Kükürd: tarixi, xüsusiyyətləri, quruluşu, əldə edilməsi, istifadəsi

Sərginin səthi (divardan asıla bilən) eksponatları arasında əsas yeri rəngkarlıq, qrafika, fotoşəkillər, daha sonra ilkin olaraq paspartuya salınması gərəkən yazılı mənbələr, materiallar, reproduksiyalar tutur. Paspartu təsvirin ətrafında sahələr yaratmaq, onu ətraf mühitdən ayırmaq üçün istifadə edilir. Bəzən isə əsərlər şüşə altına salınır. Arxasına kardon yerləşdirilərək, xırda bərkidicilər ilə bağlanır. Qrafika əsərlər (akvarel, təsvirlər) çox da ağır olmayan nazik baget ilə çərçivələnirlər.

Qibləni necə təyin etmək olar?

Qibləni müxtəlif üsullardan istifadə edərək müəyyənləşdirmək olar. Başqasının evində namaz qılarkən qiblə istiqamətini bilmirsinizsə, ilk növbədə evin yiyəsindən və ya qonşulardan soruşun. Hal-hazırda telefonlarda namaz vaxtlarını və qiblə istiqamətini göstərən proqramlar yayılmışdır. Bir neçə dəfə qibləni bildiyiniz yerlərdə bu proqramları sınayın, doğru göstərsə istifadə edə bilərsiniz. Həmçinin qibləni kompasla da təyin etmək olar. Azərbaycandasınızsa, kompasa baxaraq cənub istiqamətindən azca sağa dönmək lazımdır. Bakıda kompasla bu rəqəm 207 dərəcəni göstərir. Həmçinin, havaya baxıb günəşin çıxma-batma istiqaməti ilə tapmaq olar.

Milli.Az zikr.az-a istinadən bildirir ki, Azərbaycandasınızsa, sol çiyniniz gün çıxan tərəfə (şərqə), sağ çiyniniz isə gün batan tərəfə (qərbə) doğru durun. Bu zaman üzünüzü cənuba tutmuş olacaqsınız. Sonra azca sağa dönsəniz qibləyə yönəlmiş olacaqsınız. Digər bir üsul isə günəşli havada qibləni günəşə baxaraq tapmaqdır. Belə ki, qiblə saatı deyilən vaxt var. Həmin saatda günəş qiblə istiqamətində olur. Bakıda qış mövsümündə bu təqribən 13:00 radələrində, yay mövsümündə isə 13:30 radələrində olur. Qibləni müəyyənləşdirə bilməsəniz, təxmini bir istiqamət götürüb qıla bilərsiniz. Uca Allah buyurur: “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar. Həqiqətən, Allah (hər şeyi) Əhatəedəndir, Biləndir”. (əl-Bəqərə, 115). Əgər namaz qılıb qurtarandan sonra bəlli olsa ki, qibləni səhv təyin etmisiniz, namaz səhihdir və yenidən qılmağa ehtiyac yoxdur. Cabir (Allah ondan razı olsun) deyir: “Biz, Allahın Rəsulu (ona Allahın salavatı və salamı olsun) ilə yürüşə çıxmışdıq və (hava) dumanlandı. Qiblənin istiqamətini müəyyən etməyə çalışdıq və bu barədə ixtilafa düşdük. Hər kəs öz bildiyi kimi namazını qıldı və bizdən bir nəfər yönəldiyi istiqaməti nişanladı ki, sonradan bunu yoxlasın. Növbəti səhər biz baxıb gördük ki, biz qiblədən digər istiqamətə yönələrək namaz qılmışıq. Biz bu barədə Peyğəmbərə, Allahın ona salavatı və salamı olsun, bildirdik və o, bizə namazı təkrar qılmağı əmr etmədi və dedi: “Namazınız səhihdir”. (əl-Hakim, 743).

Milli.Az

Kükürd: tarixi, xüsusiyyətləri, quruluşu, əldə edilməsi, istifadəsi

The kükürd Dövri sistemdəki oksigen altında xalkogenlər qrupuna aparan metal olmayan bir elementdir. Xüsusilə 3-cü dövr ilə 16-cı qrupda yerləşir və təbii izotoplarından S kimyəvi kimyəvi simvolu ilə təmsil olunur 32 S indiyə qədər ən çoxdur (bütün kükürd atomlarının təxminən 94% -i).

Ümumi kütləsinin təxminən 3% -ni təşkil edən Yer üzündə ən çox yayılmış elementlərdən biridir. Başqa sözlə, planetdəki bütün kükürd alınsaydı, iki sarı ay qurula bilərdi; birinin yerinə üç peyk olardı. Müxtəlif oksidləşmə dərəcələrini (+2, -2, +4 və +6) qəbul edə bilər, buna görə duzları çoxdur və Yer qabığını və nüvəsini zənginləşdirir.

Kükürd sarı, pis qoxular və cəhənnəm ilə sinonimdir. Pis qoxularının əsas səbəbi törəmə birləşmələrdir; xüsusilə qazlı və üzvi olanlardır. Qalanlardan mineralları qatıdır və sarı, boz, qara və ağ rəngləri (digərləri arasında) əhatə edir.

Çox sayda allotrop təqdim edən elementlərdən biridir. S-nin kiçik, ayrı-ayrı molekulları kimi tapıla bilər₂ və ya S₃; üzüklər və ya dövrlər olaraq, ortorombik və monoklinik kükürd S-dir₈ hamısından ən sabit və bol; və spiral zəncirlər kimi.

Yalnız minerallar şəklində yer qabığında deyil, bədənlərimizin bioloji matrislərində də var. Məsələn, sistin, sistein və metionin amin turşularında, dəmir zülallarında, keratində və bəzi vitaminlərdə var. Sarımsaq, qreypfrut, soğan, kələm, brokkoli və gül kələmində də mövcuddur.

