Elm dünyasının şahı Nəsirəddin Tusi

Средний Восток. Москва, 1962. стр. 39

Ələmut qalası

Ələmut qalası (fars. الموت‎ ) — İranın Qəzvin ostanında, Talış dağlarının və Elburs dağ sisteminin kəsişməsində, 2163 metr hündürlükdə yerləşən qədim qala. Hazırda yalnız dağıntıları qalmışdır. Həmdullah Qəzvininin qeydlərinə görə 840-cı ildə, başqa versiyaya görə isə 859-cu ildə tikilmişdir. Qala Tehrandan 100 km uzaqda, Şahrud və Ələmut çayları arasındakı Rudbar vadisində 200 metr yüksəklikdəki qayanın üzərində yerləşir.

Xəritəni göstər/gizlə
Ələmut qalası
Ələmut qalasının dağıntıları (2016)

Qalanın adı tərcümədə “Qartal yuvası” mənasını verir. [3]

1090-1256-cı illərdə Ələmut qalası Həsən Sabbah tərəfindən əsası qoyulan Nizarilər dövlətinin paytaxtı olmuşdur.

Mündəricat

• 1 Monqol işğalı
• 2 Sonrakı dövr
• 3 Müasir dövr
• 4 Həmçinin bax
• 5 İstinadlar
• 6 Xarici keçidlər

Monqol işğalı

Ələmutun monqollar tərəfindən mühasirəsi

1256-cı ildə Monqol dövlətinin böyük xanı Möngkenin əmri ilə Hülaku xanın qoşunları İran və Yaxın Şərqdə tam hakimiyyəti ələ keçirmək üçün yürüşə başladı. Həmin ilin iyununda Ələmut qalası mühasirəyə alındı. Noyabrın 19-da Nizari imamı Rüknəddin Xurşah istilaçıların mərhəmət göstərəcəyi ümidi ilə Meymundizdəki iqamətgahının qapılarını onların üzünə açdı. Hülaku xanın tələbi ilə o öz dövlətinin bütün hakimlərinə məktub göndərərək təslim olmalarını əmr etdi. 40-a yaxın qala bu əmrə tabe olsa da, Ələmut və Lamasar müqaviməti davam etdirdilər. 15 dekabrda Ələmut üzərinə başlayan hücum ayın 19-da uğurla nəticələnir və alınmaz hesab olunan qala monqollara təslim olur.

Hülaku xanı səfərdə müşayiət edən tarixçi Ata Malik Cüveyni qalanın zəngin kitabxanasını dağıdılmaqdan xilas etdi. Burada o, naməlum 10-cu əsr müəllifinə aid olan “Gilan və Deyləmin tarixi” kitabını və sonradan özünün “Tarix-i cahanguşa” əsərində istifadə edəcəyi Həsən Sabbahın həyatından bəhs edən “Sərgüzəşti seyidna” əlyazmasını tapmışdır. Buradakı əsərlərlə tanış olduqdan sonra o, İsmaili təriqətini təbliğ edən əsərləri yandırmışdır.

Sonrakı dövr

Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə Ələmut siyasi rəqiblərin sürgün yeri kimi istifadə edilirdi. Qacarların dövründə isə Rudbar vadisindəki digər qalalarla birlikdə Ələmut da dəfinə ovçuları tərəfindən yağmalanmışdı.

Müasir dövr

2004-cü ildə İranda baş verən zəlzələdən sonra qalanın qalıqları daha da böyük dağıntılara məruz qalıb.

Hazırda İran Mədəni irsi qoruma və turizm təşkilatının rəhbərliyi altında Rudbar vadisində “Ələmut” mədəni və tarixi layihəsi həyata keçirilir. Qala İranın mədəniyyət abidələri reyestrinə daxil edilib.

Həmçinin bax

• Həsən Sabbah
• İsmaililər
• Əlamut (Vladimir Bartol)

İstinadlar

1. ↑Monuments database — 2017.

Xarici keçidlər

• “Alamut Cultural Heritage Base – Official Website”

Avqust 12, 2021
Ən son məqalələr

Sükanla idarə

Sükanla idarənin gücləndiriciləri

Sükut dərəsi

Sükut kodeksi (film, 1985)

Sükut pozuntusu (film, 2014)

Sükut (film, 2018)

