Kompüterlərdən hər şeyi necə saxlamaq olar

Önbaxış yadda saxlamaq baxımından ən vacib elementlərdən biridir. Kitabı və ya məqaləni daha effektiv oxumaq üçün əvvəlcədən səhifələyərək nəzərdən keçirin. Bunun üçün mündəricata, mətn başlıqlarına, əgər varsa nömrələnmiş siyahılara və ya ümumi qısa xülasəyə baxa bilərsiniz. Bunu mətni oxumamışdan əvvəl etmək, mətni oxuduğunuz zaman beyninizi ən vacib məlumatı daha asanlıqla seçməyə hazırlayacaq. Nəticədə effektiv şəkildə həm sizə lazım olan informasiyanı alacaqsınız, həm daha sürətli oxumaqla vaxtınıza da qənaət edəcəksiniz, həm də oxuduqlarınızı daha yaxşı yadda saxlayacaqsınız.

Hər şeyi yadda saxlamaq üçün 5 effektiv metod

Qəbul etdiyiniz informasiyanı mənimsəmək və yadda saxlamaq üçün bir çox üsul var. Oxuduğunuz materialı analiz etmə, oxuma mexanizmalarını tətbiq etmə, oxuyarkən qeydlər aparmaq və s. kimi üsullardan istifadə etmək olar. Ancaq bütün bu metodlar oxuyarkən əldə etdiyiniz informasiyanın passiv qalmasına, yadınıza düşmədiyi müddətcə həmin qeydləri yenidən gözdən keçirməməyinizə səbəb olur. Oxumaq həyatımızın böyük hissəsində istiqamətimizi təyin edir. Ancaq oxuduğumuz bu qədər materialı həyatımızda istifadə etmiriksə, yadda saxlamaq üçün çalışmırıqsa, düşüncələrimizə təsir etmirsə, onda onun üçün sərf etdiyimiz zamanı boşa xərcləmiş oluruq. Bəs onda oxuduğumuz informasiyaları aktiv olaraq yadda saxlamaq üçün nə etmək lazımdır?

Hər şeyi yadda saxlamaq üçün 5 effektiv metod | Oxuduqlarınızı heç vaxt unutmayın

Müasir dövrdə bilik ən qiymətli xəzinədir. Daha çox kitab oxuya bildiyiniz zaman oxuduğunuz məlumatları qəbul etmirsinizsə, sonradan onu xatırlamırsınızsa, və ya tətbiq etmirsinizsə, onda onları nə üçün oxuyursunuz? Burada önəmli məqam var. Əldə etdiyiniz məlumatlar iki növdə olur: fakt və konsepsiyalarla dolu informasiya. Hansı ki, bu tip kitab və ya məqalələrdə sırf faktlara əsaslanılır və daha çox akademik janrda olurlar. Bu tip məlumatlar araşdırmaçı olmadığınız təqdirdə həyatınızda çox az tətbiq edəcəyiniz növdəndir. Digər kateqoriya isə asanlıqla qavradığınız, daha çox gündəlik həyatınızda tətbiq edəcəyiniz informasiyalardır. Bütün hallarda oxuduğunuz məlumatı yadda saxlamaq və daha sonradan xatırlamaq üçün müəyyən metodlardan istifadə etməlisiniz. Yaddaşımızı möhkəmləndirmək üçün ən effektiv üsullar hansılardır?

1. Önbaxış

Önbaxış yadda saxlamaq baxımından ən vacib elementlərdən biridir. Kitabı və ya məqaləni daha effektiv oxumaq üçün əvvəlcədən səhifələyərək nəzərdən keçirin. Bunun üçün mündəricata, mətn başlıqlarına, əgər varsa nömrələnmiş siyahılara və ya ümumi qısa xülasəyə baxa bilərsiniz. Bunu mətni oxumamışdan əvvəl etmək, mətni oxuduğunuz zaman beyninizi ən vacib məlumatı daha asanlıqla seçməyə hazırlayacaq. Nəticədə effektiv şəkildə həm sizə lazım olan informasiyanı alacaqsınız, həm daha sürətli oxumaqla vaxtınıza da qənaət edəcəksiniz, həm də oxuduqlarınızı daha yaxşı yadda saxlayacaqsınız.

2. İşarələmək

Məlumatı oxuyarkən onu işarələmək həmin məlumatın yadda saxlamaq baxımından çox effektiv ola bilir. Ancaq bunu düzgün şəkildə etdikdə istənilən nəticəni əldə etmək olar. Məsələn bir çox insanlar mətni oxuyarkən və ya göz gəzdirərkən işarələməyə meyillidirlər və mətni həqiqətən oxuyub dərk etdiklərini anlamırlar. Oxuma zamanı qələmlə lazımi sətirlərin altından xətt çəkmək sizin həmin informasiyanı sonradan tapmaq və yadda saxlamaq üçün ən yaxşı üsullardan biridir. Ancaq oxumağa bu fikirlə başladığınız təqdirdə mətnin məğzinə fokuslanmırsınız. Sizin üçün maraqlı olan altından xətt çəkəcəyiniz məlumatlar olur. Bu halda gələcəkdə onları xatırlamaqda problem yaranır, çünki sadəcə bu prosesə fokuslandığınız üçün həmin məlumatın necə formalaşdığı haqqında fikriniz olmur. Bu çox önəmlidir, nə qədər ki, az işarələyirsiniz, bir o qədər oxuduğunuzu dərk etməyə çalışırsınız. Bu metodu istifadə edərkən bir neçə rəngdən istifadə edərək məlumatı kodlaşdıra da bilərsiniz. Beləliklə, beyniniz onu avtomatik olaraq ayırd edəcək və daha yaxşı yaddaşında saxlayacaq. Bu metodu həm fiziki, həm də dijital oxuma alətlərində tətbiq etmək mümkündür.