Kimyəvi olaraq yumşaq bir elementdir və oksigen olmadıqda kükürdlü minerallar və sulfatlar əmələ gətirir. Mavi bir alovla yanır və amorf və ya kristal qatı kimi görünə bilər.

Çox aşındırıcı bir maddə olan kükürd turşusunun sintezi üçün vacib olmasına və xoşagəlməz qoxular verdiyinə baxmayaraq, əslində yaxşı bir elementdir. Kükürd yanğınların qarşısını almaq şərtilə hər hansı bir məkanda böyük ehtiyat tədbirləri olmadan saxlanıla bilər.

Kükürdün tarixi

İncildə

Kükürd bəşəriyyət tarixinin ən qədim elementlərindən biridir; o qədər ki, kəşfi qeyri-müəyyəndir və qədim sivilizasiyalardan hansının ilk dəfə (Məsihdən 4000 il əvvəl) istifadə etdiyi məlum deyil. İncilin çox səhifələrində onu cəhənnəm atəşi və cəhənnəmi müşayiət edən tapmaq olar.

Cəhənnəmdən ehtimal olunan kükürd qoxusunun vulkan püskürmələri ilə əlaqəli olduğuna inanılır. İlk kəşf edən, şübhəsiz ki, bir vulkan yaxınlığında toz torpaqları və ya sarı kristallar kimi bu elementin minalarına rast gəlməlidir.

Qədimlik

Bu sarımtıl qatı qısa müddətdə əlamətdar şəfa təsiri göstərdi. Məsələn, Misirlilər göz qapaqlarının iltihabını müalicə etmək üçün kükürddən istifadə etdilər. Bu gün də kükürd sabunlarında və digər dermatoloji maddələrdə görülə bilən bir tətbiq olan qaşınma və sızanaqları rahatlatdı.

Romalılar bu elementi öz ayinlərində duman və ağartıcı kimi istifadə etdilər. Yandıqda SO buraxır₂, otaqları basan, nəmlə qarışan və böcəkləri öldürməyə qadir olan bir antibakterial vasitə təmin edən qaz.

Romalılar, yunanlar kimi, kükürdün yüksək yanma qabiliyyətini kəşf etdilər və bu səbəbdən odla eşanlamlı oldu. Mavi alovlarının rəngi Roma sirklərini işıqlandırmış olmalıdır. Yunanların, öz növbəsində, alovlandırıcı silahlar yaratmaq üçün bu elementdən istifadə etdiyinə inanılır.

Çinlilər, kükürdü selitra ilə qarışdıraraq (KNO) öyrəndilər₃) və kömür tarixi bir dönüş yaradan maddi qara barıt yaratdı və dövrün xalqlarında bu minerala böyük tələblər və maraq doğurdu.

Müasir dövr

Sanki barıt kükürdün həsrətini çəkmək üçün kifayət qədər səbəb deyildi, sulfat turşusu və sənaye tətbiqləri tezliklə ortaya çıxdı. Sülfürik turşu çubuğu ilə bir ölkənin zənginlik və ya firavanlıq miqdarı, bu birləşməni istehlak səviyyəsi ilə əlaqəli olaraq ölçülmüşdür.

Yalnız 1789-cu ildə parlaq kimyaçı Antuan Lavoisier kükürdü tanıyaraq onu bir element kimi təsnif edə bilmədi. Sonra 1823-cü ildə Alman kimyaçısı Eilhard Mitscherlich kükürdün əsasən iki yolla kristallaşa biləcəyini kəşf etdi: romboedral və monoklinik.

Kükürdün tarixi birləşmələrin və tətbiqetmələrin eyni gedişatını izlədi. Sülfürik turşunun nəhəng sənaye əhəmiyyəti ilə kauçukların vulkanizasiyası, penisilinin sintezi, mədənlərin istismarı, kükürdlə zəngin xam neftin təmizlənməsi, torpaqların qidalanması və s.

Xüsusiyyətlər

Fiziki görünüş

Toz və ya kristal şəklində kövrək qatı. Rəngi ​​qeyri-şəffaf limon sarıdır, dadsızdır və qoxusu yoxdur.

Maye görünüşü

Maye kükürd unikaldır ki, ilkin sarı rəngi qırmızıya çevrilir və yüksək temperatura məruz qaldıqda intensivləşir və tündləşir. Yandıqda parlaq mavi alovlar yayır.

Molar kütlə

Ərimə nöqtəsi

Qaynama nöqtəsi

alovlanma nöqtəsi

Avtomatik alovlanma temperaturu

Sıxlıq

2,1 q / ml. Bununla birlikdə, digər allotroplar daha az sıx ola bilər.

Molar istilik tutumu

Kovalent radius

Elektrik mənfiliyi

Pauling miqyasında 2.58.

Qütb

S-S istiqrazları apolardır, çünki hər iki kükürd atomu eyni elektromənfiliyə malikdir. Bu, bütün allotroplarını siklik və ya zəncirvari, qeyri-polar edir; və buna görə də su ilə qarşılıqlı təsirləri səmərəsizdir və onda həll edilə bilməz.

Bununla birlikdə kükürd, karbon disülfid, CS kimi apolar həlledicilərdə həll edilə bilər₂və aromatik maddələr (benzol, toluen, ksilen və s.).

İon

Kükürd müxtəlif ionlar, ümumiyyətlə anionlar yarada bilər. Ən yaxşı bilinən kükürddür, S 2- . S 2- həcmli və yumşaq bir Lewis əsasına sahib olması ilə xarakterizə olunur.

Yumşaq bir əsas olduğu üçün nəzəriyyədə yumşaq turşularla birləşmələr meydana gətirməyə meylli olduğu ifadə edilir; Fe daxil olmaqla keçid metal kationları kimi 2+ , Pb 2+ və Cu 2+ .