Sührəvərdilik

Süita

Süjet

Süjetli xalçalar

Ən çox oxunan

1965 Avroviziya Mahnı Müsabiqəsi

1966-cı il futbol üzrə SSRİ çempionatı

1966-cı ilin Azərbaycan filmləri

1966 Avroviziya Mahnı Müsabiqəsi

1966 FİFA Dünya Kuboku

ələmut, qalası, fars, الموت, iranın, qəzvin, ostanında, talış, dağlarının, elburs, dağ, sisteminin, kəsişməsində, 2163, metr, hündürlükdə, yerləşən, qədim, qala, hazırda, yalnız, dağıntıları, qalmışdır, həmdullah, qəzvininin, qeydlərinə, görə, ildə, başqa, ver. Elemut qalasi fars الموت Iranin Qezvin ostaninda Talis daglarinin ve Elburs dag sisteminin kesismesinde 2163 metr hundurlukde yerlesen qedim qala Hazirda yalniz dagintilari qalmisdir Hemdullah Qezvininin qeydlerine gore 840 ci ilde basqa versiyaya gore ise 859 cu ilde tikilmisdir Qala Tehrandan 100 km uzaqda Sahrud ve Elemut caylari arasindaki Rudbar vadisinde 200 metr yukseklikdeki qayanin uzerinde yerlesir Elemut qalasi36 26 41 sm e 50 35 10 s u Olke Iran 1 Nizari Ismaili Dovleti d 2 Custaniler sulalesi 2 Sefeviler 2 Tarixi ve cografiyasiEsasi qoyulub 860 2 Merkezin hundurluyu 2 000 mXeriteni goster gizle Elemut qalasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarElemut qalasinin dagintilari 2016 Qalanin adi tercumede Qartal yuvasi menasini verir 3 1090 1256 ci illerde Elemut qalasi Hesen Sabbah terefinden esasi qoyulan Nizariler dovletinin paytaxti olmusdur Mundericat 1 Monqol isgali 2 Sonraki dovr 3 Muasir dovr 4 Hemcinin bax 5 Istinadlar 6 Xarici kecidlerMonqol isgali Redakte Elemutun monqollar terefinden muhasiresi 1256 ci ilde Monqol dovletinin boyuk xani Mongkenin emri ile Hulaku xanin qosunlari Iran ve Yaxin Serqde tam hakimiyyeti ele kecirmek ucun yuruse basladi Hemin ilin iyununda Elemut qalasi muhasireye alindi Noyabrin 19 da Nizari imami Rukneddin Xursah istilacilarin merhemet gostereceyi umidi ile Meymundizdeki iqametgahinin qapilarini onlarin uzune acdi Hulaku xanin telebi ile o oz dovletinin butun hakimlerine mektub gondererek teslim olmalarini emr etdi 40 a yaxin qala bu emre tabe olsa da Elemut ve Lamasar muqavimeti davam etdirdiler 15 dekabrda Elemut uzerine baslayan hucum ayin 19 da ugurla neticelenir ve alinmaz hesab olunan qala monqollara teslim olur Hulaku xani seferde musayiet eden tarixci Ata Malik Cuveyni qalanin zengin kitabxanasini dagidilmaqdan xilas etdi Burada o namelum 10 cu esr muellifine aid olan Gilan ve Deylemin tarixi kitabini ve sonradan ozunun Tarix i cahangusa eserinde istifade edeceyi Hesen Sabbahin heyatindan behs eden Serguzesti seyidna elyazmasini tapmisdir Buradaki eserlerle tanis olduqdan sonra o Ismaili teriqetini teblig eden eserleri yandirmisdir Sonraki dovr RedakteSefevilerin hakimiyyeti dovrunde Elemut siyasi reqiblerin surgun yeri kimi istifade edilirdi Qacarlarin dovrunde ise Rudbar vadisindeki diger qalalarla birlikde Elemut da define ovculari terefinden yagmalanmisdi Muasir dovr Redakte2004 cu ilde Iranda bas veren zelzeleden sonra qalanin qaliqlari daha da boyuk dagintilara meruz qalib Hazirda Iran Medeni irsi qoruma ve turizm teskilatinin rehberliyi altinda Rudbar vadisinde Elemut medeni ve tarixi layihesi heyata kecirilir Qala Iranin medeniyyet abideleri reyestrine daxil edilib Hemcinin bax RedakteHesen Sabbah Ismaililer Elamut Vladimir Bartol Istinadlar Redakte Monuments database 2017 lt a href https wikidata org wiki Track Q28563569 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q4580425 gt lt a gt 1 2 3 4 https iranicaonline org articles alamut valley alborz northeast of qazvin Willey Peter Eagle s Nest Ismaili Castles in Iran and Syria New York I B Tauris 2005 23 Xarici kecidler Redakte Alamut Cultural Heritage Base Official Website Menbe https az wikipedia org w index php title Elemut qalasi amp oldid 6033380, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Elm dünyasının şahı Nəsirəddin Tusi

XIII əsrdə, zəmanəsinin görkəmli filosof, astronomu, riyaziyyatçı, tarixçi, coğrafiyaşünas, maliyyəçi və hüquqşünası sayılan Azərbaycan alimi Tusi təxəllüsünü götürmüş Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən Nəsirəddin Tusi (1201-1274) Azərbaycanın mərkəzində yerləşən Marağa şəhərində, şəxsən özü-öz layihəsi ilə inşa etdirdiyi rəsədxanada işləmişdir.

Əsas mənbələrdə göstərilir ki, Nəsirəddin Tusi 1201-ci ilin fevralın 18-də Həmədan şəhərinin Bahar bölgəsində anadan olmuşdur. Təhsilini Xorasan vilayətinin Tus qəsəbəsində aldığına görə “Tusi” təxəllüsünü götürmüşdü. O, ibtidai təhsilini (şəriətdən) atası Məhəmməddən, orta təhsilini isə XIII əsrin məşhur alimləri yanında almışdır.

Tusi elə uşaqlıq illərindən bir çox elmlərə tam yiyələnmək üçün bütün bilik enerjisindən istifadə etmişdi. Bu elə bir dövr idi ki, elm, ədəbiyyat, incəsənət, mədəniyyət yüksək səviyyədə inkişaf etməkdə idi. Antik və erkən orta əsr dövrünün tanınmış alimlərin əsərləri ilə tanış olmaqdan ötrü, o, bir çox dilləri öyrənərək, eyni zamanda elmin bir neçə sahəsinə dərindən yiyələnir. Hələ gənc yaşlarında mütaliəyə həvəsi olan Nəsirəddin, deyilənə görə, fenomenal hafizəyə malik olmuş, oxuduqlarını və eşitdiklərini öz mühakiməsi və dərin zəkası ilə təhlil edib yoxladıqdan sonra müsbətləri qəbul edər, mənfiləri isə rədd edərdi. Özündən yeni-yeni bilməcə, teorem və alətlər, cihazlar tərtib etməyi və düzəltməyi xoşlayardı. Elmin çətin məsələləri ilə maraqlanardı.

Artıq həmin dövrdə, Azərbaycan özünün bütün Yaxın Şərq dünyasında məşhurlaşmış dahi və görkəmli şəxsiyyətləri Mühəmməd Babakuhi Bakuvi, Şihabəddin Əbuhəfs Sührəvərdi, Qətran Təbrizi, Əli Xatib Təbrizi, Əfzələddin Xaqani Şirvani, Ömər ibn Osman Kafiəddin Şirvani, Əcəmi Naxçıvani, Mahmud Zəncani, Şeyx Nizami Gəncəvi, Məshəti Gəncəvi ilə tanınmışdı. Onların haqqında, elmə və mədəniyyətə böyük üstünlük verən Hülaku xanda müsbət fikirlər eşitmişdi. Adları çəkilən görkəmli şəxsiyyətlərdən fərqli olaraq, Tusi hərtərəfli inkişaf etmiş adam idi və öz biliyi ilə nəinki dostlarını, hətta düşmənlərini də valeh etmişdi.