3. Oxuduqdan sonra qeydlər aparmaq

Oxuma zamanı ən vacib məqamlardan biri də mətni oxuduqdan sonra qeydlər aparmaqdır. Mətni tam oxuyub bitirməyə ehtiyac yoxdur, ancaq hər hansı bölməni oxuyursunuzsa, həmin hissəni bitirdikdən sonra qeydlər aparmağınız, aldığınız informasiyanın beyninizdə möhkəmlənməsinə səbəb olacaq. Burada sual yarana bilər ki, hansı detallar barədə qeydlər aparılmalıdır? Qeyd aparmalı olduğumu necə biləcəm? Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, oxumadan əvvəl önbaxış keçirmək sizə hansı hissələrdə qeydlər aparmalı olduğunuzu göstərəcək. Qeydlər aparmalı olduğunuz hissələr açar sözlər, vacib hiss etdiyiniz informasiya, əsas məqamlar, qalın və ya incə şriftlərlə yazılmış cümlələr və ya nömrələnmiş siyahılar ola bilər. Buna siz özünüz qərar verəcəksiniz. Çox detallı şəkildə qeyd aparmağa ehtiyac yoxdur. Qeydlərin uzunluğu və formatı tamamilə sizin zövqünüzə görə dəyişir. Ancaq əsas məqam budur ki, qeydləriniz həmin informasiyanı yada salmaq üçün tətikləməlidir. Yazılanı təkrarlamaq əvəzinə onun qısa xülasəsini və ya əvəzləyəcək açar sözü istifadə edə bilərsiniz. Bu da mətni daha yaxşı yadda saxlamaq üçün vacib addımlardan biridir.

4. Oxuduqlarınızı ümumiləşdirin

Və bu da bizi növbəti vacib mərhələ olan ümumiləşdirmə mərhələsinə gətirib çıxarır. Oxuduqlarınızı yadda saxlamaq üçün ümumiləşdirmək ən effektiv addımlardan biridir. Burada ən optimal üsul bölməni sona qədər oxuyub, geri qayıdıb əsas məqamları gözdən keçirib qeydlərinizə nəzər yetirməyinizdir. Daha sonra isə oxuduqlarını anladığınız tərzdə xülasə şəklində ümumiləşdirirsiniz. Qeydlər kimi bu hissənin də uzun olmasına ehtiyac yoxdur. Əsas məsələ odur ki, aldığınız informasiyanı tam mənimsədiyinizi dərk edəsiniz. Sadəcə oxuduqlarınızın ən vacib və diqqət çəkən məqamları ehtiva edən çox distillə edilmiş versiyasını yaratmalısınız. Nəhayət, oxuduqlarınızı tamamlaya biləcək ikinci dərəcəli məlumat mənbələrini axtarın. İkinci dərəcəli məlumat mənbələrinin kitab olması şərt deyil. Bu video, podkast, sosial media postu, hətta oyun da ola bilır. İkinci dərəcəli mənbələrin kitab vasitəsilə hazırladığınız materiala əlavə sinir əlaqələri qurmaq kimi ikili faydası var, lakin bu, həm də sizin maraq səviyyənizi yüksək saxlayır və ya çox maraqlı olmayan mövzular üçün maraq səviyyənizi potensial olaraq artıra bilər. Bu barədə ən vacib məqam budur ki, maraq effektiv öyrənmə və uzunmüddətli xatırlamanın ən mühüm tərkib hissəsidir.

5. Sistemləşdirmə – İkinci Beyin

Yuxarıda sadalanan metodları uzun müddət tətbiq etdikdə belə əldə etdiyiniz informasiyaları unutmağınız mümkündür. Çünki insan beyni əldə etdiyi informasiyaları praktikada istifadə etmirsə, onları passivləşdirir və zamanla unudur. Bədii ədəbiyyat oxuduqda, beynin onu təcrübə etməsinə gərək qalmır, çünki biz ancaq bizə maraqlı olan kitabları oxumağa üstünlük veririk. Ancaq faktlarla dolu yazı və ya kitab oxuduqda, beynimiz onları istifadə etmədiyi müddətcə yadda saxlamaq istəmir. Bunun səbəbi bizim gün ərzində daha çox informasiya qəbul etməyimiz və beynimizin həmin informasiyaları vəziyyətə görə prioritetləşdirməsidir.

Belə olduqda oxuduqlarınızı yadda saxlamaq, xatırlamaq və ya yenidən baxmaq üçün mükəmməl sistemə sahib olmalısınız. Müasir dövrdə bu daha asandır, çünki istifadə etdiyimiz cihazlar bizim əvəzimizə çox işi görməyi bacarırlar. Belə bir sistem qurmaq üçün sizə bir sıra proqram və istifadə etdiyiniz cihaz lazımdır.