Struktur və elektron konfiqurasiya

Kükürd tacı

Kükürd müxtəlif allotroplarda ola bilər; və bunlar öz növbəsində müxtəlif təzyiqlərdə və / və ya temperaturda dəyişdirilən kristal quruluşlara malikdirlər. Buna görə kükürd allotroplar və polimorflarla zəngin bir elementdir və onun qatı quruluşlarının öyrənilməsi nəzəri-təcrübə işinin sonsuz bir mənbəyidir.

Niyə belə bir mürəkkəblik var? Əvvəla, kükürddəki kovalent əlaqələr (S-S) çox güclüdür və yalnız karbon, C-C və hidrogen H-H ilə keçilir.

Kükürd, karbondan fərqli olaraq, tetrahedra deyil, bumeranq əmələ gətirir; kükürd zəncirlərini sabitləşdirmək üçün bucaqları ilə bükülür və bükülür. Ən stabil kükürd allotropunu da təmsil edən hamının ən yaxşı bilinən üzüyü Sdir₈, “kükürd tacı” (üst şəkil).

Qeyd edək ki, S-nin bütün S-S əlaqələri₈ fərdi bumeranqlara bənzəyir, nəticədə büzməli bir üzük və ümumiyyətlə düz olur. Bu taclar S₈ London qüvvələri ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar, özlərini ortorombik kristalını təyin edən struktur nümunələri yaratmağı bacardıqları şəkildə yönləndirirlər; adlı S₈ α (S-α və ya sadəcə ortorombik kükürd).

Polimorflar

Kükürd tacı bu element üçün bir çox allotroplardan biridir. S₈ α bu tacın polimorfudur. S adlı ən başqaları (ən vaciblərindən) var₈ β və S₈ γ (müvafiq olaraq S-β və S-γ). Hər iki polimorf kristallaşır, monoklinik quruluşa, S₈ γ daha sıxdır (qamma kükürd).

Üçü də sarı rəngli qatı maddələrdir. Bəs hər polimorfu ayrı-ayrılıqda necə əldə edirsiniz?

S₈ β S qızdırılaraq hazırlanır₈ 93 ° C-də α, sonra yavaş soyumasının ortorombik faza (α) keçidini yavaşlatmasına imkan verir. Və S₈ γ, digər tərəfdən, S əriyəndə əldə edilir₈ α 150 ° C-də, yenidən yavaşca soyumağa imkan verir; kükürd tacı polimorflarının ən sıxıdır.

Digər tsiklik allotroplar

Tac S₈ tək siklik allotrop deyil. S kimi başqaları var₄, S₅ (siklopentana bənzər), S₆ (sikloheksan kimi bir altıbucaqla təmsil olunur), S₇, S₉və S_10-20; sonuncusu, ondan iyirmiyə qədər kükürd atomu olan halqalar və ya dövrlər ola biləcəyini bildirir.

Hər biri kükürdün fərqli tsiklik allotroplarını təmsil edir; Və öz növbəsində, vurğulamaq üçün təzyiq və temperaturdan asılı olan polimorf və ya polimorf quruluş növlərinə sahibdirlər.

Məsələn, S₇ dördə qədər bilinən polimorf var: α, β, γ və δ. Daha yüksək molekulyar kütlələrin üzvləri və ya tacları üzvi sintez məhsuludur və təbiətdə üstünlük təşkil etmir.

Kükürd zəncirləri

Daha çox kükürd atomu quruluşa daxil edildikcə, onların halqalanma meyli azalır və kükürd zəncirləri açıq qalır və spiral konformasiyaları qəbul edirlər (sanki spiral və ya vint kimi).

Beləliklə, başqa bir həcmli kükürd allotrop ailəsi meydana çıxır ki, bu halqalardan və ya dövrlərdən deyil, zəncirlərdən ibarətdir (yuxarıdakı şəkildəki kimi).

Bu S-S zəncirləri kristalda paralel düzüləndə çirkləri tutur və lifli kükürd və ya S-called adlanan lifli bir qatı təyin edirlər. Bu paralel zəncirlər arasında onları bir-birinə bağlayan kovalent bağlar varsa (kauçukun vulkanizasiyası ilə olduğu kimi), laminar kükürd var.

Kükürd S olduqda₈ Əriyir, temperatur artarsa ​​qaranlığa dönə bilən sarımtıl bir maye fazı alınır. Bunun səbəbi, S-S istiqrazlarının qırılmasıdır və bu səbəbdən istilik depolimerləşmə prosesi baş verir.

Bu maye soyudulduqda plastik və daha sonra şüşəli xüsusiyyətlər göstərir; yəni vitreus və amorf kükürd (S-χ) əldə edilir. Tərkibi həm halqalardan, həm də kükürd zəncirlərindən ibarətdir.

Lifli və laminar allotrop qarışığı amorf kükürddən əldə edildikdə, kauçuk vulkanizasiyası üçün istifadə olunan bir məhsul olan Crystex istehsal olunur.

Kiçik allotroplar

Son olaraq qalsalar da, daha yüksək molekulyar kütlələrin allotroplarından daha az əhəmiyyətli (və ya maraqlı) deyillər. S molekulları₂ və S₃ O-nun kükürdləşdirilmiş versiyalarıdır₂ Mən₃. Birincisində, iki kükürd atomu S = S ikiqat bir əlaqə ilə birləşdirilir, ikincisində rezonans quruluşlu S = S-S olan üç atom vardır.

Həm S₂ S kimi₃ onlar qazdır. S₃ albalı qırmızı rəng göstərir. Hər ikisində ayrıca bir məqaləni əhatə etmək üçün kifayət qədər biblioqrafik material var.

Elektron konfiqurasiya

Kükürd atomu üçün elektron konfiqurasiyası:

Valentlik səkkizliyini tamamlamaq üçün iki elektron qazana bilər və beləliklə -2 oksidləşmə dərəcəsinə malikdir. Eynilə, 3p orbitallarında ikisindən başlayaraq elektronlarını itirə bilər, oksidləşmə dərəcəsi +2; 3p orbitalları boş olan daha iki elektron itirirsinizsə, oksidləşmə dərəcəniz +4 olacaq; və bütün elektronları itirirsinizsə, +6 olacaqdır.