Tusinin şan-şöhrətinin Avropada yayılmasına şübhə etməmək olar. Onunla ilk növbədə astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, coğrafiya və tarix elmləri ilə məşğul olan mütəxəssislərin maraqlanması labüd idi. Bir çox həmkarları onu həm filosof, həm də alim kimi tanıyırdılar. Alimin fəlsəfi dünyagörüşünün, etnik baxışlarının formalaşmasında qədim yunan fəlsəfəsinin nümayəndələri – Fales, Platon, Aristotel, orta əsr filosoflarından M. Qəzali, Bəhmənyar, əl-Fərabi, Biruni, İbn Sinanın mühüm və əhəmiyyətli təsiri olmuşdur. Orta əsr ərəb tarixçisi və sosioloqu İbn-Xəldun təbiiyyat elminin inkişafından danışarkən Tusini İbn Sinanın görkəmli davamçısı kimi göstərmişdir.

Ədalət naminə demək lazımdır ki, Tusiyə dünya şöhrəti qazandıran onun riyaziyyat və nücum elmlərinə aid yazdığı “Zic Elxani” kimi əsəri və Marağa rəsədxanasıdırsa, onu Şərq xalqlarına sevdirən “Əxlaqi-Nasiri” əsəri olmuşdur. Məzmununun ictimai, iqtisadi, siyasi, əxlaqi, fəlsəfi və tərbiyəvi səciyyəsi baxımından bu əsər xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onun 700 ildən artıq bir müddət ərzində Orta və Yaxın Şərq məktəblərində əxlaq dərsliyi kimi böyük şöhrət tapması da bununla izah olunur. Bu kitab çoxlu miqdarda üzü çıxarılaraq xalq içərisində yayılmışdır. “Əxlaqi-Nasiri” özündən əvvəl Yaxın və Orta Şərqdə hökm sürən əxlaqi-fəlsəfi və pedaqoji fikirlərin bir növ yekunudur.

Tusi “Əlamut” qalasında sürgün həyatı keçirir. Qəsrdən çıxmaq hüququ əlindən alınmış alim ismaililərin yanında keçirdiyi 20 ildən bir qədər artıq müddətdə dözülməz mənəvi sıxıntılara baxmayaraq, bir neçə elmi əsər yaza bilir: “Şərhül-İşarət”, “Təhrir Məcəsti” (Almagest), “Təhrir Öqlidis” (birinci redaksiya). Adı çəkilən sonuncu kitabı o, 1248-ci ildə və bundan sonra isə həmin kitabın ikinci redaksiyasını (13 hissədən ibarət olanını) yazmışdır.

Alim 1242-ci ildə tamamladığı “Şərhül-İşarət” (Əbu Əli ibn Sinanın “İşarət” adlı fəlsəfi risaləsinə şərhlər) əsərinin sonunda yazır: “Mən bu kitabın əksər fəsillərini olmazın dərəcədə ağır bir şəraitdə yazdım. Ürək bundan artıq sıxıntı çəkə bilməzdi. Mənim bu kitabı yazdığım vaxtın hər fəsiləsi qəmlə, əzabverici qüvvə, hayıfsılanma və böyük hüzn ilə dolu idi. Mən bu kitabı elə bir şəraitdə tərtib etmişəm ki, hər bir anda mənim üstümdə cəhənnəm odu yandırılır və üstündən qaynar su tökülürdü” (Nəsirəddin Tusi. “Şərhül İşarət”. Bu ifadələri profeccor Ə. K. Zəkuyev tərcümə edibdir).

Onun bu yazısını izləyəndə, onda “Dürrət ül-Əxbar” kitabında yazılanların həqiqət olduğuna inanırsan; “Əlamut zindanında Nəsirəddin ayaqları bağlı saxlanılırdı”. Tusinin sarsıntısını və iztirabını başa düşmək çətin deyil. O, araşdırma işləri ilə məşğul olmaq üçün mühüm kitabxanalardan məhrum edilmişdi. Alimin qalada yazdığı bütün elmi əsərlər ciddi nəzarət altında yazıldığından, yoxlamalara məruz qalırdı. Bunula belə Tusi Əlamut qalasında ağır bir şəraitdə, özünün ölməz əsərlərini yaradır.

Çoxları elə zənn edirdi ki, ürəyi elmin eşqi ilə döyünən alim qısa zaman kəsiyində ismaili təriqətinin əleyhdarı kimi edam ediləcək. Lakin bu baş vermədi. Bunun bir səbəbi “Tarix-e cahaquşay-e Cüveyni” kitabında belə izah edilir: “İsmaililər rəhbərlərinin ən çox diqqət yetirdikləri elmlərdən biri ulduzların tədqiqi olmuşdur. İsmaililər istehkamlarının, qalalarının, qüllələrinin – Əlamut, Kuhistan qalalarının hündür yerlərdə tikilməsinin əsas səbəblərindən biri də bu idi ki, münəccimlər münasib yerlərdə yerləşdirilsin və kainatı tədqiq etsinlər. Digər tərəfdən isə ismaililər hərəkatı öz inkişafının ən yüksək zirvəsinə çatmış, yüksək səviyyədə elmi tədqiqat işləri apardığına görə xüsusi diqqət mərkəzində idi. Çalışırdılar ki, müxtəlif elm sahələri üzrə böyük alimləri öz mərkəzlərinə toplayıb, onlar üçün tədqiqat aparmaq üçün imkanlar yaratsınlar. Xacə Nasirin Əlamutda olması, sonralar onun o dövrün ölkələrində – Çinə qədər elmi nəzəriyyələrinin yayılması göstərir ki, o, orada elmi tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul olurmuş. Unutmaq olmaz ki, Əlamutda zəngin kitabxanalarından biri mövcud idi. Hətta orada münəccimlik alət və dəzgahları da geniş şəkildə işlədilirdi”.