Oxumaq üçün istifadə edilən ən məşhur cihazlardan biri Kindle cihazıdır. Bu cihaz xüsusilə kitab oxumaq üçün istehsal olunub və istədiyiniz qədər kitabı endirib, gözləriniz yorulmadan oxuya bilərsiniz. Ancaq Kindle proqramı Android və iOS cihazlar üçün də aktivdir, yəni oxumaq üçün Kindle cihazını almağa ehtiyac yoxdur. Haqqında danışacağımız sistem barədə ayrıca video yayımlayacağıq, ancaq qısaca necə işlədiyini nümunələrlə göstərəcəyik.

Sistemin əsas proqramlarından biri Readwise proqramıdır. Bu sistem oxuduğunuz məlumatları yadda saxlamaq üçün qura biləcəyiniz ən effektiv sistemdir. Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi oxuyarkən lazımi informasiyanın altından xətt çəkmək, işarələmək onun yadımızda qalmasına xeyli kömək edir. Readwise oxuduğunuz materiallardakı işarələdiyiniz məlumatları çıxarır və qurduğunuz databazaya göndərir.

Oxuduğunuz məlumatları daim saxlamaq üçün İnstapaper və Notion proqramlarından istifadə edə bilərsiniz. İnstapaper internetdə gördüyünüz, ancaq həmin an oxuya bilmədiyiniz materialları saxlamağa kömək edən proqramdır. Chrome və Safari üçün əlavəsi də var. İstifadəsi olduqca asandır. Gördüyünüz yazını götürmək üçün veb səhifədə İnstapaper əlavəsini sıxırsınız.

İnstapaper əsas mətni və ona aid olan şəkilləri alaraq öz sistemində saxlayır. Digər saxlama metodu isə Notionda qura biləcəyimiz data bazadır. Qısaca olaraq Notion qeyd tutma proqramıdır, ancaq bazarda mövcud olan ən professional tətbiqetmədir. Yazıları saxlama mexanizmi İnstapaper ilə eyni olsa da, burada daha çox redaktə imkanı var.

Readwise İnstapaper və Kindle üzərində oxuduğunuz materiallardakı qeydləri Notion üzərində birləşdirmə funksiyası daşıyır. Yəni sizə lazım olan informasiyanı data bazaya əlavə edib, sizin üçün daha əlçatan olmasına xidmət edir. Proqramı Kindle, Notion və İnstapaper hesablarına bağladıqdan sonra, avtomatik olaraq Notion üzərində səhifə yaradır. Burada kateqoriyalara görə ayrı ayrı bazalar görə bilərsiniz. Books yazılan hissədəki qeydlər Kindle üzərindən gələnlərdir. Articles hissəsində olanlar isə İnstapaper üzərindən bura köçürülür. Podkastlar və tvitlər də uyğun kateqoriyadakı saytlardan bura gəlir. Readwise sadəcə kindle və ya instapaper ilə işləmir, sinxronizasiyaya sahib olduğu 10-larla proqram var. Beləliklə, Notion üzərində məlumatları yadda saxlamaq üçün yaratdığınız bu bazada istədiyiniz məlumatı istədiyiniz vaxt tapa bilərsiniz.

Ancaq bir müddət sonra bu sistemin də effektiv olmadığını görsəniz, o zaman növbəti mərhələyə keçmək lazımdır. Bu mərhələdə isə edəcəyiniz oxuduğunuz material haqqında nə öyrəndiyiniz və onu 3 cümlə ilə ifadə etmə bacarığınızı göstərməkdir. Bir kitabı 3 cümlə ilə ifadə etmək asan deyil, ancaq yaddaşınız möhkəmləndikcə, sizdə vərdiş yaranacaq və asanlıqla özünüzü ifadə edə biləcəksiniz. Yaratdığınız daha bazada kitabla bağlı subyektiv fikirlərinizi, əlaqəli materialları və buna bənzər digər qeydləri də apara bilərsiniz. Bu sistem olduqca effektivdir, ancaq eyni zamanda bu qeydləri aparmaq üçün zaman tələb edir. Əgər zamanınız azdırsa, onda əvvəl qeyd etdiyimiz metod sizə daha çox kömək olacaq.

Yekun olaraq, insanların hər şeyi yadında saxlaması mümkünsüz kimi görünsə də, informasiyanı həyatımızda tətbiq etdikcə yaddaşımız bir o qədər güclənir. Buna görə də istehlak etdiyimiz informasiyanı niyə qəbul etdiyimizi, bizə nə gətirəcəyini bilməliyik. Əks təqdirdə, sadəcə olaraq zaman itirmiş oluruq. Quracağınız sistem sizin oxuduqlarınızı daha yaxşı yadda saxlamaq və həmişə xatırlamağınıza gətirib çıxaracaq. Ancaq hansı sistemin necə təsir etdiyini bilmək üçün bir müddət test etməlisiniz. İlk 4 mərhələyə çatmaq və tətbiq etmək olduqca asandır. İkinci beyin sistemi isə ilk baxışdan qarışıq gələr bilər, ancaq ilk 4 mərhələdə əldə etdiyiniz təcrübələr bu sistemin daha yaxşı işləməsinə səbəb olacaq.