Kükürd harada tapılır?

Mineralogical

Kükürd bir çox mineralın bir hissəsidir. Bunların arasında pirit (FeS) var₂), qalena (PbS), kovelit (CuS) və digər sulfat və sulfid mineralları. Onları emal edərkən yalnız metalları deyil, bir sıra reduktiv reaksiyalardan sonra kükürd də çıxarmaq olar.

Temperaturla havanın havalandırılmasında da əldə edilə bilər, burada temperatur artdıqda əriyir və aşağıya tökülür; Və yanarsa, gecə mavi lavaya bənzəyir. Ağır əmək və ağır fiziki əməyin sayəsində Siciliyada olduğu kimi kükürd toplana bilər.

Kükürd, yerin altındakı mədənlərdə də tapıla bilər ki, bu da qızdırılmış suyu əridib səthə daşımaq üçün pompalanır. Bu əldə etmə prosesi, hazırda az istifadə edilən Frasch Prosesi olaraq bilinir.

Yağ

Bu gün kükürdün böyük hissəsi neft sənayesindən gəlir, çünki üzvi birləşmələri xam neftin və təmizlənmiş törəmələrin tərkib hissəsidir.

Xam və ya təmizlənmiş məhsul kükürdlə zəngindirsə və hidrosesulfurlaşmaya məruz qalsa, çox miqdarda H çıxarar₂S (çürümüş yumurta qoxusu verən iysiz qaz):

H-dən sonra₂S, aşağıdakı kimyəvi tənliklərlə ümumiləşdirilən Clauss prosesində kimyəvi müalicə olunur:

Proqramlar

Kükürd üçün bəzi istifadələr aşağıda və ümumi şəkildə qeyd edilmişdir:

– Həm bitki, həm də heyvanlar üçün vacib bir elementdir. Hətta iki amin turşusunda mövcuddur: sistein və metionin.

– Bu, saysız-hesabsız ticari məhsulların hazırlanmasında iştirak edən bir tərkib olan kükürd turşusu üçün xammaldır.

– Əczaçılıq sənayesində, kükürd törəmələrinin sintezi üçün istifadə olunur, penisilin nümunələrdən ən yaxşı məlumdur.

– Polimer zəncirlərini S-S bağları ilə bir-birinə bağlayaraq kauçukların vulkanizasiyasına imkan verir.

– Sarı rəngi və digər metallarla qarışıqları onu piqment sənayesində arzuolunandır.

– Qum və qayalar kimi qeyri-üzvi bir matrislə qarışdırılır, bitumun əvəzinə beton və kükürd asfalt hazırlanır.

Risklər və ehtiyat tədbirləri

Kükürd özlüyündə zərərsiz, toksik olmayan bir maddədir və digər birləşmələr meydana gətirməyə reaksiya vermədiyi təqdirdə, hər hansı bir potensial risk yaratmır. Sülfat duzları təhlükəli deyil və böyük tədbirlər görmədən istifadə edilə bilər. Ancaq qaz türevləri ilə bu belə deyil: SO₂ və H₂Bəli, hər ikisi də son dərəcə zəhərlidir.

Maye fazadadırsa, ciddi yanmalara səbəb ola bilər. Çox miqdarda yutulduqda, H istehsalına səbəb ola bilər.₂Bağırsaqlarda S. Qalanları üçün çeynəyənlər üçün heç bir risk yoxdur.

Ümumiyyətlə, kükürd, atəşdən və güclü oksidləşdirici maddələrdən uzaqlaşdırmaq xaricində çox ehtiyat tədbirləri tələb etməyən təhlükəsiz bir elementdir.

İstinadlar

1. Shiver & Atkins. (2008). Qeyri-üzvi kimya. (Dördüncü nəşr). Mc Graw Hill.
2. Laura Crapanzano. (2006). Kükürdün polimorfizmi: Struktur və dinamik aspektlər. Fizika [fizika] .Université Joseph-Fourier – Grenoble I. İngilis dili. fftel-00204149f
3. Vikipediya. (2019). Kükürd allotropları. En.wikipedia.org saytından bərpa edildi
4. Meyer Beat. (1976). Elemental kükürd. Kimyəvi İncelemeler, Cild 76, No. 3.
5. Dr. Doug Stewart. (2019). Kükürd elementi faktları. Kimyəvi dərman. Chemicool.com saytından bərpa edildi
6. Donald W. Davis və Randall A. Detro. (2015). Kükürd tarixi. Georgia Gulf Sulphur Corporation. Qurtarıldı: georgiagulfsulfur.com
7. Helmenstine, Anne Marie, Ph.D. (11 yanvar 2019). 10 Maraqlı Kükürd Faktları. Qurtarıldı: thoughtco.com
8. Boone, C.; İstiqraz, C.; Hallman, A.; Jenkins, J. (2017). Kükürd haqqında ümumi məlumat; Milli Pestisid Məlumat Mərkəzi, Oregon Dövlət Universiteti Məsləhət xidmətləri. npic.orst.edu

Müasir sərgilərin təşkili və ekspozisiyaların qurulma prinsipi

F.L. Rayt muzeyin xarici mühitdən sərt şəkildə ayrılmış qapalı ekspozisiya məkanını təklif edirdi. Onun ideyası, diqqətin eksponata yönəldiyi, muzeyin məkanının hərəkətsiz və dəyişdirilmədiyi işıq-məkan mühiti yaratmaqdır. Məhz bu ideyalar, konsepsiyalar və həyata keçirilən layihələr, fikrimizcə, dünya təcrübəsində muzeylərin, müasir incəsənət və incəsənət mərkəzlərinin memarlıq dizaynına yanaşmanı müəyyən etmiş və bu günə kimi aktuallığını qoruyub saxlayır.