Bir neçə ildən sonra Tusi məntiqdən “Əsasül-iqtibas” əsərini yazır. Bu əsər məntiqlə bağlı ibn Sinanın “Şifa” əsərindən sonra ikinci əsər sayılır.

Çingiz xanın nəvəsi Hülaku xan öz ordusu ilə Azərbaycanın sərhədinə yaxınlaşanda xanın göndərdiyi cəsuslar Tusinin nə qədər müdrik alim və aqil insan olduğunu hökmdara izah edirlər. Halbuki xan qiyabi olsa da, Azərbaycan alimi barəsində çoxlu müsbət fikirlər eşitmişdi. Alimlərə və ümumiyyətlə, aqil insanlara möhkəm pərəstiş edən Hülaku xan “Əlamut” qalasını mühasirəyə alır. Onun qoşunları 1256-cı ildə fətholunmaz “Əlamut” qalasını tutur, Tusini və digər alim məhbusları azad edirlər. “Əlamut” qalası monqollara təslim olandan sonra əhali demək olar ki, toxunulmaz qalır.

Cüveyni oradakı əl işləri ilə tanış olandan sonra Hülaku xana məsləhət görür ki, həmin kitabxanaya heç bir zərər dəyməsin. Bütünlüklə oradakı elmlə bağlı olan işlər tarixçinin öhdəsinə verilir. Cüveyni əmr edir ki, “Əlamut” kitabxanasında olan astronomik alətlər, Quran, qiymətli əlyazmalar saxlanılsın, yalnız ismaili cərəyanı ilə əlaqəli olan bütün əsərlər yandırılsın. Lakin bir neçə ismaili əsərlərini tarixçi öz elmi işlərinə daxil edir. Məsələn, Əlamut dövlətinin təməlini qoyan Həsən ibn Səbahdan bəhs edən “Sərgüzeşt-i seyidna” əlyazmasından o, öz əsərində istifadə etmişdi. 1256-cı ildə Hülaku xan Azərbaycanın bütün bölgələrinə tam yiyələnir və həmin ölkənin hakimi elan edilir. O, Azərbaycana sahib çıxandan sonra dahi alim sayılan Tusini öz məsləhətçisi təyin edir. Hülaku xan ən ağır vəziyyətlərdə belə, başqa milliyyətdən olan alimə bel bağlamışdı (Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв. Москва, “Наука”, 1978. стр. 243).

Tusi “Əlamut” qalasında saxlanıldığı bir zaman onun nəslinin bir çox nümayəndələri, o cümlədən ailəsi Həmədan şəhərində yaşayırdı. Tusinin müasiri olan məşhur Azərbaycan tarixçisi Rəşidəddin Fəzlullah (1247-1318) Hülaku xanın alimə necə hörmətlə yanaşması barəsində yazırdı: “Elə ki aşkar edildi və səhih çıxdı, Xacə Nəsirəddin, Rəşiddövlə və Müvafiqəddövlənin oğulları açıq ürəklidir və onların mənşəyi Həmədan şəhərindəndir, bunlar böyük və hörmətli təbiblərdir, onların hamısına Hülaku xan nəvaziş və hörmət göstərdi, onlara nəqliyat vasitələri verdi ki, öz ailələrini, qohumlarını, ev adamlarını, itaətlərində olanları, müridlərini onun (Hülakunun) hüzuruna gətirsinlər və onun zat-ailələrinin xidmətində saxlasınlar” (Рашид-ад-дин. Сборник летописей. III том. Москва, 1946. стр. 31).

Alim qaladan azad edilən kimi ilk vaxtdan monqol hökmdarının məsləhətçisi təyin edilir. Elə ilk günlərdən o, Hülaku xanın bir çox siyasi tədbirlərinin həyata keçirilməsində məsuliyyəti öz üzərinə götürür. Xan yenicə yaratdığı dövlətinin sərhədlərini genişləndirmək üçün mütləq Abbasilər xilafətinin paytaxtı – Bağdadı ələ keçirməli idi. Bu işdə Tusi hökmdara lazımi məsləhət vermişdi. Uzun müddət müsəlman aləminin müqəddəs şəhəri sayılan Bağdada hücum etməyə çəkinən Hülaku xan yalnız, Azərbaycan aliminin elmi cəhətdən əsaslandırılmış fikirlərdən sonra bu addımı atmağa cürətlənir. Bağdad ələ keçiriləndən sonra (1258) Hülaku xan öz möhtəşəm dövlətini 1260-cı ildə Azərbaycanda salır. Elxanilər adlanan bu yeni dövlətin başçıları “Elxan”lar idi.

Nəsirəddin Tusinin siyasəti

şimalına basqın edəndə onların dini etiqadı olmamışdır.

Onlar da pərəstiş edir və ruhlara inanırdılar. Tatarlarla

yanaşı nəsranilər, yakobitlər – Şərqdəki qədin xristian

kilsəsinin qalıqları, katoliklər, pravoslavlar yaşayırdılar.

Monqollar heç bir dinə mənsub olmadıqları üçün Avropa

monarxları, xüsusən də Roma papası istəyirdi ki, onlar

xristian dinini qəbul etsinlər. Roma papası dinlə əlaqədar

olaraq minqol hökmdarlarının iqamətgahına öz elçilərini

göndərdilər. Lakin bu işdə müsəlmanlar qalib gəlirlər.

Berke xan (1201-1266) hakimiyyətdə olanda (1257-1266)

İslam dinini qəbul etmiş və köçəri monqollar müsəlman

kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar. Rus torpaqlarının

böyük bir hissəsi Berke xanın nəzarəti altında idi və o, ilk

dəfə olaraq Rus xalqlarını siyahıya almışdı.