Giriş

XX əsrin ən böyük kəşflərindən biri hesab edilən kompüter texnologiyası böyük bir sürətlə inkişaf edərək, cəmiyyətin inkişafetdirici qüvvəsinə, elmi-texniki, iqtisadi tərəqqinin, ictimai-siyasi münasibətlərin, bir sözlə həyatımızın ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Bu gün dünyamızı kompütersiz təsəvvür etmek demək olar ki, mümkün deyil. Artıq bütün sahələrdə kompüterin istifadəsi bizim gündəlik işimizə çevrilmişdir.
Kompüterlərin yaranmasından yetmiş ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, bu müddət ərzində onlar çox böyük sürətlə inkişaf etmişdir. Bu inkişaf yolu kompüterlərin istehsalında, həcmində və funksionallığında özünü açıq şəkildə büruzə verir. Kompüterlər, yalnız hesablama əməliyyatı aparmağa qadir olan, istehsalı və istismarı böyük xərc tələb edən böyük həcmli cihazlardan, kütləvi istehsal edilən, çox funksiyalı və maya dəyəri az olan, kiçik ölçülü cihazlara çevrilmişdir. Kompüterlərin sürəti, böyük həcmli informasiyaları qəbul etmək, saxlamaq və emal etmək qabiliyyəti kəskin surətdə yüksəlmişdir.
İstifadəçi kompüterlərdə tələb olunan məsələləri həll etmək üçün dəqiq başlanğıc informasiyalar, səhvsiz alqoritm və səmərəli proqram təminatına malik olmalıdır. Belə proqramların yaradılması isə kompüter texnikasının arxitekturasını və funksional imkanlarını, alqoritmik dilləri bilməyi və proqramlaşdırma vərdişinə malik olmağı tələb edir.
Bəs kompüter nədir?
Kompüter, istifadəşidən aldığı məlumatlarla məntiqi hesablamalar aparan, hesablamaların nəticəsini saxlaya bilən, saxladığı məlumatlara istənilən vaxt yenidən işlənə bilinən bir elektron maşındır.
Kompüterlər müvafiq proqram təminatı vasitəsilə rəqəmli informasiyanın yaradılmasını, emal edilməsini, etibarlı saxlanılmasını və operativ mübadiləsini təmin edən universal qurğudur. Başqa sözlə, kompüterlər informasiya ilə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş proqramla idarə olunan elektron qurğulardır.
Kompüterlər sürətli təkamül yolu keçmişlər və bu gündə təkmilləşməkdə davam etməkdədirlər.

Kompüterlər və onların inkişaf tarixi

İlk gerçək “Kompüter” İngilis riyaziyyatçısı Charles Babbage (1792-1871) tərəfindən hazırlanmışdır. Ancaq onun yaşadığı illərdə texnologiya çatışmazlıqlarından, hazırladığı maşınlarda əməliyyat sistemləri mövcud deyildi. Bu səbəbdən də Charles Babbagenin hazırladığı elektron maşınlar müvəffəqiyyətsizliyə uğradı.
Babbage’ ın müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnən işlərindən sonra, II. Dünya müharibəsinə qədər olan dövrdə demək olar ki, az bir inkişaf olmuşdur. 1940cı illərdə isə, Harvard Universitetində Howard Aiken, Princeton Universitetində John Von Neumann və Amerika ilə Almaniyadakı bəzi digər araşdırmaçıların işləri nəticəsində vakuum balonları(lampalar) istifadə edilərək bəzi elektron maşınların inkişaf etdirilməsi mümkün oldu. Ancaq bu inkişaf etdirilən maşınlar son dərəcə böyük və on minlərlə lampalardan təşkil edilmiş və bu gün evlərdə istifadə edilən kompüterlərdən çox daha yavaş işləyirdilər.
Bu dövrdə maşının həm dizaynını verən, həm emalatını edən, həm proqramlaşdıran, həm işlədən və həm də baxımını edən kiçik bir qrup olmalı idi. Bütün proqramlaşdırma, idarə panelindəki əlaqədar yerlərə, əlaqədar kabelləri taxaraq maşın dili ilə edilərdi. Əməliyyat sisteminin isə adı belə xatırlanmamaqda idi. Sonraları 1950ci illərin başında kartlı maşınların inkişafı ilə proqramların kartlara yazılıb buradan oxudulması təmin edildi, lakin digər hadisələr tamamilə eyni olaraq qalırdı.

Kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən işlənib verilmişdir. Həmin prinsiplər əsasında 1946-cı ildə ABŞ-ın Pensilvaniya ştatında Con Mokli və Presper Ekkertin rəhbərliyi altında ENIAC adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir. Məhz həmin tarix kompüterlərin yaranma tarixi hesab olunur. Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra ədəbiyyatlarda ilk kompüterin 1943-cü ildə məhşur alim Allan Turinqin rəhbərliyi altında Böyük Britaniyada yaradıldığı və ikinci dünya müharibəsində alman məxfi məlumatlarının “oxunması” üçün istifadə edilən «Collos» kompüterinin olması iddia olunur. Lakin əksər alimlər «Collos» kompüterinin texniki imkanlarının zəif olması səbəbindən onu yalnız kompüter yaradılmasında atılan önəmli addımlardan biri hesab edərək, “kompüter erasının” məhz ENIAC kompüterilə başlandığını qəbul edirlər.

Hesablama texnikasının əsas inkşaf mərhələləri.
İlk hesab vasitəsi e.ə.V-əsrdə Çində Abak adı ilə hesablama cihazı yaradıldı.
İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır;
1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır;
1830-cu ildə Çarlz Bebic (İngiltərə) proqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstmişdır. Bebicin ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur;
1930-cu ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir.