Müasir incəsənət sərgiləri məqsəd və vəzifələrini, təsnifatını müəyyən etməyə imkan verən bir neçə müstəqil meyarlara görə həyata keçirilir. Bu baxımdan, sərgi məkanlarının növlərinə aiddir:

− dövlət və özəl incəsənət qalereyaları və ya muzey salonları;

− müasir incəsənət, mədəniyyət və dizayn mərkəzləri (adətən keçmiş fabrik emalatxanalarının, anbarların, qarajların binalarında və ya xüsusi tikilmiş yerlərdə yerləşən);

− sərgi salonları, mərkəzlər, rəssamların evləri;

− ali təhsil müəssisələri, kitabxanaların oxu zalları (öz qalereyası, zalı, dəhlizləri);

− aktual incəsənət kompleksləri;

− virtual sərgilər (İnternet);

– açıq hava məkanları.

Aydındır ki, sərgilər həm ekspozisiya fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulmuş ixtisaslaşdırılmış məkanlarda, həm də tamamilə yararsız, sərgilərin çox vaxt kortəbii təşkil olunduğu yerlərdə keçirilir. Buradan sərgiləri nümayiş olunan materialın (eksponatların) növünə görə təsnif etmək məntiqlidir:

– sərginin obyektləri klassik rəngkarlıq, qrafika, heykəltəraşlıq olan tarixi və muzey ekspozisiyası;

– konseptual, multimedia, sintetik olaraq təsniflənən müasir incəsənət;

– ekspozisiya obyektləri: tarixi fotoqrafiya, ənənəvi və rəqəmsal emal, neqativlər, təsvirlə eksperimentlər aparılan fotolardan təşkil olunan fotosərgilər;

– əlavə olaraq, eksponentlərin xarakterinə görə sərgi monoqrafik, təşkilati, qrup sərgiləri, kolleksiyaya daxil olan sərgilərə bölünə bilər.

Müasir sərgi insan fəaliyyətinin sahələrini geniş şəkildə əhatə edir. Təşkilatçılar tərəfindən irəli sürülən sərginin funksiyasına, növünə, məqsəd və vəzifələrinə görə aşağıdakı qruplaşdırmanı sadalaya bilərik:

− təhsil və ya təhsil funksiyaları olan sərgi;

– əlamətdar hadisə çərçivəsində baş tutan sərgi;

– sənət əsərlərinin satışını nəzərdə tutan və mənfəət məqsədi ilə təşkil edilən sərgi-yarmarka;

– bərpa işlərinin nəticələrini əks etdirən və yenilənmiş işləri qiymətləndirmək imkanı verən sərgi;

− bədii və estetik;

− elmi və eksperimental.

Sərgi müasir insanın mədəni cəmiyyətə daxil olmasında özünəməxsus katalizator rolu oynayır. Sərgilər fiziki və virtual məkanı birləşdirir, ünsiyyət üçün yeni imkanlar yaradır, beləliklə, əlaqələndirici funksiya daşıyır: L. Mies van der Rohe muzey, incəsənət və cəmiyyət arasında sərhədlərin ləğv edildiyi müasir incəsənətin əsas prinsiplərini müəyyən edir. O, hesab edir ki, incəsənət maksimum sayda insanla ünsiyyətə yönəlib. Sərgi iştirakçılarının, rəssamların, kuratorların və dizaynerlərin əsas rolları müəyyən edilir. Onların hər biri yeni bilik, ideya, bədii fərziyyə ilə tamaşaçı arasında vasitəçi rolu oynayır və öz məlumatlarını bədii obrazın, obyektin köməyi ilə çatdırırlar.

M.S.Kaqanın yolu ilə gedərək biz bu mühitdə yaradıcı fəaliyyətin 4 istiqamətini ayırd edirik: koqnitiv, kommunikativ fəaliyyət, təhsilyönlü, yaradıcı.

“Müasir konseptual sərginin layihəsi” eksponatların məkan ilə qarşılıqlı tamamlanması ətrafında yaradılan konseptual karkasın yaradılmasını özündə cəmləyir. Bu karkasın əsasında layihədən tutmuş, məkan-eksponat və insan münasibətləri sistemi üzərindən meydana gələn bədii konseptlərə qədər bütün işlər həyata keçirilir. Müasir incəsənət sərgisi anlayışı üzrə Le Korbuzye, L. Mis Van Der Rohe və F.L.Raytın fikirləri əsasında 3 nəzəri model irəli sürülür. Hər bir halda layihə məkan-eksponat-insan qarşılıqlı əlaqəsi sistemi əsasında düşünülür, ekspozisiya məkanının modelləşdirilməsi yanaşması əsaslı şəkildə fərqlidir.

1. Məkan və eksponat – bu kəmiyyətlərin bir-biri ilə əlaqəli olduğu, bir-birini tamamladığı və hər birinin mənasını açmağa kömək etdiyi bir anlayış təşkil edən vahid orqanizmdir. Ekspozisiya müəllifinin çatdırmaq istədiyi ideya məkanın və eksponatın qeyd-şərtsiz iştirakı ilə həyata keçirilir.
2. Meydanın memarlıq dizaynı eksponatların növünü diktə edir. Bu zaman ekspozisiya məkanına mütənasib və ahəngdar şəkildə uyğunlaşacaq sənət obyektləri seçilir.
3. Məkan blokları arakəsmələrin, xüsusi işıqlandırmanın, çoxsaylı zalların və s. xüsusi eksponatların köməyi ilə qurulur.
4. Bunun üçün aydın rayonlaşdırma, sərgiyə nisbət tələb olunur. Əslində, bu vəziyyətdə məkanın köməkçi funksiyası var, eksponatların qavranılması və qiymətləndirilməsi vasitəsilə sərgi ideyası oxunur.