Azərbaycan Hülaku xan tərəfindən işğal edildiyinə

baxmayaraq, Berke xan da həmin ölkəni işğal etmək fikrin-

də idi. Bu haqda V. Şklovski Marko Polonun “Səyahətna-

mə” əsərindən bir mənbə kimi istifadə edərək yazır: “Hü-

laku xandan sonra Berke xan da Azərbaycanı işğal etmək

Kür çayının aşağısında çox gözəl otlaqlar vardı. Mal-

qara qışı həmin otlaqlarda keçirir, yayda isə dağlara aparı-

lırdı. Azərbaycanda çoxsaylı sənətkarlar vardı, orada isteh-

sal olunan parçalar, xalçalar və qılınclar dünyaya yayılırdı.

Lakin Azərbaycan Hülaku xan tərəfindən fəth edilmişdi

və o, bu vilayəti çox qiymətləndirirdi. O, Təbrizi özünün

paytaxtı elan edir.

Qızıl Orda və monqol hökmdarları öz aralarında, 100 ilə

yaxın Azərbaycan uğrunda müharibələr aparmışdılar.

Həqiqətən də Hülaku xan və Berke xanın qoşunları

Dərbənd qalası yaxınlığında bir-biriləri ilə toqquşur. 1259-

cu ildə baş verən həmin döyüşdə Berke xan məğlub olur və

onun qoşunları Terek çayının arxasına çəkilir. Hər şey

sakitləşəndən sonra o, döyüş meydanında minlərlə meyidi

görərək, öz-özünə məyus halda deyir: “Əgər, biz bir yerdə

olsaydıq, onda bütün dünyanı fəth edərdik”.

В. Шкловский. Земли разведчик. М., «Молодая гвардия», 1966

Maraqlı odur ki, həmin döyüşdə Tusi Hülaku xanı

müşayiət etmişdi, ya yox? Axı, tarixdən bəllidir ki, dünya

şöhrətli alim monqol hökmdarını demək olar ki, bütün

müharibələrdə müşayət etmişdi. Sirr deyil ki, ağır əməliy-

yatlar zamanı Hülaku xan daim ondan lazımlı məsləhətlər

Bir çox İslam tarixçiləri Tusini monqol işğalçıları ilə

birlikdə Bağdad Xilafətinin məhvində fəal iştirak etməyini

pisləyirlər. Həmin dövrdə Yaxın Şərq üçün, o cümlədən

Azərbaycan üçün həm Bağdad Xilafəti, həm də monqol

işğalçıları eyni dərəcədə faciə idi. Lakin onlar bir-birilərilə

toqquşmaqla öz güclərini zəiflətmiş olurdular.

Qeyd etməliəm ki, Bağdadın işğalı zamanı Hülaku xanı

müşayiət edən Tusi, şəhərdəki alimlərin, qadınların və

uşaqların xilas olunmasında əvəzsiz rol oynamışdı. O, Bağ-

dadın işğalından sonra Hülakunun siyasətini dəyişməyə və

yeni kütləvi qırğınların qarşısını almağa nail olmuşdu.

Tarixdən bəllidir ki, Bağdada yaxınlaşan Hülaku xan

eyni zamanda Səlcuq türklərinin məskunlaşdığı ərazinin

sərhədində ayaq saxlayır. O, iki seçim qarşısında qalır: ərəb

Xilafətinin sonuncu sığınacaq yeri sayılan Bağdad şəhərinə

və yaxud da Konstantinopolun divarlarına qədər uzanan

səlcuqilərin ərazisinə hücum etsin. Hülaku xan elə bir

addım atmalı idi ki, yaratdığı “Elxanilər” dövləti bunun

nəticəsində azacıq da olsun zəifləməsin. Əlbəttə, belə bir

dövlət əhəmiyyətli addımı atmaq üçün uzaqgörən hökmdar

sözsüz halda öz vəzir-vəkillərindən məsləhət almalı idi. Bu

işdə Tusinin məsləhəti onun üçün çox vacib sayılırdı. Lakin

belə bir məsələlərdə Azərbaycan alimi güclü opponentlərlə

Tusinin elmi dühası hamı tərəfindən şəksiz qəbul olunsa

da, dini baxışları, istər öz sağlığında, istərsə də sonralar

mübahisələrsiz ötüşmədi. Onu müsəlmanlara qarşı çıxmaq-

da, monqollara kömək etməkdə, Bağdada hücumu, xəlifə-

nin qətlini Hülaku xana məsləhət görməkdə, hətta kafir

olmaqda günahlandırırdılar. Tusinin cavabı qısa idi: “Mən

müsəlmanam, ona görə də mənim haqqımda deyilənlər

başqa bir şey deyildir”.

“Ustadi-bəşər” adlandırılan Tusini kafir adlandırmaq ən

azı böyük əxlaqsızlıq və böhtan sayılırdı. Ona görə ki, o,

İslam dininin sədaqətli bəndəsi və “Qurani-Kərim” in

dərin bilicilərindən biri idi. Alimin müdrük kəlamlarında,

dinlə əlaqədar olan ifadələri eşitmək olur. Tusi deyirdi:

“Hökm hamıdan qüdrətli və tək olan Allahın hökmüdür”.

“Din qaydadır, dövlət onun sütunları”.

“Müsəlmanlar əldirlər. Əl-ələ verib birləşsələr bir bədən

İslam tarixçiləri Bağdad Xilafətinin məhv edilməsində

Tusini günahlandırsalar da, bu yolda onların səhv mövqe-

dən çıxış etdiklərini başa düşmək çətin deyil. Bunu

Tarixi qaynaqlarda göstərilir ki, İran və Azərbaycan

əraziləri hələ 1221-ci ildə Çingiz xanın göndərdiyi qoşun

tərəfindən viran edilir. Monqollar öz hökmranlığını Cənubi

Qafqazda bərqərar etməkdən ötrü Hülaku xanı 70 minlik

ordu ilə Qərbə göndərir. Bu qərar, Menqu xan Qaraqorum-

da keçirilən qurultayda monqolların böyük xanı elan olu-

nandan sonra çıxarılır. Monqol qoşunları işğalçılıq yürü-

şünə başlayanda, qarşılarına çıxan hər bir siyasi və hərbi

qüvvəni fiziki cəhətdən məhv edirdilər ki, arxada onlara

qarşı heç bir təxribat və ya terror aktları törədilməsin.