Koмpüterin arxitekturasında C.F Neyman prinsipi

Nəsilin bəzi nümayəndələrini çıxmaqla bütün nəsil kompüterin arxitektu¬ra¬sında məşhur Amerika alimi Con Fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif etdiyi prinsipləri əsas götürülür. Başqa sözlə desək indiki kompüter hələ ki, Neyman arxitekturası ilə qurulur. Fon Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdalılardır:
1) Kompüter proqramla idarə olunan avtomatmaşındır, yəni kompterin işləməsi üçün proq¬ram lazımdır. Proqram bir tərəfdən kompüterin işini idarə edir, digər tərəf¬dən isə qoyulmuş məsələni həll edir.
2) Kompüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır. Yaddaş birölçülü və xəttidir, yəni sözlər vektor şəklindədir. Həmin yaddaşda müəyyən üsulla kodlaşdırılan həm proqram, həm də verilənlər saxlanılır.
3) Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq yoxdur, yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar üzərində əməliyyatlar aparıla bilər.
4) Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox, proqram səviyyəsində aparılır. Məsələn, maşın sözündəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram müəyyənləşdirir.
Kompüter texnikasının inkişaf mərhələlrində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompüterə qoyulan tələblərin böyük hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir. Kompüterin aparat vasitələri ilə proqram vasitələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin yeni səviyyədə təşkil olunan arxitekturaya gətirib çıxardır.(Şəkil 1)

Kompüterin ümumiləşdirilmiş məntiqi struktura malikdir. Neyman arxi¬tekt¬uralı hər bir kompüter iki hissədən: mərkəzi və periferiya (xarici)-dan ibarətdir. Mərkəzi hissə hesab məntiq qurğusundan (HMQ), idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DVQ) ibarətdir. Müasir kompüterdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir. Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə və xaric etmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir. Köhnə kompüterdə (I vəII nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir kompüterdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat proqram vasitəsilə əlaqələndirilir. Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir.

Bu mərhələ ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer) kompüterinin yaradılması ilə başlayır və 1946-1958-ci illəri əhatə edir. Birinci nəsil kompüterlərin element bazası çoxsaylı elektron lampalar idi. Onlar elmi-texniki məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Həddən artıq baha olduğundan əsasən hərbi-sənaye kompleksində və dövlət təşkilatlarında istifadə olunurdu. Bu kompüterlər böyük həcmə və kütləyə malik idi. Elektron lampalar böyük həcmli elektrik enerjisi sərf edirdi və tez qızırdı. Buna görə də əlavə soyutma sistemindən istifadə olunurdu. Məsələn, ENIAC (ENIAC kompüteri 9 il – 1955-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir) kompüterində 178468 elektron lampa, 7200 kristallik diod, 4100 maqnit elementləri istifadə olunmuşdur və o, 30 ton ağırlığında olub, 200 kvadrat metr sahəni tuturdu, 150 Kvt elektrik enerjisi sərf edirdi. Birinci nəsil kompüterlər yalnız saniyədə 10-20 min əməliyyat yerinə yetirə bilirdi. Belə ki, adicə loqarifmik və triqonometrik funksiyaların hesablanması üçün bir dəqiqədən artıq vaxt tələb olunurdu. Əməliyyatlar yalnız ardıcıl – bir əməliyyat qurtardıqdan sonra digər əməliyyat yerinə yetirilirdi. Elektron lampaların istismar müddəti qısa olduğundan kompüterlər texniki cəhətdən də etibarlı deyildi. Kompüterlərin operativ yaddaşı zəif olub, 512-2048 bayt təşkil edirdi. Operativ yaddaş qurğusu olaraq ilk vaxtlar civə doldurulmuş kicik diametrli borulardan, sonra isə ferromaqnitlərdən istifadə olunmuşdur. Birinci nəsil kompüterlər üçün proqramlar konkret kompüter üçün unikal olan “maşın dilində” tərtib edilirdi. Bu proqramlar həddən artıq mürəkkəb olub, onları yazmaq üçün proqramlaşdırıcıdan kompüterin arxitekturasını dəqiq bilməyi tələb edirdi. Proqramın daxil olunması və yerinə yetirilməsi idarəetmə blokunun açarları vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu proses mürəkkəb olduğundan və proqramda meydana çıxan səhvlərin aradan qaldırılması zərurəti proqramın daxil edilməsi və yerinə yetirilməsi prosesinin proqramlaşdırıcı tərəfindən yerinə yetirilməsini tələb edirdi. Bu nöqsanlara baxmayaraq birinci nəsil kompüterlər o dövr üçün elmi-texniki tərəqqinin ən böyük nailiyyəti hesab olunur və mürəkkəb, əvvəllər həlli mümkünsüz hesab edilən elmi, mühəndis məsələləri həll etdi. Bunun nəticəsində bir sıra elm və sənaye sahələrində fundamental nəticələr əldə olundu. Xüsusilə, atom fizikası və energetikası, riyaziyyat, astronomiya və hərbi-sənaye kompleksi sürətlə inkişaf etməyə başladı. Qərb dünyası ilə müqayisədə kecmiş SSRİ-də, o cümlədən Azərbaycanda kompüterlər bir qədər gec, keçən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq istifadə edilmişdir. Sovet sənayesi MESM, BESM, Strela, M-1, M-2, M-3, Minsk-1, M-20, Ural-1, Razdan və s. birinci nəsil kompüterlər istehsal etmişdir.
MESM (Малая Электронная Счетная Машина) 1950-ci ildə S.A.Lebedevin rəhbərliyi altında Ukrayna Elmlər Akademiyasının Elektrotexnika İnstitutunda hazırlanmışdır və SSRİ-də yaradılan ilk komputer hesab edilir.