Xarici və daxili məkanın vəhdəti təkcə kiçik əsərləri deyil, həm də iri miqyaslı instalyasiyaları və incəsənət obyektlərini nümayiş etdirməyə imkan verir, beləliklə, incəsənət təkcə muzeyə gəlmir, həm də muzeyin divarlarından kənarda yaradılmış incəsənət eksponatlara tamamlayıcı məna verir, şəhər ortamında təbii olaraq qəbul edilir. Bu zaman işıq təkcə işıqlandırma rolunu oynamır. İşıq vitrajlar sayəsində rənglənir və binanın əsas salonlarına nüfuz edərək günün vaxtından və günəş işığının intensivliyindən asılı olaraq dəyişən bütün səthlərdə naxışlar əmələ gətirir. İşıq gözlə görülən şəkildə yerləşdirilir və muzey məkanında divarlarda, döşəmədə, tavanda bədii kompozisiya şəklində peyda olur və həm bədii, həm də elmi baxımdan öyrənilə bilən daimi eksponata çevrilir.

Artıq qeyd edildiyi kimi, “Təcrid olunmuş məkan”, incəsənət obyektlərinin yerləşdiyi mühitdən təcrid olunduğu ən ənənəvi yanaşmadır. Səthin işlənməsinin fakturası və keyfiyyəti, məkanın miqyası, eksponatların düzülüşü və hər şeydən əvvəl onların miqyas və proporsiya baxımından bir-birini tamamlaması ön plana çıxır. Əsas məqsəd dekorativ texnika və materiallarda deyil, lazımi vəziyyəti, xüsusi işığı əldə etməkdir. Memarlıq xüsusiyyətləri arxa plana keçir, əsas rol eksponatlara verilir. Buradan görünür ki, interyerin həlli, işıqlandırmanın keyfiyyəti həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Vizual effektlərdən uzaqlaşaraq, sənət obyektinin daxili mahiyyətinə müraciət olunur, ziyarətçi intellektual fəaliyyətə yönləndirilir. Əsas vəzifə klassik sərgi zalında həm qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq və fotoqrafiya kimi ənənəvi sənət növlərini, həm də video-art və quraşdırma ilə təmsil olunan müasir tətbiqləri vahid ekspozisiya sırasına qoymaqdır.

Müasir incəsənət sərgisində məkanın təşkilinə daha çox diqqət yetirmək, ekspozisiya səthlərinin tonu və rəngi ilə, işıqla işləmək, həmçinin bütövlükdə strukturda yerləşməni düzgün hesablamaq lazımdır. Bu yanaşma, əlbəttə ki, ekspozisiyanı vizual zənginləşdirəcək, bununla da onu simvolik və yaddaqalan edəcək. Keçiriləcək sərginin maraqlı olması, müasir ehtiyaclara cavab verməsi üçün mövzu və məzmununun seçimi onun yaradılması prosesində əsas məqamdır. Sərgilərdə iştirak edənlər üçün mövzular gündəlik həyatdan, ənənəvi bayramlar, tarixi hadisələr, əlamətdar hadisələr, elmin müxtəlif sahələrindən və s. seçilə bilər. Sərgilərin təşkili və təqdim olunması üçün ən vacib xüsusiyyətlərdən biri tədbirin adının düzgün seçilməsidir.

Sərginin orijinal dizaynının həlli yolunu tapmaq, onun üçün material toplamaq, onu sistemləşdirmək, sərginin bütün hissələrini məntiqi olaraq vahid məzmunda birləşdirə bilmək məharəti tələb olunur. Sərginin mövzusunu müəyyən etdikdən sonra eksponatların əldə edilməsinə – toplanmasına başlamaq lazımdır. Kolleksiya işi eksponatların toplanması, tədbir iştirakçılarının birbaşa axtarışı, mövzu xətti, əlavə material üçün əməli hərəkətlərin məcmusudur. Toplanmış eksponatlar məlumatlandırıcı, cəlbedici, ifadəli, təmsilçi xarakter daşımalıdır. Söhbət müasir dövrün eksponatlarının kolleksiyasından gedirsə, əsas seçim meyarları informativ və reprezentativ olmalıdır.

Sərginin keçirilməsində digər mühüm hadisə keçirilmə məkanının seçilməsidir. Əsas ekspozisiya sənədlərinin hazırlanması mühüm komponentdir. Hansı materialların, alətlərin və texniki imkanların (işıq, səs, fotoşəkillər, slaydlar) istifadə oluna biləcəyini nəzərə alaraq, sərginin müddətini əvvəlcədən müəyyən etmək lazımdır. Açıqlanacaq əsas mövzular, ideyalar və problemlər sistemi, habelə təklif olunan ideyaların həyata keçirilməsi üçün adekvat yolların seçilməsi mənasını verən ekspozisiyanın elmi konsepsiyasının işlənib hazırlanması üzərində düşünmək vacibdir.

Tematik və ekspozisiya planı aşağıdakı formada tərtib edilir:

Sütun 1. Ordinal nömrələmə – hər bir elementə xüsusi seriya nömrəsi verilməlidir, buna görə də sərginin quraşdırma siyahılarını tərtib etmək və əşyaları yerləşdirmək daha rahat olacaqdır.

Sütun 2. Mövzular və bölmələr – sərginin mövzularının, alt mövzularının və bölmələrinin adları qeyd olunur.

Sütun 3. Etiketlər, mətn, aparıcı mətn – sərgidə yerləşən eksponatların mövzusunun aydın təsvirini verən press-relizlər tərtib olunmalıdır.

Sütun 4. Eksponatların siyahısı – eksponat növünün adı: fotoşəkil, sənəd, afişa, kitab və s.

Sütun 5. Təsvir (əsli, surəti, modeli) – obyektin xüsusiyyətləri, orijinal, kserokopiya, maket, kserokopiya və s. olması haqqında məlumat göstərilir.

Eksponatın ölçüsü ardıcıllıqla göstərilir: hündürlük, en, uzunluq, diametr.