Xorezm darmadağın ediləndən sonra Məhəmməd şahın

oğlu Cəlaləddin atasının yerinə taxta keçir (1221-1231) və

monqol qoşunlarına müqavimət göstərmək üçün Əfqanıs-

tana və İrana çəkilir. İsmaili dövlətinin hökmdarı Ələddin

(1212-1255) hakimiyyətə 9 yaşında (1221) yiyələnir. Həd-

di-buluğa çatanda onun siyasətində neytrallıq hiss olundu.

O, yaxınlıqda olan monqolların düşməni Cəlaləddin ilə

ittifaq bağlayır. Bu haqda Cəlaləddinin katibi olmuş tarixçi

Nəsəvi öz əsərində yazır: “İsmaililərin ilk dəfə Cəlaləddin

ilə görüşməsi hicri tarixi ilə 624, miladi tarixi ilə 1226-

1227-ci ilə təsadüf edir və birincilər bu görüş üçün böyük

İsmaililərlə Cəlaləddinin arasında bir neçə dəfə müna-

qişə baş versə də, onun vəziri Şərəf əl-Mülk Gəncədə və

Beyləqanda fəaliyyət göstərə-göstərə, ismaililərlə barışığa

üstünlük vermişdi. Cəlaləddindən çox o, ismaililərə yaxın-

lıq etmişdi. Bu haqda İ. Patruşevski belə qeyd vermişdi:

“Şərəf əl-Mülkün fəaliyyəti Cəlaləddinin epopeyasında

faciəli rol oynamış və onun ölümünün sürətlədirilməsinə

Hülaku xan İrana yürüş etməmişdən əvvəl oradakı və

Yaxın Şərqdəki siyasi vəziyyətlə tanış olmuşdu. Cəlaləd-

din, Ələddin, Müstəsim və səlcuq türkləri bir-birilərilə

düşmən idilər. Elə Hülaku xan da bu əlverişli vəziyyətdən

1252-ci il avqust ayında Hülaku xanın ordusunun avan-

qardında olan monqol sərərdəsi Kitbuka noyon 12 minlik

qoşun ilə Qaraqorumdan qərb istiqamətində yürüşə yolla-

nır. Məhərrəm ayının əvvəli 651-ci ildə (Hicri – R. Q.)

(1253-cü il mart ayı) o, Əmudərya çayını keçərək, Kuhis-

И. П. Патрушевский. Вазир Шараф ал-Мульк. – Ближний и

Средний Восток. Москва, 1962. стр. 39

Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Перев. с персидского А. К.

Арендса. Под редак. А. А. Ромаскевича, Е. Э. Бертельса и Ю.

Якубовского. М.-Л., III том. 1946. стр 26

tanda hərbi əməliyyatlara başlayır. Bu vilayətin bir hissəsi-

ni işğal edəndən sonra Kitbuka noyon beş minlik süvari və

piyada qüvvə ilə Girdkux qalasını mühasirəyə alır”.

Güclü ordunun başında duran Hülaku xan 1253-cü ildə

İranın sərhədini keçərək həşşaşilərin, vaxtı ilə yaratdıqları

İsmaililər dövlətinin ərazisinə hücum edir. İranı asanlıqla

ələ keçirən monqollar həşşaşilərin güclü müqaviməti ilə

üzləşirlər. Kuhistan İsmaililərin rəhbəri öz ölkəsinin dağlıq

ərazisində onlarla ələ keçirilməz qalanın – “Əlamut”,

Girdqux, Lamasar və s. – sahibi sayılırdı. Hülaku xan çox

yaxşı bilirdi ki, həşşaşilər Bağdad Xilafətinin müttəfiqidir

və onlar regionda öz döyüşkənliyi ilə monqolların güclü

rəqibi sayılırlar. Bacarıqlı siyasətçi və təcrübəli sərkərdə

kimi tanınan monqolların rəhbəri, İsmaililərin alınmaz

qalalarını bir başa hücum vasitəsilə ələ keçirməkdən boyun

qaçırır və onlardan bir çoxunu mühasirəyə alır. Hülaku xan

İsmaililərə bildirir ki, artıq qan tökülməsin deyə qalalar

döyüşsüz təslim olsunlar.

Lakin buna baxmayaraq, monqolların Kuhistanda müha-

sirəyə aldıqları ilk qala (Girdkux) 20 il müqavimət göstərir

və yalnız Abaqa xanın dövründə (1265-1282) işğal edilir.

Hülaku xan ismaililərin dövlətini fəth edərkən Çingiz

xanın prinsipi ilə hərəkət edirdi; müqavimət göstərən

öldürülsün, təslim olan rəhm edilsin. Lakin hökmdar bu

kontekstdən kənara çıxmışdı. O, öz əsgərlərinə əmr

vermişdi ki, yaşından asılı olmayaraq hamı öldürsün. Bir

neçə il ərzində demək olar ki, onların kökü kəsilir. Mon-

qollar bu regionu ələ keçirərkən, ilk növbədə Cəlaləddini,

sonra Ələddini və Ruhnəddini, daha sonra isə Bağdad

xəlifəsi Müstəsimi fiziki cəhətcə məhv edirlər.

Hülakü xan və Doqquz xatun. Cami ət-tavarix əlyazması.