Bu mərhələ 1955-1967 –ci illəri əhatə edir. İkinci nəsil kompüterlər element bazası əsasən yarımkeçiricilərdən ibarət olan kompüterlərdir. Bu kompüterlərdə elektron lampaları Bell Laboratories (ABŞ) firmasında Nobel mükafatı laureatları Uilyam Şokli, Uolter Bratteyn və Con Bardin tərəfindən yaradılmış tranzistorlar əvəz etdi. Tranzistorlar kiçik ölçüyə malik olub, daha davamlı, elektrik enerjisinə az tələbkar idi və təqribən 40 ədəd elektron lampanı əvəz edə bilirdi. Bunun

nəticəsində kompüterlərin həcmi və kütləsi dəfələrlə kiçildi, elektrik enerjisinə tələbat azaldı, maya və istismar dəyəri ucuzlaşdı. Eyni zamanda məhsuldarlığı, funksional imkanları, etibarlığı on dəfələrlə yüksəldi. Məsələn, Mark-1 adlı birinci nəsil kompüter 2,5×17m ölçüyə malik olub, maya dəyəri 500 min dollar idisə, PDP-1 ikinci nəsil kompüteri artıq məişət soyuducusu həcmində olub 20 min dollara satılırdı.
İkinci nəsil kompüterlərdə displeylərdən istifadə edilməyə başlandı. Bu informasiyanın etibarlı qorunmasını təmin etməklə, informasiyanın daxil və xaric olunmasını xeyli asanlaşdırdı. Operativ yaddaşın həcmi artaraq minimum 32 kbayt oldu. İkinci nəsil kompüterlər üçün xüsusi sistem proqram təminatı, o cümlədən informasiyanın paket emalı sistemləri, sonralar əməliyyat sistemləri yaradıldı. Kompüterin arxitekturasından asılı olmayan yüksək səviyyəli alqoritmik dillərin (Fact, MathMatic, Algol, Fortran, Kobol və s.) yaranması və onlar üçün müvafiq kompilyatorun və standart altproqramlar kitabxanasının yaradılması ilə proqramlaşdırılma olduqca asanlaşdı və həll olunan məsələlərin əhatə dairəsi genişləndi.
Kompüterlərin ucuzlaşması və proqram təminatının inkişafı onların tətbiq sahəsini xeyli genişləndirdi. Kompüterlər artıq elmi-texniki hesablamalar aparmaqla yanaşı maliyyə-iqtisadi, istehsal-texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması üçün tətbiq edilməyə başlandı. Artıq onlar daha çox biznes müəssisələrində, təhsil və layihələndirmə mərkəzlərində geniş istifadə olundu. Azad kompüter bazarı formalaşdı, kompüteristehsalı sürətlə artdı. Bir sıra böyük firmalar, məsələn, IBM, CDC, DEC və s. kompüter istehsalına başladı.
Keçmiş SSRİ-də BESM-3, BESM-4, Ural-11, Ural-14, Ural-16, Minsk-22, M-222, Mir, Nairi ikinci nəsil kompüterlər istehsal olunmuş və istifadə edilmişdir. Onların məhsuldarlığı saniyədə 50-100 min əməliyyat olmuşdu.

Bu mərhələ 1964-1975-ci illəri əhatə edir. Üçüncü nəsil kompüterlərin element bazalarını inteqral sxemlər və ya mikrosxemlər təşkil edirdi. İlk mikrosxemlər 1958-ci ildə Cek Kilbi və Robert Noys tərəfindən yaradılmışdır. Mikrosxemlər təqribən 10 мм2 ölçüyə malik olub, on min tranzistoru əvəz etməyə qadirdir. Bu isə kompüterlərin sürətlə miniatürləşməsini və ucuzlaşmasını təmin etdi. Bununla yanaşı üçüncü nəsil kompüterlərin məhsuldarlığı kəskin yüksəldi. Artıq kompüterlərdə 100 kilobaytlarla ölçülən operativ yaddaşlar tətbiq olunurdu, onlar saniyədə 10 milyon əməliyyat yerinə yetirə bilirdi. Miniatürləşmə ilə paralel olaraq kompüterlərin arxitekturasında köklü dəyişiklik baş verdi. Xarici yaddaş qurğusu olaraq maqnit disklərindən və diski oxuyan qurğulardan diskovodlardan istifadə edildi. Bir sıra xüsusi təyinatlı kompüterlər məsələn, kosmik raketlərdə, aviasiyada və gəmilərdə istifadə edilən bortkompüterlər meydana gəldi. Bununla yanaşı az – təqribən 4 kilovat enerji sərf edən mini kompüterlərin istehsalına başlandı. Məsələn, ABŞ-da RDR,

VAX mini kompüterləri və SSRİ-də isə onların analoqu olan CM-1/2/3/4/1420 və s. istehsal olundu. Mini kompüterlər sənayedə texnoloji proseslərin idarə edilməsində, məlumat banklarının yaradılmasnda və informasiyanın idarə

edilməsində geniş istifadə olunurdu. Üçüncü nəsil kompüterlər seriya şəklində istehsal olunurdu. ABŞ-da İBM 360, SSRİ və Şərqi Avropanın keçmiş sosialist ölkələrində EC seriyalı kompüterlər istehsal olunurdu.

Üçüncü nəsil kompüterlərdə ilk dəfə olaraq multiproqram rejimi tətbiq olundu. Bu rejim paralel olaraq bir neçə istifadəçinin proqramının yerinə yetirilməsini təmin etdi.