Sütun 6. İnventar nömrəsi – əgər muzeydən sərgi üçün əşya götürülübsə, onun inventar nömrəsi olmalıdır, o bu sütunda göstərilməlidir, əgər bənddə nömrə yoxdursa, o zaman nömrə olmadan (inventar nömrəsiz) qeyd edilməlidir.

Sütun 7. Yer – eksponatın yerləşdiyi yer ekspozisiyada: vitrin, stend, kabinet, divar, döşəmə, podium, rəf, qutu, albom və s.

Bir neçə stenddə eyni tipli mərkəzi eksponatları vurğulayarkən, onların dizaynının vahid üslubunu tətbiq etmək məqsədə uyğundur. Bu, izləyicini asanlıqla istiqamətləndirir və diqqətini mühüm eksponatlara yönəldir. Əsas odur ki, materialın (eksponatın) yerləşdirilməsində aydın məntiq izlənilsin. Materialın (eksponatın)özü sizə stenddəki eksponatların qruplaşdırılmasının mahiyyətindən xəbər verəcəkdir. Bəzən bu, konsentrik bir quruluşdur, qalanları aparıcı, əsas eksponatın ətrafında yerləşdikdə, məzmununu açır və gücləndirir. Başqa bir halda, eyni dəyərə malik bir sıra eksponatlar təqdim edildikdə, onları cərgələrə düzmək, tamaşaçının rahatlıqla izləyə biləcəyi, tədricən soldan sağa doğru yerləşdirmək düzgündür.

Stendin tərtibatı sərbəst ola bilər: asimmetrik, o cümlədən eksponatlara əlavə olaraq müxtəlif dekorativ elementlər istifadə edilə bilər, lakin onlardan sui-istifadə edilməməlidir. Yəni bu dekorativ elementlər ilə həddən artıq yükləmək və ya qarışıqlıq eksponatın məzmununa zərər gətirə bilər. Materialın sərbəst yerləşdirilməsi ilə vizual təəssürat, balans, stendin eyni dərəcədə yüklənməsinə nail olmaq lazımdır. Bunun üçün eksponatlar arasındakı məsafəyə nəzarət edilməlidir ki, sonra sıxlıq, həddindən artıq yüklənmə təəssüratı yaranmasın.

Stenddə materiallar, xüsusən də mətnlərlə çox yüklənməməlidirlər. Həcmli eksponatlar, mümkünsə, divarlardan uzaqda yerləşdirilməlidir ki, onlara hər tərəfdən baxmaq mümkün olsun.

Sərginin səthi (divardan asıla bilən) eksponatları arasında əsas yeri rəngkarlıq, qrafika, fotoşəkillər, daha sonra ilkin olaraq paspartuya salınması gərəkən yazılı mənbələr, materiallar, reproduksiyalar tutur. Paspartu təsvirin ətrafında sahələr yaratmaq, onu ətraf mühitdən ayırmaq üçün istifadə edilir. Bəzən isə əsərlər şüşə altına salınır. Arxasına kardon yerləşdirilərək, xırda bərkidicilər ilə bağlanır. Qrafika əsərlər (akvarel, təsvirlər) çox da ağır olmayan nazik baget ilə çərçivələnirlər.

Şüşə sərgidə təkcə fotoşəkilləri və ya rəsmləri bəzəmək üçün istifadə edilmir. O, digər eksponatların, o cümlədən həcmli eksponatların dizaynı üçün material kimi də maraq doğurur. Beləliklə, hər cür qapaqların, vitrinlərin, qabların istehsalı üçün uğurla istifadə olunur.

Sərginin bütün təşkilati işləri başa çatdıqdan sonra ekspozisiyanın qurulmasına start verilir. Ekspozisiyanın qurulması heç də sadə iş deyil. Bu proses müəyyən meyarlar əsasında həyata keçirilir. Sərginin mövzusundan asılı olaraq diqqətin nəyə yönəldiləcəyi müəyyən edilir, daha sonra ekspozisiya zallarının divarları vahid ideyaya və təyin edilən fikrə uyğun olaraq qurulmağa başlanılır. Espozisiyada mövzu qədər, ölçülər üzrə də uyğunluq izlənilməlidir. Əsərlərin qruplaşdırılmasında müxtəlif üsullar mövcuddur. Belə ki, böyük ölçülü əsərin yanında çox kiçik əsər kölgədə qala bilər. Lakin ölçüsü böyük əsərin ətrafına ondan nisbətən kiçik əsərləri asmaq mümkündür və çalışmaq lazımdır ki, bu zaman yuxarı səviyyədə divar üzrə əsərlərin pilləvari düzülüşü yaranmasın. Bu ekspozisiya quruluşunda səhv olaraq qəbul edilir. Həmçinin kiçik ölçüdə olan tablo böyük ölçüdə olan tablonun orta boyu ilə düzülə bilər. Adətən əsərlərin asılması zamanı müəyyən xətt üzrə, orta baxış nöqtəsi götürülür. Əsərlərin düzülməsində ara məsafələrin bərabər olmasına diqqət yetirilir və bu məsafələr də tabloların ölçülərinə uyğun olaraq tətbiq edilir.

