Leksika azərbaycan dili

Bu nümunələrdəki bağ , şam və fokus sözlərinin deyilişi eyni olsa da, onların ayrı-ayrı anlayışları var. Deməli, həmin sözlər omonimlərdir.
Dilimizdə ən çox işlənən omonimlər bunlardır: al, alışmaq, an, aş, aşıq, at, ay, az, ağrı, bağ, bal, bar, bel, biz, bez, bənd, boya, bulamaq, çat, çap, çay, çaxmaq, çən, dad, dağ, dan, dar, daş, din, don, dolu, divan, düz, en, əqrəb, əsər, göy, gül, hava, iç, inci, incitmək, it, keçinmək, kök, köç, kürək, qala, qat, qaş, qaz, qır, qız, qurd, qan, qol, qovaq, qoyun, ləpə, mürəkkəb, nəticə, rəng, ov, oxu, oxşamaq, saç, sal, şam, şor, tala, tək, top, tut, uçmaq, üz, var, yağ, yal, yan, yaş, yad, yay, yar, yara, yaz, yol və s.

Leksika

Leksika Hər hansı bir dildə və ya dialektdə işlədilən sözlərin məcmusu.

Sözün leksik və qrammatik mənası

Dilin əsas vahidlərindən biri sözdür. Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin leksikasını, yəni lüğət tərkibini, təşkil edir. Leksika yunan sözüdür: lexikos – lüğət, loqos – təlim deməkdir.

Leksikanı öyrənən dilçilik bölməsi leksikologiya adlanır. Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, onların formaca və məzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi öyrənilir. Dilimizdəki sözlərin çoxunun həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır. Sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir. Başqa sözlə desək, sözün leksik mənası onun məzmununu bildirməsi, hər hansı bir anlayışı ifadə etməsidir. Məsələn: qələm sözünün leksik mənası yazı alətidir. Sözün leksik mənasını bir neçə yolla izah etmək olar:

1. Verilən sözə yaxın mənalı söz seçməklə. Məsələn: azadlıq – müstəqillik – sərbəstlik.
2. Verilən sözə əks mənalı söz seçməklə. Məsələn: quzey – güney
3. Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini izah etməklə. Məsələn: dəmirçi – metaldan müxtəlif alətlər hazırlayan peşə sahibi.
4. Sözün hissələrinin mənasını açmaqla. Məsələn: mürəkkəbqabı – içində yazı üçün mürəkkəb saxlanılan qab.

Sözün leksik mənası ilə yanaşı, onun qrammatik mənası da olur. Sözün qrammatik mənası onun hər hansı bir əşyanın adını, əlamətini, miqdarını və s. bildirməsidir. Məsələn: qələm sözü əşyanın adını, qırmızı əlamətini, bir isə miqdarını bildirir. Buna görə də bu sözlərdən birincisi isim, ikincisi sifət, üçüncüsü isə saydır. Deməli, sözün qrammatik mənası onun hansı nitq hissəsi olması deməkdir.

Sözün həqiqi və məcazi mənası

Dilimizdəki sözlərin bir çoxu həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədilir. Sözün ilkin, əsas mənası onun həqiqi mənasıdır. Məsələn: dəmir qapı, daş divar, yumşaq çörək və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər həqiqi mənada işlənmişdir. Sonradan qazandığı törəmə mənası isə onun məcazi mənası adlanır. Məna çox vaxt bənzətmə vasitəsilə və ya insanlara məxsus hərəkətlərin cansız əşayalara aid edilməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: dəmir iradə, daş ürək, yumşaq söz və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər – dəmir, daş və yumşaq sözləri bənzətmə yolu ilə yaranmışdır. Külək yatdı, Təbiət gülür, Təbiət oyanır, Günəş giz-ləndi və s. cümlələrindəki xəbərlər isə insana aid hərəkətin cansız əşya üzərinə köçürülməsi yolu ilə ortaya çıxmış məcazi mənalı sözlərdir.

Təkmənalı və çoxmənalı sözlər

Yalnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmənalı sözlər deyilir. Məsələn: dənizçi, səkkiz, yaraşıqlı, yadırğamaq, sığırçın və s. kimi sözlər bir leksik mənada işlənən təkmənalı sözlərdir.

Eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənada işlənən sözlərə isə çoxmənalı sözlər deyilir. Çoxmənalı sözlər əsas məna ilə bağlı əlavə mənalar da bildirir. Məsələn: ayaq, ağız, dil, boğaz, almaq, çəkmək və s. sözləri eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənalarda da işlənir: Ayaq – uşağın ayağı, masanın ayağı, kəndin ayağı və s. Ağız – quşun ağzı, qazanın ağzı, baltanın ağzı və s. Dil – insanın dili, alovun dili, qarmonun dili, çəkmənin dili Boğaz – uşağın boğazı, bardağın boğazı, çəkmənin boğazı və s. Almaq – kitabı almaq, tərbiyə almaq, xəbər almaq və s. Çəkmək – ipi çəkmək, yol çəkmək, sıxıntı çəkmək və s. Tutmaq – topu tutmaq, üz tutmaq, fikri tutmaq və s. Acı – acı dərman, acı xatirə, acı söz və s. Ağır – ağır yük, ağır itki, ağır cəza, ağır xasiyyət və s. Çoxmənalı sözlərdə sözün mənalarından biri əsas, qalanları isə məcazi mənada işlədilir. Məsələn: adamın gözü birləşməsindəki göz sözü həqiqi mənada, bulağın gözü birləşməsində isə bu söz məcazi mənada işlənmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdə də sözlərin birinci mənaları (uşağın ayağı, quşun ağzı və s.) həqiqi mənada, sonrakı mənaları isə məcazi mənada işlənmişdir. Çoxmənalı sözlər daha çox isim, sifət və fellərdən ibarət olur. Dilimizdə çox işlək olan çoxmənalı sözlər əsasən bunlardır: ağ, ağız, ağır, ayaq, almaq, alçaq, baş, burun, boğaz, boz, bişmək, çevirmək, çıxmaq, dil, diş, düşmək, ətək, qaş, qol, kök, üz, göz, yol, yumaq, qara, yüngül, soyuq, yüksək, tutmaq, kəsmək, yaymaq, getmək, salmaq və s. Çoxmənalılığı təşkil edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: diş – uşağın dişi, darağın dişi; maşın – paltaryuyan maşını, təbliğat maşını, reklam maşını; lövhə – yazı lövhəsi, təbiət lövhəsi; şirin meyvə – şirin söhbət.

Çoxmənalı sözlərdə əsas məna ilə bağlılıq zəruri şərtdir. Bu bağlılıq olmadıqda həmin sözlər çoxmənalılıq yox, omonimlik xüsusiyyətini daşıyır.