IV nəsil kompüterlərin istehsalı.

Bu mərhələ böyük inteqral sxemlərin kompüter istehsalında tətbiqi ilə 1974-1976–cı ildən başlamışdır. Böyük inteqral sxemlər bir kristal üzərində minlərlə tranzistor və digər elektron komponentləri birləşdirməyi təmin etdi. Bunun nəticəsində əvvəllər ayrı-ayrı elementlərdən ibarət olan kompüterin funksional qurğularını böyük inteqral sxemlər əvəz etdi. Məsələn, böyük inteqral sxemlərdən ibarət olan mikroprosessorlar, xarici qurğular kontrollerləri, operativ yaddaş və digər qurğular yaradıldı. Bunun nəticəsində kompüterlərin məhsuldarlığı və etibarlığı on dəfələrlə yüksəldi. Böyük inteqral sxemlərə keçid kompüterin qurğularını kiçik ölçülü bir lövhə-“ana lövhə” üzərində asanlıqla yerləşdirməyi mümkün etməklə birlövhəli kompüterlərin istehsalını təmin etdi. Altair adlı ilk mikro kompüter 1974-1975-ci ildə Intel 8080 mikroprosessoru əsasında istehsal olundu və bununla da insanlar ucuz, az enerji sərf edən, istifadə üçün həddən artıq rahat və əlavə işçi heyəti tələb etməyən, şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş və bu səbəbdən fərdi kompüterlər adlanan kompüterlər əldə etdilər. 1981-ci ildə İBM firması fərdi kompüterlərin kütləvi istehsalına başladı və mikroprosessorlar istehsal edən İntel firması ilə əməkdaşlıq edərək fərdi kompüterlərin əsas istehsalçısına çevrildi.
Mikroelektronikada əldə edilən uğurlar və müasir proqram təminatının yaradılması sayəsində fərdi kompüterlərin sürətli təkamülü təmin olunmaqdadır. Bu gün çoxsaylı firmalar müxtəlif konfiqurasiyalı və təyinatlı fərdi kompüterlər istehsal edirlər və insan fəaliyyətinin bütün sahələrində tətbiq olunurlar.

V nəsil kompüterlərin yaradılması.

Bu mərhələ müasir dövrü əhatə edir və məqsəd yeni və ən yeni elektron texnologiyalara əsaslanan müasir və gələcəyin kompüterlərinin istehsalını təşkil etməkdir. V nəsil kompüterlər çox yüksək məhsuldarlığa və etibarlılığa malik olmaqla, keyfiyyətcə yeni funksional tələblərə, o cümlədən sözlə, biliklər bazaları ilə işləməyə, süni intellekt sistemlərinin təşkilinə, istifadəçi ilə nitq və görmə vasitəsi ilə ünsiyyəti təmin etməyə, ən yeni proqram vasitələrinin yaradılması prosesini sadələşdirməyə və s. imkan verməlidirlər. Yeni arxetikturaya və texnologiyaya malik neyrokompüterlər real neyronların əsas xassələrini modelləşdirən neyron şəbəkələrinə əsaslanırlar. Hal-hazırda neyron, qeyri-səlis məntiq -Fuzzu nəzəriyyəsinə, intellektual imkanları xeyli üstün olan bioloji və optik texnologiyaları əsasında bio və optik neyrokompüterlərin yaradılması da yaxın gələcəyin reallığıdır. Bunlarla yanaşı olaraq kompüterlərin məhsuldarlığı bəzi hallarda və sahələrdə (nüvə energetikası, kosmos, hərbi-müdafiə, seysmologiya və s.) tətbiq üçün kifayət etmədiyindən super kompüterlərin yaradılmasına ciddi ehtiyac yaranmışdır.

Kompüter şəbəkələri

Kompüter şəbəkələri- bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan kompüterlərdir. Hansı ki bu kompüterlər arasinda informasiya mübadiləsi və resurslardan birgə istifadə etmək mümkündür. Kompüter şəbəkəsi çoxlu sayda kompüterləri özündə birləşdirən verilənlərin ötürülməsi mühitidir.

Növləri

Bütün elektron hesablama şəbəkələri miqyaslarına görə üç növə bölünürlər:

Lokal hesablama şəbəkəsi – LAN(Local Area Network) aralarına coğrafi məsafəsi az olan kompüterlər arasında yaradıla bilir. Bu şəbəkə növü adətən hər hansı bina daxilində və ya bir neçə bina arasında qurulur. Belə ki, kompüterlər arasında məsafə 10-15 km-dən çox olmamalıdır.

Regional hesablama şəbəkəsi – bu şəbəkə aralarındakı məsafə 10-100 km olan kompüterlər arasında qurula bilir. Bunlara rayon və şəhər şəbəkələrini aid etmək olar.

Qlobal hesablama şəbəkəsi -WAN(Wide Area Network) geniş coğrafi əraziləri əhatə edən, özündə çoxlu sayda lokal şəbəkələri və telekomunikasiya qurğularını birləşdirən şəbəkə növüdür. Daha çox tanınmışlarına Internet, Fido, Sprint, Relcom göstərmək olar.

Lokal hesablama şəbəkəsi:

• Şin topologiyası
• Ulduz topologiyası
• Halqa topologiyası

Şin topologiyası:

Şin topologiyası tətbiq olunmuş şəbəkələrdə bütün müştəri kompüterlər verilənlərin ötürüldüyü ümumi bir kanala qoşulurlar.

