə istifadəçinin klaviaturadan daxil etdiyi informasiya, ekranın şəkli, aktiv proqramların siyahısı və istifadəçinin həmin proqramla yerinə yetirdiyi əməllər müəyyən fayla yazılır və vaxtaşırı “cinayətkara” göndərilir. Bu tipli Troya proqramlarından çox zaman bank və onlayn ödəmə sistemlərinin istifadəçiləri haqqında məxfi informasiyaların oğurlanması məqəsədilə istifadə olunur.

* Reklam proqramları. Reklam proqramları (ing. Adware: Advertisement – reklam və Software – proqram təminatı) hər hansı bir proqrama reklam kimi yerləşdirilir və Troya casus proqramı funksiyasını yerinə yetirə bilir. Reklam proqramları gizlicə kompüterin istifadəçisi haqqında müxtəlif informasiyalar toplaya, sonra onu “cinayətkara” göndərə bilir. �

Virus hücumlarının təsirini heçə endirməyin ən uğurlu yolu mühüm əhəmiyyət kəsb edən verilənlərin ehtiyat üçün surətlərinin saxlanmasıdır. Viruslar aparat vasitələrini sıradan çıxara bilmir. Virus hücumlarının əlamətləri aşkarlandıqda kompüterin verilənlər daşıyıcılarını büsbütün təmizləmək lazımdır. Verilənlərin ehtiyat daşıyıcılardan köçürülməsi kompüter sisteminin normal vəziyyətini bərpa etməyə imkan verir.

Kompüterdə virus əlamətləri aşkarlandıqda nə etməli? İlk addım olaraq yerinə yetirdiyiniz işlərin nəticələrini xarici daşıyıcıda (disketdə, CD- və ya DVD-diskdə, fləş-kartda və s.) saxlayın. Sonra

* kompüteri lokal şəbəkədən və İnternetdən ayırın (əgər qoşulmuşsa);

* əməliyyat sistemi kompüterə düşmüş virus nəticəsində sərt diskdən yüklənmirsə, onda onu CD diskdən yükləməyə çalışın;

* antivirus proqramını başladın.

Antivirus proqramları vasitəsilə

Kompüter virusunun öz bioloji “qardaşı” ilə bir oxşarlığı da əvvəlcədən hər ikisinin qarşısının alınmasının (profilaktikasının), yoluxmadan sonrakı müalicəyə nisbətən çox-çox asan olmasıdır. Kompüter viruslarından qorunma üç səviyyədə təşkil oluna bilər:

Birinci səviyyədə virusların kompüterə girməsinin qarşısı alınır.

İkinci səviyyədə virus hücumlarının qarşısı alınır.

Üçüncü səviyyədə virus hücumlarının təsiri minimuma endirilir.

Təhlükəsizlik tədbirləri nəticəsində virusların kompüterə düşməsi təhlükəsi azaldılır. Şübhəli mənbələrdən əldə olunan proqram təminatlarından istifadədən qaçmaq lazımdır. Kompüterə kənardan, o cümlədən İnternetdən daxil olan proqram koduna çox ciddi nəzarət olunmalıdır.

Yoluxma faktını aşkarlamaq, virusların çoxalmasına mane olmaq və virus hücumlarının qarşısını almaq üçün antivirus proqramlarından istifadə olunur. Verilənlərin mübadiləsi zamanı viruslara xas olan baytların aşkar edilməsi və viruslar üçün xarakterik hərəkətlərin qeydə alınması onların axtarışının əsasını təşkil edir.

Müqayisə üçün zəruri olan verilənlər antivirus proqramının verilənlər bazasında saxlanılır. Antivirus verilənlər bazasını daim yeni viruslar haqqında məlumatlarla doldurmaq, başqa sözlə, virus bazasını yeniləmək lazımdır. Antivirus proqramlarının uğuru da məhz bundan asılı olur.

Fəaliyyətlərindən asılı olaraq antivirus proqramları bir neçə sinfə ayrılır:

* Detektorlar hər hansı məlum virusa yoluxmuş faylları aşkarlamağa imkan verir.

* Doktorlar (faqlar ) � təkcə yoluxmuş faylları aşkarlamır, həm də onları ilkin duruma qaytarmağa çalışır.

* Müfəttişlər kompüter hücumları mümkün olan yerlərdəki dəyişikliklərə nəzarət edir; bu məqsədlə proqramların və disklərin sistem sahələrinin ilkin, yoluxmamış hesab edilən durumları haqqında məlumat yadda saxlanılır, sonra istifadəçinin müəyyən etdiyi vaxtda onları cari vəziyyətlə müqayisə edir.

* Doktor-müfəttişlər yuxarıda göstərilən iki növ proqramın imkanlarını özündə birləşdirir.

* Süzgəclər virusların çoxalma və zərərvurma məqsədi ilə əməliyyat sisteminə etdikləri müraciətləri tutur.

* Vaksinlər , yaxud immunizatorlar iş qabiliyyətlərini saxlamaqla proqramları elə dəyişdirirlər ki, onlar viruslar üçün yoluxmuş kimi görünsün. Belə olduqda, viruslar həmin fayllara “ilişmir”.

Kompüterdə virusların axtarışı verilənlər daşıyıcılarının, yaxud axınının daranması [scan] yolu ilə yerinə yetirilir. Darama prosesində operativ yaddaşda, daşıyıcılarda virusa yoluxmanın əlamətlərinin olub-olmaması yoxlanılır. Aşkarlanmış viruslar deaktivləşdirilir və məhv edilir. Mümkün olduqda dəyişdirilmiş (yoluxmuş) faylların ilkin vəziyyəti bərpa olunur. �

Bu gün Symantec Norton Antivirus, Kasperski antivirusu, Dr. Web, AcAfee VirusScan, Panda Titanium Antivirus kimi antivirus proqramları daha çox tanınır.

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 7 fevral.- S.9. �