Omonimlər

Deyilişi və yazılışı eyni olan, leksik mənaca isə tamamilə fərqlənən söz-lərə omonimlər deyilir. Omonimlər bir-biri ilə mənaca heç bir əlaqəsi olmayan sözlərdən ibarət olur. Məsələn: Bağ – meyvə ağacları əkilmiş sahə. Bağ – bir şeyi bağlamaq üçün ip Şam – yandırmaq üçün cisim Şam – ağac adı Şam – axşam yeməyi Fokus – linzanın fokusu Fokus – sirkdə göstərilən nömrə Bu nümunələrdəki bağ, şam və fokus sözlərinin deyilişi və yazılışı eyni olsa da, onlar ayrı-ayrı anlayışları bildirir. Deməli, həmin sözlər omonimlərdir.

Dilimizdə ən çox işlənən omonimlər bunlardır: al, an, aş, aşıq, at, ay, az, ağrı, bağ, bal, bar, bel, biz, bez, bənd, çat, çap, çay, çaxmaq, çən, dad, dağ, dan, dar, daş, din, don, doğru, dolu, divan, düz, en, əqrəb, əsər, göy, gül, hava, iç, inci, it, kök, köç, kürək, qala, qat, qaş, qaz, qır, qız, qurd, qan, qol, qovaq, qoyun, ləpə, mürəkkəb, nəticə, ov, oxu, oxşamaq, saç, şam, şor, tala, tək, top, tut, uçmaq, üz, var, yağ, yal, yan, yaş, yad, yay, yar, yara, yaz, yol və s.

Omonimliyi təşkil edən sözlər həm eyni bir nitq hissəsinə, həm də ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid ola bilər. Bağ və şam omonimlərinin hər ikisi isimdir.

Aşağıdakı omonimlər də eyni bir nitq hissəsinə (ismə) aiddir:

• Ay – yerin peyki: Ay göründü. Ay – 30 gün: Bu gün ayın beşidir.
• Bal – qatı şirin maddə: Bal tutan barmaq yalar. Bal – zəlzələnin, küləyin gücünü bildirən ölçü vahidi: Beş bal gücündə zəlzələ oldu. Bal – rəqs gecəsi, şənlik: Yeni il balı maraqlı keçdi.
• Əqrəb – saatın mili: Saatın əqrəbləri 12-ni göstərir. Əqrəb – zəhərli həşərat: Çöldə əqrəb gördük və s.

Dilimizdə fel kimi işlənən omonimlər də vardır. Məsələn:

• Uçmaq – qanadlanmaq: Quş qanadlanıb uçdu. Uçmaq – dağılmaq: Köhnə divar uçdu.
• Oxşamaq – bənzəmək: Uşaq atasına oxşayır. Oxşamaq – əzizləmək, nazlamaq: Ana körpəsini oxşayır.
• Alışmaq – öyrənmək, adət etmək: Uşaq yeni mühitə alışdı. Alışmaq – yanmaq: Quru odun tez alışdı.

Dilimizdə ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid sözlərdən təşkil olunan omonimlər daha çoxdur. Bu cür omonimlərə aid bir neçə nümunə: Isim və sifət kimi işlənən omonimlər:

• Yaş – insan ömrünün müəyyən dövrü: Uşağın 5 yaşı var. Yaş – nəm, islanmış: Yaş odun yanmadı.
• Kök – tərəvəz: Kök dadlı idi. Kök – yoğun, dolu, şişman: Kök adamdan xoşum gəlir.
• Mürəkkəb – yazı üçün maye: Qələmin mürəkkəbi qurtardı. Mürəkkəb – çətin: Imtahana çətin suallar düşmüşdü.

Omonimlərin bir çoxu isim və fel kimi işlənə bilir. Məsələn:

• Gül ətri (isim) – Ağlama, gül (fel).
• Divarda çat var (isim) – Qaç, uşaqlara çat (fel) və s.

Omonimlər quruluşca düzəltmə də olur. Məsələn: oynaq (bədəndə sümük) ismi ilə oynaq hava birləşməsindəki oynaq sifəti düzəltmə omonimlərdir. Buruq (neft buruğu) ismi ilə buruq sifəti (buruq saç) və ya iki müxtəlif mənada işlənən vergi ismi (gəlir üçün dövlətə ödənilən məbləğ və istedad mənalarında) düzəltmə omonimlərdir.

Səslənməsinə görə bir-birinə oxşar olan sənəd – sənət, süfrə – sürfə, qəlb – qəlp, məhsul – məsul, mətn – mətin, əmr – əmir, atlaz – atlas, əsr – əsir, şahid – şəhid, xeyr – xeyir, həyat – həyət, ahəng – əhəng və s. kimi sözlər omonim deyil, çünki yazılışları fərqlidir. Tərkibindəki bir hərfə görə fərqlənən belə sözlər paronim adlanır. Yazılışları eyni olan, lakin vurğunun yerinə görə fərqlənən sözlər də omonim deyil. Məsələn:

• alma (isim) – alma (fel),
• əkin (isim) – əkin (fel),
• dondurma (isim) – dondurma (fel),
• dimdik (isim) – dimdik (sifət) və s.

Bu cür sözlərin yazılışları eyni olsa da, tələffüzləri bir-birindən fərqlənir. Belə sözlər omoqraf adlanır. Tələffüzü və yazılışı eyni, lakin kökləri (və ya başlanğıc formaları) fərqli olan sözlər də omonim deyil. Məsələn: “əsgər çoxlu yara almışdı” və “Sözümü yara çatdır” cümlələrindəki “yara” sözləri köklərinə görə fərqlənir. Birinci cümlədəki “yara” sözü başlanğıc formadadır. Ikinci cümlədəki “yara” sözünün kökü isə “yar” ismidir. (“a” qrammatik şəkilçidir).

Qrammatik şəkilçilərin köməyi ilə aralarında bu cür oxşarlıq yaradan sözlər omoform adlanır.

• Mehriban (şəxs adı) – mehriban,
• çiçək – Çiçək (şəxs adı),
• yaqut – Yaqut (şəxs adı) kimi tərəflərindən biri xüsusi isim olan sözlər omonimlik yaratmır.

Belə ki, bu vaxt məna–məfhum fərqi meydana çıxmır, anlayış dəyişmir. Bundan başqa, nərə, əyan, bəzən tipli sözlər də omonim sayılmır. Çünki nərə (qışqırtı), əyan (dövlət məmuru), bəzən (hərdən) sözlərində birinci hecadakı sait uzun tələffüz olunur. Eyni cür yazılan nərə (balıq növü), əyan (aşkar), bəzən (bəzənmək) sözlərində isə heç bir sait uzanmır. Omonimin tərifindən çıxış edərək, bu sözlərin yazılışı eyni olsa da, tələffüzünün fərqli olması onların omonim olmadığını söyləməyə əsas verir. Dilimizdəki bəzi sözlər həm çoxmənalılıq, həm də omonimlik keyfiyyətinə malikdir. Məsələn: kök sözü insanın kökü, ağacın kökü, sözün kökü birləşmələrində çoxmənalıdır. Kök oğlan və şirəli kök birləşmələrindəki kök sözü isə omonimdir. boğaz, yar, qaş, qol, yol, dolu, düz, dil, yay, üz, tut, bel sözləri də həm çoxmənalılıq, həm də omonimlik keyfiyyətinə malikdir.