(XIV əsr)

Yersiz qığınlara sinə gərən Tusinin bu haqda çox gözəl

fikirləri var: “Qələbədən sonra, əlbəttə, başdantutma edama

başlamamalı, kin və nifrətdən əl çəkməli, ədavətə son

qoymalıdır, çünki qələbədən sonra məğlub edilmişlər

qulam və rəiyyət yerində olarlar.

Əfv edib bağışlayan şahlar bağışlamayanlardan daha

yaxşıdır, çünki gücü göstərdikdən sonra bağışlamağın

başqa hüsnü var”.

Uzun danışıqlardan sonra sonuncu ismaili rəhbəri

Ruhnəddin Xurşax ibn Ələddin ibn Cəlaləddin (1255-1257)

əlliyə yaxın qalanı, o cümlədən “Əlamut” qalasını

monqollara təslim edir. Ruhnəddinin Hülaku xana təslim

olmaqda şəxsən Tusi özü başqa müdrik şəxslərlə birlikdə

vasitəçi rolunu oynamışdır.

Orta əsr tarixçisi Cüveyni bildirmişdi ki, “Əlamut”un

tutulması monqolların gözlədiyi kimi olmamışdır. Ruhnəd-

din monqolların göstərişi ilə 40-a yaxın qalanı sökdürür,

lakin monqolların ilk hücumunu dəf edən “Əlamut”

müdafiəçiləri, hətta qalanın divarlarına Hülaku xanın böyük

bir qoşunu yaxınlaşanda belə təslim olmaqdan boyun

qaçırırlar. Monqollar Ruhnəddini müdafiəçilərin üstünə

göndərirlər ki, qala təslim olsun. Lakin bu heç bir nəticə

vermir. Qalanın komendantı Müqəddəm çox tərs adam idi

və müvəqqəti olaraq təslim olmaq istəmirdi. Hülaku xan,

Xacə Nəsirəddin Tusi. Rəhim Sultanovun farscadan tərcüməsi.

Əxlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005. səh.235

şahzadə Baqataya göstəriş verir ki, böyük bir qüvvə ilə

qalanı mühasirəyə alsın, özü isə Lamasara yollanır.

Şahzadənin başçılığı altında monqollar üç gün dalbadal

“Əlamut”a hücum edir, lakin uğursuzluqla geri çəkilməyə

məcbur olurdular. Sonradan qarnizon təslim olmaq üçün

danışıqlar aparmağa başlayır.

Lyudmila Stroyeva “XI-XIII əsrlərdə İranda İsmaili-

lər dövləti” əsərində “Əlamut” qalasının alınması barəsin-

də yaxşı məlumat verir:

“Əlamut”un müdafiəçiləri təslim olmaq üçün Ruhnəd-

dini vasitəçi kimi Hülaku xanın yanına göndərir. İşi belə

görən xan, əfv etmək üçün onu qalaya göndərir. Qalanın

müdafiəçilərinə icazə verilir ki, üç gün müddətinə kimin

gücü nəyə çatırsa, qoy oradan çıxartsın. Hülaku xan qalanın

qülləsinə yuxarı qalxmağa Ruhnəddinə icazə verir və özü

oradan dərin uçuruma baxanda dəhşətə gəlir. Bundan əlavə

qalada həddindən artıq çoxlu ərzaq ehtiyatı vardı. Onun bir

hissəsi hələ Həsən ibn Səbbahın dövründən qalmışdı.

Cüveyni oradakı əl işləri ilə tanış olandan sonra Hülaku

xana məsləhət görür ki, həmin kitabxanaya heç bir zərər

dəyməsin. Bütünlüklə oradakı elmlə bağlı olan işlər tarix-

çinin öhdəsinə verilir. Cüveyni əmr edir ki, “Əlamut” kitab-

xanasında olan astronomik alətlər, Quran, qiymətli əlyaz-

malar saxlanılsın, yalnız ismaili cərəyanı ilə əlaqəli olan

bütün əsərlər yandırılsın. Lakin bir neçə ismaili əsərlərini

tarixçi öz elmi işlərinə daxil edir. Məsələn, Əlamut

dövlətinin təməlini qoyan Həsən ibn Səbahdan bəhs edən

“Sərgüzeşt-i seyidna” əlyazmasından o, öz əsərində

Beləliklə, İsmaili dövlətinin mərkəzi (1090-1256-cı ilə

qədər) “Əlamut” qalası darmadağın edilir.

Tusi “Əlamut” qalasında əsirlikdə olan zaman həmin

kitabxanadakı qiymətli əsərlərdən istifadə edərək, özünün

bir çox məşhur əsərlərini yazmışdı. Sonrakı illərdə

Cüveyninin iştirakı ilə Azərbaycan alimi qalada saxlanılan

bir çox əsərləri Marağa kitabxanasına köçürmüşdü.

Beləliklə, İsmaili dövləti Ərəb Xilafətinin müttəfiqi kimi

fəth edilmişdi. Hülaku xan yaratdığı “Elxanilər” dövlətinin

təhlükəsizliyini təmin etməkdən ötrü ya Bağdad Xilafətini,

ya da ki, səlcuq türklərini darmadağın etməli idi.

Yuxarıda göstərildiyi kimi hər hansı bir ağır yürüşə

başlamaq üçün o, sarayında saxladığı müdrik əyanlarından

məsləhət almalıydı. Tusi bütün regionda sülh carçısı kimi

tanınırdı və onun məsləhəti, bir çoxlarının məsləhətlərin-

dən xan üçün önəmli sayılırdı.

Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв.