Səhv və zövqsüz qurulmuş ekspozisiya sərgiyə marağın itməsinə səbəb olur. Buna görə də ekspozisiya qurarkən kortəbii üsullardan uzaq durmalı, müəyyən qanunauyğunluqlara riayət etmək vacibdir. Məsələn, böyük ölçülü əsərlərin çox hündürdən asılması yolverilməzdir. Və ya əksinə kiçik əsərlərin də alçaqdan asılması qəbul edilmir. Çox kiçik ölçülü tablolar müəyyən fikir əsasında üfiqi və ya şaquli istiqamətdə qarışıq şəkildə və bir-birinə yaxın asıla bilər. Bu kompozisiya şəkilində təqdim edilir və kənardan tamaşaçının diqqətini cəlb edir. Digər bir məqam rəngkarlıq əsərləri ilə heykəltəraşlıq nümunələrinin eyni zalda uyğunlaşdırılmasıdır. Çox zaman heykəl nümunələri fiqurun ölçüsünə uyğun olaraq müxtəlif ölçülü tumbalar üzərində yerləşdirilir və ya yer səviyyəsində qoyulur. Adətən hər tərəfdən görülə bilməsi üçün heykəllər zalın mərkəzində qoyulur. Ekspozisiyanın zənginləşdirilməsi üçün müxtəlif dekorasiyalardan istifadə edilə bilər. Bu kuratorun istəyi və ya sərginin mövzusunun tələbi ilə baş verir. Bunlardan başqa əsərlərin çərçivələrinin kəskin rəng və ya forma fərqi də kənardan yaxşı görünməyə bilər. Bu uyğunsuzluqlar işin zövqsüz hala gəlməsinə səbəb olur. Bəzən sərgilərdə instalyasiyalar və ya tətbiqi sənət əsərlərinin yerləşdirilməsində problemlər yaşanır. Bu zaman da tətbiq edilə biləcək üsullar məkanın quruluşu və həcmindən asılı olur. Bu sənət nümunələri divardan və tavandan asıla, yerdən qoyula və ya hər hansı vasitənin üzərinə yerləşdirilə bilər.

Mətnlərdən düzgün istifadə ekspozisiyanın məzmununu zənginləşdirir və onun ziyarətçiyə təsirini artırır, çünki ekspozisiyaya daxil olan mətnlər məhz muzey ünsiyyət formasının xüsusiyyətləri ilə sıx bağlıdır. Ziyarətçi sərgilənən əşyanı nə qədər araşdırsa da, vizual qavrayışdan kənarda qalan və yalnız mövzunun hərtərəfli tədqiqi nəticəsində çıxarılan gizli məlumatı aşkar edə bilmir. Mətnlər sistemi sərginin tərtibatı zamanı onların aydın, birmənalı və hər kəs üçün əlçatan olması nəzərə alınmaqla yaradılır. Mətn bütün lazımi məlumatları ehtiva etməli, başa düşülən, bəzən emosional təsiredici olmalıdır. Mətnə yanaşmanı şərtləndirən ən mühüm tələblərdən biri yığcamlıqdır. Ekspozisiyanın mətn materialı (press reliz) ilə həddən artıq yüklənməsi yalnız onun idrak dəyərini azaldır.

Etiketin məzmunu profildən, sərginin məqsədlərindən və muzey əşyasının özünün təbiətindən asılıdır. O, aydın, mənalı, lakin eyni zamanda mövzunun qısa təsvirini verməli, eksponatın tam mənzərəsini açmalıdır. Eksponatın adı etiketdə vurğulanır, onun hazırlandığı materialı, texnikası, yaradılma ili, ölçüləri, tarixi şəxsiyyətə və ya onun müəllif-istehsalçısına məxsus olması vacibdirsə, həmçinin buna uyğun olaraq bütün digər məlumatlar daxil edilir. Şəkilli materialın etiketlərində başlıq müəllifin soyadı deyil, onun əsərə verdiyi addır. Etiketlər əsərlərin yanında qoyulmalı (yapışdırılmalı), heç bir halda əsərə toxunmamalıdır.

Hər bir etiketdə, onun sərginin bu xüsusi hissəsinə daxil edilməsinin qanuniliyini sübut edən obyektin atribusiya məlumatlarından istifadə edilir. Bütün maddələrin tarixi göstərilməsi vacibdir. Mənbə növündən asılı olaraq: müəllif, stiqma, material, yer, istehsal texnikası yazılır. Ekspozisiyanın bütün mətn şərhləri, etiketlər, onun tərkib hissəsinə çevrilməlidir. Buna görə də, ekspozisiya müəllifləri istənilən mətnin məzmununu inkişaf etdirərək, eyni zamanda bədii problemləri həll edirlər. Eksponatlar üçün şrift, rəng, ölçü, annotasiyaların yeri sərgiyə hazırlıq prosesində müəyyən edilir.

Sərginin keçirilməsi adi proses olmadığı kimi, onun daha çox ziyarət olunması üçün təqdimatı başqa sözlə, reklamı da ən mühüm problemlərdən biridir. Bunun üçün müasir günümüzdə sərginin vaxtı, zamanı, keçirilmə məkanı və müddəti, dəstəkçilər müəyyən edildikdən sonra sərgi açılışı xəbərinin geniş kütlə arasında yayılması üçün press-relizlər, bukletlər hazırlanır, bannerlərin hazırlanması, plakat, afişaların paylanması, sərginin açılışına qonaqların dəvəti, televiziya və radio yayımları vasitəsilə xəbər vermə, sosial şəbəkələr üzərindən elektron afişaların paylaşımı və s. üsullardan istifadə edilir.

Sərgilərin təşkili zamanı xüsusi diqqət sənət əsərinin tamaşaçı və başqaları tərəfindən zərər görməməsi məsələsinə ayrılır. Adətən bunun üçün xüsusi nəzarətçilər, kamera müşahidə və ya əsər ilə müəyyən sərhəd yaradan vasitələrdən (məsələn, lent ilə məsafə qoymaq) və s. istifadə edilir.

Sərgini şərh edən plakatlar, video-çarxlar da tədbirin görüntüsünə rəng qatır. İncəsənət məkanlarında sənət nümunələrinin nümayişi musiqi sədaları ilə müşahidə oluna bilər. Bu sərgiyə əlavə ecazkar ab-hava bəxş edir.

Təbii ki, sərgi təşkili və ekspozisiya qurmaq yolları müəyyən kanonlar çərçivəsində deyil, yeni ideyalar ilə dəyişə bilən xarakterə malikdir. Bu baxımdan ənənəvi və ümumi prinsipləri açıqlamaq daha məqsədəuyğundur.

Dürdanə Qurbanova

Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasının kiçik elmi işçisi