Sinonimlər

Yazılışı və deyilişi müxtəlif olan, lakin eyni və ya yaxın mənaları bildirən sözlərə sinonimlər deyilir. Məsələn: ürək – könül – qəlb, böyük – iri – yekə, odlamaq – alışdırmaq – yandırmaq və s.

Sinonimlər yaxın mənaları bildirsələr də, onların işlənməsində incə məna fərqləri vardır. Məsələn: qalın və sıx sinonimlərini meşə isminə qoşmaqla işlətmək mümkün olduğu halda (qalın meşə, sıx meşə), bu sözlərdən yalnız birincisini kitab isminə aid etmək olar: qalın kitab. Sinonimləri təşkil edən sözlər eyni nitq hissəsinə aid olur. -bi, -sız4; -la, -sız4 sinonim şəkilçiləri ilə yaranan sözlər də sinonim deyil. Məsələn: bivəfa – vəfasız; laməkan – məkansız

Bədii ədəbiyyatda hər hansı bir deyimin təsir gücünü, bədiiliyini artırmaq üçün sinonim sözlərdən istifadə olunur. Sinonimlər dilin zənginliyini və ifadə qüdrətini göstərən əlamətlərdən biri sayılır.

Antonimlər

Bir-birinə zidd, əks olan mənaları bildirən sözlərə antonimlər deyilir. Məsələn: yer – göy, sülh – müharibə, igid – qorxaq, gülmək – ağlamaq, oturmaq – qalxmaq, gecə – gündüz və s. Antonimləri təşkll edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. -lı4, -sız4; -bi, -lı4 antonim şəkilçiləri ilə yaranan sözlər leksik antonim deyil. Məsələn: güclü sözünün antonimi gücsüz yox, zəif sözü sayılır.

Ümumişlək sözlər

Dilimizdəki sözlər işlənmə dairəsinə görə iki qrupa bölünür: ümumişlək sözlər və ümumişlək olmayan sözlər. Mənası hamı tərəfindən anlaşılan sözlərə ümumişlək sözlər deyilir. Dilimizdə işlənən sözlərin böyük əksəriyyəti hamı üçün anlaşıqlı olan ümumişlək sözlərdir. Məsələn: od, su, hava, torpaq, vətən, şən, azad, çalışmaq, oxumaq, öyrənmək və s.

Ümumişlək olmayan sözlər

Hamı tərəfindən istifadə olunmayan və anlaşılmayan sözlərə ümumişlək olmayan sözlər deyilir. Ümumişlək olmayan sözlər iki qrupa bölünür: 1. dialekt sözləri 2. ixtisas sözləri (terminlər)

Dialekt sözləri

Yalnız ayrı-ayrı bölgə və kəndlərdə işlədilən sözlərə dialekt sözləri deyilir. Məsələn: döşəkçə ümumişlək sözdür – hamı tərəfindən başa düşülür. Eyni mənanı bildirən nimdər sözü isə yalnız ayrı-ayrı bölgə və kəndlərdə yaşayanların işlətdiyi dialekt sözüdür. Hancarı (necə?), doqqaz (küçə), becid (tez), ciyi;ciji (ana), digə (dağ yerində yaşayış yeri, alaçıq), gəvəzə (boşboğaz), əlardan (dəsmal), düşğu; düşgi (stol silmək üçün əsgi), dənab (qaynadılmış su), qəməlti (bıçaq), siyəzi (kisə), zivə (paltar asmaq üçün ip), manşırlamaq (nişanlamaq), maş (lobya), əppək (çörək), məhrəba (dəsmal), təlis (dəsmal), qarqundey, peyğəmbəri, kəbə, məkə (qarğıdalı), yerpənək (xiyar), qəlbi (hündür), lapdan (qəfildən) və s. sözləri də dialekt sözləridir.

Terminlər (İxtisas sözləri)

Müxtəlif ixtisas və peşə sahələrinə aid sözlərə terminlər (ixtisas sözləri) deyilir.

Məsələn: frazeologiya, mübtəda, orfoepiya, embriologiya, süjet, epitet, subtropik, flora, qələvi və s. Cəmiyyət mədəni cəhətdən inkişaf etdikcə bəzi terminlər get-gedə ümumişlək sözlərə çevrilir. Məsələn: ekran, süita, solo, fauna, flora və s.

Terminlərdən elmi üslubda daha çox istifadə olunur. Bu, elmi üslubu başqa üslublardan fərqləndirən əsas səciyyəvi xüsusiyyətdir. Hər elm və ya peşə sahəsinin özünəməxsus terminləri var.

Terminlərin xarakterik xüsusiyyətləri yığcamlıq, yeni söz yaratmaq qabiliyyətinin, emosionallığın və məcaziliyin olmaması, çox vaxt da sinoniminin olmamasıdır.

Dilimizdə elə sözlər var ki, onlar dildə yalnız termin kimi çıxış edir. Məsələn: metonimiya, sinekdoxa, fiksaj, akvarel, hiperbola və s. Elə sözlər də vardır ki, həm termin, həm də ümumişlək söz kimi işlənir. Məsələn: güc, qüvvə, xəbər, say, enerji, zərf, sifət, fel və s. Bəzən bədii əsərlərdə də təsvir olunan hadisə ilə bağlı terminlərə rast gəlirik.

Sözün tərkib hissələri

Dilimizdəki sözlər tərkib hissələrinə görə iki yerə ayrılır: kök və şəkilçi. Bunlar sözün mənalı tərkib hissələridir. Sözün ayrılıqda işlənə bilən və leksik mənası olan hissəsinə kök deyilir.

Sözün ayrılıqda işlənə bilməyən və leksik mənası olmayan hissəsinə isə şəkilçi deyilir. Dilimizdə, bir qayda olaraq, əvvəl kök, sonra isə şəkilçi gəlir. Məsələn: məktəb+li, dəniz+çi, çəmən+lik və s. Dilimizdə sözün kökündən əvvəl gələn şəkilçilər də vardır: na-, bi-, ba-, la-, a-, anti- və s. Məsələn: namərd, narahat, narazı, bixəbər, biçarə, bitərəf, laqeyd, laməkan, anormal, antihumanist və s.