Москва, «Наука», 1978. стр. 243

Azərbaycan alimi türk milliyətindən olduğu üçün çox

güman ki, belə bir vəziyyətdə səlcuq türklərini müdafiə

etməli idi. Həm də o tarixdən çox yaxşı bilirdi ki, Ərəb

Xilafəti yox, Kiçik Asiyanın Anadolu hissəsində yaşayan

məhz türk tayfaları, dünyada İslam dininin müdafiəçiləri

sayılırdılar. Çünki yalnız onlar, Roma papasının təhriki ilə

Avropanın xristian hökmdarları, İslam dinini məhv etmək

üçün səlcuq türklərinin üzərinə yeddi böyük səlib yürüşü

təşkil etmişdilər. Bundan əlavə Anadoluda məskunlaşan

türk tayfaları qərbdə xristian dünyası ilə “Elxanilər” döv-

ləti arasında baryer rolunu oynayaraq, güclü müdafiə xətti

təşkil edirdilər. Nəhayət sonda bildirmək istəyirəm ki,

Hülaku xan İrana və Azərbaycana soxulandan sonra mon-

qol ordusunun avanqardında türklərin süvariləri və piyada

əsgərləri durmağa başladı. Söz yox ki, belə bir qüvvə ilə

monqol xanı səlcuq türkləri üzərində qələbə əldə edə

bilməzdi. Hülaku xan tarixdən bilirdi ki, türklər döyüşkən,

bir-birilərinə sədaqətli, sadiq və çox nadir hallarda bir-

birilərinə qarşı silah qaldırırlar. Bütün bu amillər, səlcuq

türklərini böyük təlafatlardan xilas etmişdi. Sonrakı pro-

sesdə Bağdad Xilafətinin darmadağın edilməsində, monqol

ordusunun tərkibində olan avanqard türk dəstələri başlıca

Elə həmin vaxt Tusi Marağa rəsədxanasının tikintisinə

başlayır. Hülaku xan alimin müdrikliyinə və idrakına

inanmasaydı, böyük xərc tələb edən rəsədxananın tikinti-

sinə icazə verməzdi.

Tusinin yaşadığı dövrdə monqollar Azərbaycanı bütün-

lüklə işğal etmişdilər. Orada yerləşən bütün inzibati və

mədəni obyektlər monqolların nəzarəti altında olmuşdu. Bu

ondan xəbər verir ki, azərbaycanlı alimin özü və gördüyü

işlər də monqolların nəzarəti altında idi. Kamil və müdrik

məsləhətləri ilə başqalarından fərqlənən Tusi monqolların

hakimləri sayılan əvvəlcə Hülaku xanın, sonra isə Abaqa

xanın saraylarında baş vəzir vəzifəsində işləmişdir. Həmin

vəzifələrdə işləməsinə baxmayaraq, görkəmli alim elmi

nailiyyətlərinə görə adları çəkilən xanların sevimlisinə

Kamil düşüncəsi, ağıllı məsləhətləri və dünyagrüşü ilə

bir çox vəzir-vəkillərdən qabarıq şəkildə seçilən Tusi Hüla-

ku xanın gözündə ölkənin bacarıqlı və çevik siyasətçisi

kimi görünürdü. Buna görə də alimin məsləhətləri monqol

hökmdarı üçün bütün əyanların məsləhətindən üstün idi.

Hülaku xan yaxşı bilirdi ki, Tusi təkcə əxlaqi nəsihətlər

verməmiş, eləcə də ölkə idarəçiliyi, hakimiyyətin saxlanıl-

masının əsaslarına dair əməli və lazımlı təkliflərini irəli

sürmüşdü. İdarəçilikdə qlobal siyasəti, ərazi siyasəti,

ünsiyyət siyasəti məsələlərini analiz edərkən Aristotelin,

Platonun, Fərabinin və ibn Sinanın fikirlərini bütün

incəliklərlə təhlil etmişdi. H. B. və S. M. Bayramovlar qeyd

edirlər ki, . Platonun “Siyasət” kitabının təhlili Tusinin

ictimai-humanitar düşüncə sahəsində ensiklopedik nəzəri

dünyagörüşünə malik sima olduğunu sübut edir. Ölkə

siyasəti, Müdafiə siyasəti, Kəramət siyasəti, Cəmaət

siyasəti başlıqlarında ( “Əxlaqi-Nasiri” əsərindəki fəsillərin

başlıqları – R. D.) dair orijinal fikirlər irəli sürür. Ölkə

idarəçiliyinin prinsiplərini təklif edən Tusi bu sahədəki

siyasəti iki yerə bölür: birinci fəzilətli (demokratik – H. B.)

siyasət, ikincisi zorakı (avtoritar – H. B.) siyasət.

Həmin dövrdə bir çox alimlər elmin bir neçə sahələrini

öyrənməyə böyük səy göstərirdilər. Ən əsas da riyaziyyata,

astronomiyaya, fəlsəfəyə çoxlu fikir verilirdi. Öz dövrünün

bir çox alimləri kimi Tusi də elmin bir çox sahələrini

dərindən mənimsəmişdi. Alimin apardığı tədqiqat işləri

unikal kəşflərə gətirib çıxardırdı və həmin kəşflər bir çox

həmkarlarını mat-məəttəl qoyurdu. Onun qələmindən çıxan

yüzdən artıq ciddi əsər elmin astronomiya, riyaziyyat,

fizika, coğrafiya, tarix, fəlsəfə, tibb, etika, məntiq, musiqi-

şünaslıq, geologiya və digər sahələrinə həsr olunmuşdu.

Bunula belə Tusinin yaradıcılığında astronomiya və

riyaziyyat üzrə tədqiqatlar xüsusi yer tutur. O, bu sahələrdə

aparılmış iyirmidən çox uğurlu araşdırmanın müəllifidir.

Alimin apardığı elmi axtarışlar və tədqiqatlar həcminə görə

çox böyük idi və ona qədər yaşayan bütün alimlərin

gördüyü işləri mahiyyətinə görə xeyli arxada qoyurdu.

Riyaziyyata həsr etdiyi əsərlər yalnız ərəbcə, astronomiya

üzrə tədqiqatları isə həm fars, həm də ərəb dillərində

yazılmışdır. Alimin əsərlərinin bir neçə dildə yazılması,

qısa müddətdə Tusinin Yaxın Şərqdə məşhurlaşmasına

Böyük alimin ən məşhur əsərləri arasında “Şəklül-gita”

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2023
rəhbərliyinə müraciət