Üstün cəhətləri:

Şəbəkədəki informasiyalardan hər bir kompüter istifadə edə bilər. İşçi stansiyaları bir-birlərinə mane törətmədən şəbəkəyə qoşmaq və ya ayırmaq olar. Şin topologiyası üzərində qurulmuş şəbəkə daha ucuz başa gəlir. Şəbəkə yüksək dayanıqlılığa malikdir. Belə ki, işçi stansiyalar bir-birlərindən asılı deyillər.

Mənfi cəhətləri:

Verilənlərin ötürülməsi aşağı sürətlə baş verir. Şəbəkənin işləmə sürəti şəbəkəyə qoşulmuş kompüterlərin sayından asılıdır. Belə ki, kompüterlərin sayı çoxaldıqca şəbəkənin ötürücülük qabiliyyəti azalır. Bu cürə şəbəkə növündə informasiya təhlükəsizliyi daha aşağı səviyyədədir. Çünki hər bir kompüterin digər kompüterlərdəki informasiyaya müdaxiləsi mümkündür.

Ulduz topologiyası ​:

Ulduz topologiyası tətbiq olunmuş şəbəkədə işçi stansiyalar arasında informasiya mərkəzi kompüter tərəfindən idarə olunur. Mərkəzi kompüterin yerinə server və ya konsentrator yəni hub ola bilər.

Üstün cəhətləri:

Şəbəkə yüksək ötürücülük qabiliyyətinə malikdir. Belə ki, informasiya mərkəzi kompüter tərəfindən idarə olunaraq ötürülür. Verilənlərin ötürülməsi zamanı toqquşma baş vermir. Çünki hər bir kompüter serverə ayrıca kanalla birləşdirilib.

Mənfi cəhətləri:

Etibarlılığın aşağı olması. Çünki şəbəkənin fəaliyyəti mərkəzi kompüterdən asılıdır.

Əgər mərkəzi kompüter sıradan çıxarsa onda bütün şəbəkə siradan çıxmış olacaq.

Şəbəkənin baha başa gəlməsi. Belə ki, hər bir kompüteri şəbəkəyə qoşmaq üçün ayrıca xətt lazımdır.

Halqa topologiyası:

​ Halqa topologiyasında bütün kompüterlər halqa formasinda qapanmış xəttə qoşulurlar. Siqnallar halqada bir istiqamət üzrə ötürülür və hər bir kompüterdən keçir. Bu cürə şəbəkədə informasiya bütün kompüterlərdən keçir o vaxta qədər ki, informasiyanın ötürüləcəyi ünvan qəbuledicinin ünvanı ilə eyni olsun.

Üstün cəhətləri:

İnformasiyanın ötürülməsi çox effektiv həyata keçirilir. Belə ki, bir informasiya ötürüldükdən sonra növbətisini ötürmək olar. Şəbəkə geniş ərazini də əhatə edə bilər, bunun üçün əlavə siqnal gücləndirici lazım deyil.

Mənfi cəhətləri:

Etibarlılığının aşağı olması. Çünki bir kompüterin siradan çıxması bütün şəbəkənin sıradan çıxmasına gətirib çıxarır.

Yeni müştəri kompüterin şəbəkəyə qoşulması üçün bütün şəbəkə dayandırılmalıdır. Müştəri kompüterlərin sayı çoxaldıqca şəbəkənin işləmə qabiliyyəti də zəifləyir. Şəbəkənin ümumi işləmə keyfiyyəti ən zəif kompüterin işləmə keyfiyyəti ilə uyğunlaşdırılır.

Onu da qeyd edə ki, yuxarıda sadalanan əsas növ topologiyalardan əlavə onların qarışığından da istifadə olunur.

Lokal şəbəkənin növləri:

​

​ Lokal şəbəkələrin iki növü var: 1) eynisəviyyəli LKŞ, 2) müştəri-server şəbəkəsi.

Eynisəviyyəli LKŞ-də bütün kompüterlər bərabər hüquqa malikdir. Və istifadəçi istənilən vaxt öz kompüterindəki informasiyaya girişi ləğv və ya bərpa edə bilər. Hər bir kompüter arxasında əyləşən istifadəçi bütün digər kompüterlərdəki resurslardan istifadə edə bilər.

Bunlara baxmayaraq bu cürə LKŞ-si növünün çatışmamazlıqları da mövcuddur. Bunlara aiddir: şəbəkəyə qoşulan kompüterlərin sayı çoxaldıqca şəbəkənin ötürücülük qabiliyyəti azalır, vahid informasiya bazasının olmaması, vahid informasiya təhlükəsizlik sisteminin olmaması və şəbəkənin işləmə səviyyəsinin kompüterlərin işindən asılı olması.

Müştəri-server tipli şəbəkələrdə isə əsas mərkəzi kompüter server olur. Bütün informasiyalar məhz serverde saxlanılır və emal olunur. Buna görə də bu şəbəkə növü yüksək işləmə keyfiyyətinə malikdir. Amma mənfi xüsusiyyəti kimi qeyd etmək lazımdır ki, server-müştəri tipli şəbəkəni yaratmaq və işlətmək üçün küllü miqdarda maliyyə dəstəyi olmalıdır.

Regional şəbəkələr də informasiyanın ötürülməsi funksiyasını yerinə yetirirlər. Regional şəbəkələr bir neçə lokal şəbəkəni özündə birləşdirir.