Bu şəkilçilərdən ilk dördü ərəb-fars mənşəli, sonuncu ikisi isə Avropa mənşəlidir. Belə şəkilçilərə ön şəkilçi deyilir. Həmin şəkilçi ilə işlənən sözlərin çoxu şəkilçi ilə birlikdə dilimizə daxil olmuşdur.

Sözün quruluşca növləri

Dilimizdəki sözlər quruluşuna görə üç növə bölünür: sadə, düzəltmə və mürəkkəb. Yalnız bir kökdən (və ya kök və qrammatik şəkilçidən) ibarət olan sözlər sadə sözlər adlanır. Məsələn: ev (evlər, evdə), uşaq (uşaqlarda, uşaqlarımız), şagird (şagirddə, şagirdin) və s.

Leksik şəkilçilərin köməyi ilə yaranan sözlər düzəltmə sözlər adlanır. Düzəltmə sözlər kök və leksik şəkilçidən ibarət olur. Məsələn: işçi (iş+çi), enli (en+li), başla (baş+la), baxış (bax+ış) və s. Mürəkkəb sözlər iki (bəzən də üç) kökdən (sözdən) ibarət olur. Məsələn: qızılgül (qızıl, gül), göygöz (göy, göz), tozsoran (toz, soran), əlüzyuyan (əl, üz, yuyan) və s.

Söz yaradıcılığı

Söz yaradıcılığı dilçiliyin xüsusi bir bölməsidir. Bu bölmədə sözlərin yaranma üsulları öyrənilir. Dilimizdə söz yaradıcılığının iki əsas üsulu var: 1. Leksik şəkilçilərin köməyi ilə yeni – düzəltmə sözlərin yaranması. Məsələn: su+çu, su+lu, su+la; gül+çü, gül+lük, gül+dan və s.

Leksik şəkilçilərin köməyi ilə düzəltmə sözlərin yaranması qaydası morfoloji üsul adlanır. 2. İki müstəqil leksik mənalı sözün birləşməsi ilə yeni – mürəkkəb sözlərin yaranması. Məsələn: ayaq və qab = ayaqqabı, uca və boy = ucaboy, aş və süzən = aşsüzən və s.

Sözlərin bu cür yaranma qaydası isə sintaktik üsul adlanır.

Xarici keçidlər

Omonim (yun. ὁμός ὄνομα – eyni ad) — linqvistikada deyilişi və yazılışı eyni olan, lakin leksik mənalarına görə tamamilə fərqlənən sözlərə deyilir. Məs. Bağ-sözü iki mənada işlənir: “Meyvə ağacları əkilmiş sahə” və “Bir şeyi bağlamaq üçün ip” mənasında. Omonim və paronim anlayışları bir-birinə çox bənzəyir. Paronim semantik fərqə görə səsləri üst-üstə düşən sözlərə deyilir. Omonimlər bir-biri ilə mənaca heç bir əlaqəsi olmayan sözlərdən ibarət olur. Omonimliyi təşkil edən sözlər həm eyni bir nitq hissəsinə, həm də ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid ola bilər.

Omonim, Omofon, omoqrafRedaktə

• Omonim – deyilişi və yazılışı eyni olan, lakin leksik mənalarına görə fərqlənən sözlərdir.
• Omofon – səslənməsinə görə eyni olan, lakin yazılmasına görə fərqlənən sözlərdir.
• Omoqraf – yazılışına görə eyni olan, lakin səslənməsinə görə fərqlənən sözlərdir.
• Omonim – səs tərkibinə görə eyni, mənasına görə müxtəlif söz qrupu.

Leksika

Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin leksikasını (lüğət tərkibini) təşkil edir.
Leksikanı öyrənən dilçilik bölməsi leksikologiya adlanır.
Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, onların formaca və məzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi öyrənilir.
Dilimizdəki sözlərin çoxunun həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır.
Sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir.Başqa sözlə dəsək, sözün leksik mənası onun məzmununu bildirməsi, hər hansı bir anlayışı ifadə etməsidir. Məsələn: «qələm» sözünün leksik mənası «yazı alətidir». Sözün leksik mənasini bir neçə yolla izah etmək olar:
1.Verilən sözə yaxın mənalı söz seçməklə. Məsələn:azadlıq -müstəqillik — sərbəstlik.
2. Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini izah etməklə. Məsələn:dəmirçi — metaldan müxtəlif alətlər hazırlayan pesə sahibi.
3. Sözün hissələrinin mənasını açmaqla. Məsələn:mürəkkəbqabı — içində yazı üçün mürəkkəb saxlanılan qab.
Sözün leksik mənası ilə yanası, onun qrammatik mənası da olur. Sözün qrammatik mənası onun hər hansı bir əşyanın adını, əlamətini, miqdarını və s. bildirməsidir.Məsələn: «qələm» sözü əşyanın adını, «qırmızı» əlamətini, «bir» isə miqdarını bildirir. Buna görə də bu sözlərdən birincisi isim, ikincisi sifət, üçüncüsü isə saydır. Deməli, sözün qrammatik mənası onun hansı nitq hissəsi olması deməkdir.

Sözün həqiqi və məcazi mənası

Dilimizdəki sözlərin bır çoxu həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədılir. Sözün ilkin, əsas mənası onun həqiqi mənasıdır. Məsələn: «dəmir qapı», «daş divar», «yıımşaq çörək» və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər həqiqi mənada işlənmişdir. Sözün sonradan qazandığı törəmə mənası isə onıın məcazi mənası adlanır. Məcazi məna çox vaxt bənzətmə vasitəsilə və ya insanlara məxsus hərəkətlərin cansız əşyalara aid edilməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: «dəmir iradə», «daş ürək», «yıımşaq söz» və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər –«dəmir», «daş» və “yumşaq” sözləri bənzətmə yolu ilə yaranmışdır. «Külək yatdı», «Təbiət gülür», «Təbiət oyanır», «Günəş gizləndi» və s. cümlələrindəki xəbərlər isə insana aid hərəkətin cansız əşya üzərinə köçürülməsi yolu ilə ortaya çıxmış məcazi mənalı sözlərdir.

Təkmənalı və çoxmənalı sözlər

Yalnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmənalı sözlər deyilir. Məsələn: dənizçi, səkkiz, yaraşıqlı, yadırğamaq, sığırçın və s. kimi sözlər bir leksikmənada işlənən təkmənalısözlərdir.
Bir neçə yaxın mənada işlənən sözlərə isə çoxmənalı sözlər deyilir. Çoxmənalı sözlər əsas məna ilə bağlı əlavə mənalar da bildirir. Məsələn: «ayaq», «ağız», «boğaz», «almaq», “çəkmək” və s. sözləri eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənalarda işlənir:

• Ayaq — uşağın ayağı, masanın ayağı, kəndin ayağı və s.
• Ağız — quşun ağzı, qazanın agzı, baltanın ağzı və s.
• Boğaz — uşağin boğazı, bardağın boğazı, çəkmənin boğazı və s.
• Almaq — kitabı almaq, tərbiyə almaq, xəbər almaq və s.
• Çəkmək — ipi çəkmək, yol çəkmək, sıxıntı çəkmək və s.
• Tutmaq— topu tutmaq, üz tutmaq, fıkri tutmaq və s.
• Acı — acı dərman, acı xatirə, acı söz və s.
• Ağır— ağır yük, ağır itkı, ağır cəza, ağır xasiyyət və s.

Çoxmənalı sözlərdə sözün mənalarından biri əsas, qalanları isə məcazi mənada işlədilir. Məsələn: «adamın gözü» birləşməsındəki «göz» sözü həqiqimənada, «bulağın gözü» bırləşməsində isə bu söz məcazi mənada işlənmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdə də sözlərin bırinci mənalari uşağın ayağı, quşun ağlı və s.) həqıqı mənada, sonrakı mənalari ısə məcazi mənada işlənmişdir.
Çoxmənalı sözlər daha çox isim, sifət və fellərdənibarət olur. Çoxmənalılığı təşkil edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: uşağın dişi — darağın dişi — hər ikisi isimdir; şirin meyvə — şirin söhbət — hər ikisi sifətdir.
Çoxmənalı sözlərdə əsas məna ilə bağlılıq zəruri şərtdir.Bu bağlılıq olmadıqda həmın sözlər çoxmənalılıq yox, omonimlik xüsusiyyətini daşıyır.

• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti:1-ci cild (ABCÇD)
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 2-ci cild(EƏFGHXİJK)
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 3-cü cild (QLMNOÖPR)
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4-cü cild (SŞTUÜVYZ)

• Teqlər:
• leksikologiya
• , leksika
• , omonimlər
• , çoxmənalı sözlər
• , məcazi məna

AZƏRBAYCAN DİLİ

Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin leksikasını (lüğət tərkibini)təşkil edir.
Leksikanı öyrənən dilçilik bölməsi leksikologiya adlanır.

Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, onların formaca və məzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi öyrənilir.
Dilimizdəki sözlərin çoxunun həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır.
Sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir.Başqa sözlə dəsək, sözün leksik mənası onun məzmununu bildirməsi, hər hansı bir anlayışı ifadə etməsidir. Məsələn: “qələm” sözünün leksik mənası “yazı alətidir”. Sözün leksik mənasini bir neçə yolla izah etmək olar:
1.Verilən sözə yaxın mənalı söz seçməklə. Məsələn: azadlıq -müstəqillik – sərbəstlik.
2. Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini izah etməklə. Məsələn: dəmirçi – metaldan müxtəlif alətlər hazırlayan pesə sahibi.
3. Sözün hissələrinin mənasını açmaqla. Məsələn: mürəkkəbqabı – içində yazı üçün mürəkkəb saxlanılan qab.
Sözün leksik mənası ilə yanası, onun qrammatik mənası da olur. Sözün qrammatik mənası onun hər hansı bir əşyanın adını, əlamətini, miqdarını və s. bildirməsidir.Məsələn: “qələm” sözü əşyanın adını, “qırmızı” əlamətini, “bir” isə miqdarını bildirir. Buna görə də bu sözlərdən birincisi isim, ikincisi sifət, üçüncüsü isə saydır. Deməli, sözün qrammatik mənası onun hansı nitq hissəsi olması deməkdir.

Sözün həqiqi və məcazi mənası

Dilimizdəki sözlərin bır çoxu həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədılir. Sözün ilkin, əsas mənası onun həqiqi mənasıdır . Məsələn: “dəmir qapı”, “daş divar”, “yıımşaq çörək” və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər həqiqi mənada işlənmişdir. Sözün sonradan qazandığı törəmə mənası isə onıın məcazi mənası adlanır . Məcazi məna çox vaxt bənzətmə vasitəsilə və ya insanlara məxsus hərəkətlərin cansız əşyalara aid edilməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: “dəmir iradə”, “daş ürək”, “yıımşaq söz” və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər – “dəmir”, “daş” və “ yumşaq” sözləri bənzətmə yolu ilə yaranmışdır. “Külək yatdı”, “Təbiət gülür”, “Təbiət oyanır”, “Günəş gizləndi” və s. cümlələrindəki xəbərlər isə insana aid hərəkətin cansız əşya üzərinə köçürülməsi yolu ilə ortaya çıxmış məcazi mənalı sözlərdir.

Təkmənalı və çoxmənalı sözlər

Yalnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmənalı sözlər deyilir. Məsələn: dənizçi, səkkiz, yaraşıqlı, yadırğamaq, sığırçın və s. kimi sözlər bir leksikmənada işlənən təkmənalısözlərdir.
Bir neçə yaxın mənada işlənən sözlərə isə çoxmənalı sözlər deyilir. Çoxmənalı sözlər əsas məna ilə bağlı əlavə mənalar da bildirir. Məsələn: “ayaq”, “ağız”, “boğaz”, “almaq”, “çəkmək” və s. sözləri eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənalarda işlənir:
Ayaq – uşağın ayağı, masanın ayağı, kəndin ayağı və s.
Ağız – quşun ağzı, qazanın agzı, baltanın ağzı və s.
Boğaz – uşağin boğazı, bardağın boğazı, çəkmənin boğazı və s.
Almaq – kitabı almaq, tərbiyə almaq, xəbər almaq və s.
Çəkmək – ipi çəkmək, yol çəkmək, sıxıntı çəkmək və s.
Tutmaq – topu tutmaq, üz tutmaq, fıkri tutmaq və s.
Acı – acı dərman, acı xatirə, acı söz və s.
Ağır – ağır yük, ağır itkı, ağır cəza, ağır xasiyyət və s.
Çoxmənalı sözlərdə sözün mənalarından biri əsas, qalanları isə məcazi mənada işlədilir. Məsələn: “adamın gözü” birləşməsındəki “göz” sözü həqiqimənada, “bulağın gözü” bırləşməsində isə bu söz məcazi mənada işlənmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdə də sözlərin bırinci mənalari uşağın ayağı, quşun ağlı və s.) həqıqı mənada, sonrakı mənalari ısə məcazi mənada işlənmişdir.
Çoxmənalı sözlər daha çox isim, sifət və fellərdənibarət olur. Çoxmənalılığı təşkil edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: uşağın dişi – darağın dişi – hər ikisi isimdir ; şirin meyvə – şirin söhbət – hər ikisi sifətdir.
Çoxmənalı sözlərdə əsas məna ilə bağlılıq zəruri şərtdir.Bu bağlılıq olmadıqda həmın sözlər çoxmənalılıq yox, omonimlik xüsusiyyətini daşıyır.

Antonimlər

Bir-birinə zidd, əks olan mənaları bildirən sözlərə antonimlər deyilir.

Məsəslən: yer – göy, sülh – müharibə, igid – qorxaq, gülmək – ağlamaq,oturmaq – qalxmaq, gecə – gündüz və s.

Antonimləri təşkil edən sözlər də eyni bir nitq hissəsinə aid olur.
-lı, -sız, -bi, li antonim şəkilçiləri ilə yaranan sözlər leksik antonim deyil. Məsələn: güclü sözünün antonimi gücsüz yox, zəif sözü sayılır.

Sinonimlər

Yazılışı və deyilişi müxtəlif olan, lakin eyni və ya yaxın mənalırı bildirən sözlərə sinonimlər deyilir.
Məsələn: ürək – könül – qəlb, böyük – iri – yekə, odlamaq – alıçdırmaq – yandırmaq və s. Sinonimlər yaxın mənaları bildirsələr də, onların işlənməsində incə məna fərqləri vardır. Məsələn: qalın və sıx sinonimlərini meşə isminə qoşmaqla işlətmək mümkün olduğu halda (qalın meşə, sıx meşə) , bu sözlərdən yalnız birincisini kitab isminə aid etmək olar: qalın kitab.

Sinonimləritəşkil edən sözlər eyni nitq hissəsinə aid olur.
-bi, -siz, -la, sinonim şəkilçiləri ilə yaranan sözlər də sinonim deyil. Məsələn: bivəfa – vəfasız; laməkan – məkansız.
Bədii ədəbiyyatda hər hansı bir deyimin təsir gücünü, bədiiliyini artırmaq üçün sinonim sözlərdən istifadə olunur.Sinonimlər dilin zənginliyini və ifadə qüdrətini göstərən əlamətlərdən biri sayılır.

Omonimlər

Deyilişi və yazılışı eyni olan, leksik mənası isə tamamilə fərqlənən sözlərə omonimlər deyilir.
Omonimlər bir-biri ilə mənaca heç bir əlaqəsi olmayan sözlərdən ibarət olur. Məsələn:

Bağ -meyvə ağacları əkilmiş sahə.
Bağ – bir şeyi bağlamaq üçün ip.
Şam – yandırmaq üçün cisim
Şam – ağac adı
Şam – axşam yeməyi
Fokus – linzanın fokusu
Fokus – sirkdə göstərilən nömrə

Bu nümunələrdəki bağ , şam və fokus sözlərinin deyilişi eyni olsa da, onların ayrı-ayrı anlayışları var. Deməli, həmin sözlər omonimlərdir.
Dilimizdə ən çox işlənən omonimlər bunlardır: al, alışmaq, an, aş, aşıq, at, ay, az, ağrı, bağ, bal, bar, bel, biz, bez, bənd, boya, bulamaq, çat, çap, çay, çaxmaq, çən, dad, dağ, dan, dar, daş, din, don, dolu, divan, düz, en, əqrəb, əsər, göy, gül, hava, iç, inci, incitmək, it, keçinmək, kök, köç, kürək, qala, qat, qaş, qaz, qır, qız, qurd, qan, qol, qovaq, qoyun, ləpə, mürəkkəb, nəticə, rəng, ov, oxu, oxşamaq, saç, sal, şam, şor, tala, tək, top, tut, uçmaq, üz, var, yağ, yal, yan, yaş, yad, yay, yar, yara, yaz, yol və s.

Omonimıiyi təşkil edən sözlər həm eyni bir nitq hissəsinə, həm də ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid ola bilər. Bağ və şam omonimlərinin hər ikisi isimdir. Aşağıdakı omonimlər də eyni bir nitq hissəsinə aiddir:
Ay – yerin peyki.
Ay – 30 gün.
Bal – qatı şirin maddə.
Bal – zəlzələnin, küləyin gücünü bildirən ölçü vahidi.
Bal – rəqs gecəsi, şənlik
Əqrəb – saatın mili
Əqrəb – zəhərli həşarat;

Uçmaq – qanadlanmaq,
Uçmaq – dağılmaq.
Oxşamaq – bənzəmək,
Oxşamaq – əzizləmək
Alışmaq – öyrənmək, adət etmək.
Alışmaq – yanmaq.

Dilimizdə ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid sözlərdən təşkil olunan omonimlər daha çoxdur.
İsim və sifət kimi işlənən omonimlər:
Yaş -insan ömrünün müəyyən dövrü.
Yaş – nəm, islanmış
Kök – tərəvəz,
Kök – dolu, yoğun, şişman.
Mürəkkəb – yazı üçün maye,
Mürəkkəb – çətin

Omonimlərin bir çoxu isim və feil kimi işlənə bilir:
Gül ətri (isim) – Ağlama, gül (feil).

Omonimlər quruluşca düzəltmə də olur. Məsələn: oynaq (bədəndə sümük) ismi ilə oynaq hava birləşməsindəki oynaq sifəti düzəltmə omonimdir.

Səslənməsinə görə bir-birinə oxşar olan ahəng – əhəng, atlaz – atlas, əsr – əsir, serviz – servis, sənəd – sənət və s. kimi sözlər omonim deyil, çünki yazılışları fərqlidir. Tırkibindəki bir hərfə görə fərqlənən belə sözlər paronim adlanır.

Yazılışları eyni olan, lakin vurğunun yerinə görə fərqlənən sözlər də omonim deyil. Vəsələn: alma (isim) – alma (feil), əkin (isim) – əkin (feil), dimdik (isim) – dimdik (sifət) və s.

Bu gür sözlərin yazılışları eyni olsa da, tələffüzləri bir-birindən fərqlənir. Belə sözlər omoqraf adlanır.

Qrammatik şəkilçilərin köməyi ilə aralarında bu cür oxşarlıq yaradan sözlər omoform adlanır.

Mehriban (şəxs adı_ – mehriban, çiçək – Çiçək (şəxs adı), yaqut – Yaqut (şəxs adı) kimi tərəflərindən biri xüsusi isim olan sözlər omonimlik yaratmır . Belə ki, bu vaxt məna-məfhum fərqi meyadana çıxmır, anlayış dəyiəmir. Bundan başqa, nərə, əyan, bəzən tipli sözlər də omonim sayılmır . Çünki nərə (qışqırtı), əyan (dövlət məmuru), bəzən (hərdən) sözlərində birinci hecadakı sait uzun tələffüz olunur. Eyni çür yazılan nərə (balıq), əyan (aşkar), bəzən (bəzənmək) sözlərində isə heç bir sait uzanmır. Omonimin tərifindən çıxış edərək, bu sözlərin yazılışı eyni olsa da, tələffüzünüm fərqi olması onların omonim olmadığını söyləməyə əsas verir.

Dilimizdəki bəzi sözlər həm çoxmənalılıq, həm də omonimik xüsusiyyətinə malikdir. Məsələn: kök sözü insanın kökü, ağacın kökü, sözün kökü birləşmələrində çoxmənalıdır. Kök oğlan və şirəli kök birləşmələrindəki kök sözü isə omonimdir. B oğaz, yar, qaş, qol, yol, daş, duz, dolu, dil, yay, üz, tut, bel sözləri də həmçoxmənalılıq, həm də omonimlik keyfiyyətinə malikdir.

Frazeoloji birləşmələr

Dildə iki cür söz birləşməsi mövcuddur: sərbəst söz birləşməsi və sabit söz birləşməsi. Sabit söz birləşmələrinə frazeoloji birləşmələr deyilir.
Bütövlükdə bir leksik mənanı bildirən söz birləşmələrinə frazeoloji birləşmələr deyilir.
Frazeoloji birləşmələr tərkibcə dəyişməyən və məcazi mənada işlənən sabit söz birləşmələridir . Məsələn: qulaq asmaq (dinləmək), başa düşmək (anlamaq), ürəyinə xal düşmək ( şübhələnmək), başa çatdırmaq (qurtarmaq), əldən düşmək (yorulmaq) və s. söz birləşmələri frazeoloji söz birləşməlidir. Belə birləşmələrin tərkib hissələri olan sözlər öz həqiqi mənasından uzaqlaşır və bütövlükdə cümlənin bir üzvü olur. Məsələn: Şagirdlər diqqətlə müəllimə qulaq asırdılar cümləsindəki frazeoloji birləşmə nə edirlər? sualına cavab verir, deməli, cümlənin xəbəridir.

Frazeoloji birləşmələr dildə hazır şəkildə olur. Onların çoxunu bir sözlə əvəz etmək olar. Məsələn: ürəyinə xal düşmək – şübhələnmək, qulaq asmaq – dinləmək, ağzına su aləb oturmaq – susmaq və s.

Frazeoloji birləşmələr əsas və asılı tərəf olunur.
Frazeoloji birləşmələr omonimlik, sinonimlik və antonimlik xüsusiyyətlərinə malik olur.
Frazeoloji omonimliyə aid nümunələr: can vermək, üz vermək, ürəyi yanmaq, işə düşmək, başa vurmaq və s. Məsələn: Elə bil yağış susuz torpaqlara can verdi. – Döyüşçü yaralanaraq meydanda can verdi; Susuzluqdan ürəyi yanır. – Ananın qocaya ürəyi yanır; Əvvəllər də bədbəxt hadisələr üz verirmiş. – Üz verirsən, astar istəyir.

Frazeoloji sinonimlik dedikdə eyni və ya yaxın mənaları bildirən frazeoloji birləşmələr nəzərdə tutulur. Məsələn: qulaq asmaq – qulaq vermək, qılığına girmək – qəlbinə yol tapmaq və s.

Frazeoloji antonimlik dedikdə mənaca bir-birinə əks olan frazeoloji birləşmələr nəzərdə tutulur. Məsələn: xoşu gəlmək – zəhləsi getmək, ağzına su alib oturmaq – dilotu yemək və s. Frazeoloji birləşmələr omonimlik, sinonimlik və antonimlik xüsusiyyəti daşıyarkən hər iki tərəf mütləq Frazeoloji birləşmə olmalıdır.

Frazeoloji birləşmələrdə əsas və asılı tərəf olmadığı üçün onlara bir tərəfdən digər tərəfə sual vermək olmur.
Frazeoloji birləşmələr nitqə xüsusi ifadəlilik, canlılıq gətirir. Onlar daha çox bədii üslubda və məişət üslubunda işlənir

Alınma sözlər

Dilimizdəki sözlər mənşəyinə görə iki qrupa bölünür: əsl Azərbaycan sözləri, alınma sözlər . Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin böyük əksəriyyəti (xüsusilə say, əvəzlik və feillərin , demək olar ki, hamısı) milli mənşəli sözlərdir. Başqa xalqlarla müəyyən əlaqələr nəticəsində dilimizə çoxlu alınma sözlər də keçmişdir. Alınma sözlər iki qrupa bölünür:

1.Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər.
2. Avropa dillərindən alınma sözlər.

Ərəb və fars dillərindən alınma sözlərin çoxu fəal ümumişlək sözlərdir və onları əsl Azərbaycan sözlərindən fərqləndirmək çətindir. Məsələn: kitab, alim, dünya, məktəb, tələbə, şagird və s.
Alınma sözləri müəyyən etmək üçün əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi olmayan xüsusiyyətləri bilmək zəruridir:

1. Sözdə iki saitin yanaşı işlənməsi.
Məsələn: ailə, zəif, səadət, müəllim, sual, maaş, bədii, mətbəə və s.

2. Sözdə uzun tələffüz olunan saitin işlənməsi.
Məsələn: aləm, məna, elan, xüsusi, səliqə və s.
Avropa mənşəli sözlərdə uzun tələffüz olunan sait olmur.

3. sözün r samiti ilə başlanması.
Məsələn: rezin, rayon, rəssam, rəf, rəndə və s.

4. Sözdə j samitinin işlənməsi (istər sözün əvvəlində, sonunda, istərsə də ortasında). Məsələn: janr, müjdə, əjdaha, qaraj, jurnal, montaj və s. Qiji, qijilti kimi sözlər istisnadır .

5. Vurğusu son hecaya düşməyən sözlərin çoxu (bayaq, bildir, dünən, necə, ancaq, yalnız, sanki və s. kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır).

6. Sözdə ahəng qanununun pozulması.
Məsələn: aşıq, məktub, vəfa, ticarət və s. (ilıq, işıq, inam və s. əsl Azərbaycan sözləri istisnadır).

7. Təkhecalı sözlərin sonunda eyni samitlərin işlənməsi – sirr, həll, hiss, xətt, tibb, hədd və s.
8. Qoşa yy samitli sözlərin hamısı.

9. Tərkibində q samitinin kar qarşılığı k səsi olan sözlərin çoxu – kolxoz, klub, tank, xalq, şəfəq, əxlaq və s.

10. Fleksiyaya uğrayan ( kökü içəridən dəyişən ) sözlər :
Məsələn: (ərəb mənşəli sözlər) nəsr-nasir-mənsur; şəkil-təşkil-mütəşəkkil; eşq-aşiq-məşuq-məşuqə və s.

11. Sonu -at şəkilçisi ilə bitən sözlər: məlumat, hesabat, mühasibat, tələbat və s.
Bu xüsusiyyətləri daşıyan sözlərin hamısı alınma sözlərdir.

Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər isə la-, na-, bi-, ba- ön şəkilçiləri ilə birlikdə dilimizə daxil olmuşdur.
Məsələn: laməkan, laqeyd, naşükür, naməlum və s.
Nadinc və nakişi sözləri istisna hal olaraq milli mənşəlidir.

Məktəb, təhsil, din və ilahiyyatla bağlı sözlərin çoxu da ərəb və fars dillərindən alınma sözlərdir. Məsələn: məktəb, məktub, kitab, katib, dərs, tədris, mədrəsə, sinif, elm, Allah, rəbb, islam, peyğəmbər, məscid, müsəlman, inam, namaz, səcdə, ilahi, oruc, həcc, molla, axirət, cənnət, şeytan, Əkbər, Zəhra, Ömər, Cəfər, Həsən, Əli, Fatma və s.

Sözün əvvəlində iki samitin yanaşı gəlməsi də əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi xüsusiyyət deyil. Məsələn: plan, prospekt, şkaf, tramplin və s.
Belə sözlər, əsasən, Avropa mənşəli alınma sözlərdir.
Dilimizdə fars dilindən keçən sözlərin əksəriyyəti poetik ifadələr və sözlərdir. Məsələn: gül, bülbül, bahar, payız, dilbər və s.
Rus dilindən keçmiş sözlər: samovar, paraxod, zavod, vedrə və s.
Latın dilindən keçən sözlər: direktor, respublika, konstitusiya və s.
Alman dilindən keçən sözlər: veksel, kurort, qalstuk, şayba və s.
İngilis dilindən keçən sözlər: klub, mitinq, trolleybus, keks, futbol, rels, basketbol və s.

Alınma sözlərin bir çoxunun dilimizdə qarşılığı vardır. Lakin bu, nitqdə alınma sözlərdən qaçmağa əsas vermir. Alınma sözlərdən elmi, qismən də, bədii və publisistik üslublarda termin kimi istifadə etmək mümkündür. Lakin danışıqda, məişət üslubunda onlardan istifadə olunmasına ehtiyac yoxdur.

Alınma sözlərin bir çoxu nitqimizi zənginləşdirir, onu dəqiq və ifadəli edir. Lakin onlardan yerli-yersiz istifadə etmək dili korlamağa gətirib çıxarır.

Dilimizə müxtəlif dillərdən söz keçdiyi kimi, başqa dillərə də Azərbaycan sözləri daxil olmuşdur. Məsələn, fars dilində ordu, bağ, boran, boşqab sözləri; rus dilində işlənən kərpic (ruscada kirpiç), karandaş, ütü (utyuq), s andıq (sunduk) və s. sözlər bizim dilimizdən keçmişdir.

Ümumişlək və ümumişlək olmayan sözlər

Dilimizdəki sözlər işlənmə dairəsinə görə 2 qrupa bölünür: ümumişlək sözlər və ümumişlək olmayan sözlər .
Mənası hamı tərəfindən anlanılan sözlərə ümumişlək sözlər deyilir.

Dilimizdə işlənən sözlərin böyük əksəriyyəti hamı üçün anlaşıqlı olan ümumişlək sözlərdir. Məsələn: od, su, hava, torpaq, vətən, şən, azad və s.

ÜMUMİŞLƏK OLMAYAN SÖZLƏR

Hamı tərəfindən istifadə olunmayan sözlərə ümumişlək olmayan sözlər deyilir.
Ümumişlək olmayan sözlər dörd qrupa bölünür:

1. dialekt sözlər
2. ixtisas sözləri
3. yeni sözlər
4. köhnəlmiş sözlər

DİALEKT SÖZLƏR

Yalnız ayrı-ayrı bölgə və kəndlərdə işlədilən sözlərə dialekt sözlər deyilir.
Məsələn: döşəkçə ümumişlək sözdür – hamı tərəfindən başa düşülür. Eyni mənanı bildirən nimdər sözü isə yalnız ayrı-ayrı bülgə və kəndlərdə yaşayanların işlətdiyi dialekt sözdür. Hancarı (necə?), doqqaz (küçə), becid (tez), gəvəzə (boşboğaz), əlardan (dəsmal), dənab (qaynadılmış su), qəməlti (bıçaq), siyəzi (kisə), zivə (paltar asmaq üçün ip) və s. sözlər dialekt sözlərdir.

TERMİNLƏR

Müxtəlif ixtisas və peşə sahələrinə aid sözlərə terminlər deyilir . Məsələn: frazeologoya, mübtəda, orfoepiya, tropik, flora, qələvi və s. Cəmiyyət mədəni cəhətdən inkişaf etdikcə bəzi terminlər get-gedə ümumişlək sözlərə çevrilir. Məsələn: ekran, süita, solo, fauna və s.

Terminlər elmi üslubda daha çox istifadə olunur. Bu, elmi üsluba başqa üslublardan fərqləndirən əsas səciyyəvi xüsusiyyətdir.

Terminlərin xarakterik xüsusiyyətləri yığcamlıq, yeni söz yaratmaq qabiliyyətinin, emosionallığın və məcaziliyin olmaması, çox vaxt da sinonimin olmamasıdır.

Qeyd: Dildə işlənən kobud ifadələr, nalayiq sözlər vulqar sözlər adlanır.

YENİ SÖZLƏR

İctimai həyat dəyişdikcə baş verən yeniliklərlə bağlı olaraq, dildə ayrı-ayrı anlayış, hadisə və əşyaları bildirən yeni sözlər yaranır. Belə sözlərə yeni sözlər (neologizmlər) deyilir.

Məsələn: özəlləşdirmə, soyqırımı, nəfəslik, işbirliyi, soykökü, bölgə, yayım, soyad, durum, dəstək, önəmli, gündəm, cangüdən və s. Bu sözlər son beş-on il ərzində dilimizdə yaranan yeni sözlərdir.
Yeni sözlərin yaranması daha çox elm və texnikanın inkişafı ilə bağlıdır.
Yeni sözlərin bir hissəsi başqa dillərdən alınma yolla yaranır. Məsələn: mesaj, internet, bələdiyyə, investisiya, birja, kompüter, menecer və s.

KÖHNƏLMİŞ SÖZLƏR

Dilin lüğət tərkibindəki bəzi sözlər zaman keçdikcə unudulur və ümumişləkxüsusiyyətini itirir. Belə sözlərə köhnəlmiş sözlər deyilir.
Keçmiş həyat və məişət tərzi ilə bağlı (ölçü və çəki vahidləri, geyim adları, rütbə adlarə, pul vahidləri və s.) köhnəlmiş sözlər tarixizm adlanır.
Məsələn: çarıq, daqqa (dəri papaq), darğa (şəhər, vilayət hakimi), toppuz (başı girdə çomaq, qədim silah növü), yasavul (polis), xurcun (torba), batma (çəki vahidi) və s.