Azərbaycan tarixi/Antik Albaniyanın mədəniyyəti

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar zamanı alban mədəniyyətinin incəliklərini özündə əks etdirən külli miqdarda maddi-mədəniyyət nümunələri aşkarlanmışdır. Təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar arasında Mingəçevir, Şamaxı, Qəbələ və Qax ekspedisiyaları öz məhsuldarlığı ilə diqqəti cəlb etmişdir. Alban daş heykəllərinin xüsusi mövzu çərçivəsində arxeoloji tədqiqinə 1982-ci ildən başlanılmış və mövzu ilə əlaqədar bir sıra əsərlər nəşr edilmişdir. Azərbaycan arxeoloqları tərəfindən Qarabağda daşdan yonulmuş 19 insan heykəli qeydə alınmışdır. Bu abidələr Mollalar, Şəfibəyli, Suma, Güllücə (Ağdam rayonu), Şatırlı (Bərdə rayonu), Canyataq (Ağdərə rayonu), Seysulan (Tərtər rayonu) kəndləri yaxınlığında aşkar edilmişdir. Bu heykəltaraşlıq abidələri qədim zamanlarda Qarabağın dağlıq və düzənlik hissələrinin vahid etno-mədəni məkana daxil olduqlarını təsdiq edir.

Antik ədəbiyyat antologiyası I cild

Oxuculara təqdim edilən bu kitaba qədim yunan xalq ədəbiyyatı nümunələri, müxtəlif əsatirlər və miflər, eyni zamanda antik yunan ədəbiyyatı korifeylərindən Homerin, Hesiodun, Esxilin, Evripidin, Sofoklun, Aristofanın, Aristotelin uzun əsrlər boyu dünya ədəbiyyatı xəzinəsini bəzəyən inciləri və qədim Roma ədəbiyyatından nümunələr daxil edilmişdir.

Dünya ədəbiyyatının inkişaf qanunauyğunluqlarını mənimsəmək üçün onu ilk təşəkkül mərhələlərindən başlayaraq ardıcıl şəkildə öyrənmək lazım gəlir. Buna görədir ki, uzun illərdən bəri, bir çox ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da doğma ədəbiyyatın ən qədim dövrlərdən inkişaf tarixinin öyrənilməsi ilə yanaşı, bəşər mədəniyyətinin ilk nümunələrindən olan antik ədəbiyyatın tarixinə də ciddi fikir verilir. Hələ 50-ci illərin əvvəllərində antik ədəbiyyat tarixinə aid dərsliklər və müvafiq olaraq müntəxəbatlar hazırlanıb nəşr edilmişdi. Bu işdə görkəmli xarici ədəbiyyat mütəxəssisi, professor Əli Sultanlının böyük xidmətləri olmuşdu. “Antik ədəbiyyat tarixi”, “Roma ədəbiyyatı” dərsliklərini, habelə xarici ədəbiyyatla bağlı bir sıra kitabları ilk dəfə o, çap etdirib oxucuların, mütəxəssislərin və tələbələrin istifadəsinə vermişdir.

Qədim ədəbiyyatın daha dərindən öyrənilməsini təmin etmək üçün nəşr olunmuş ilk “Antik ədəbiyyat müntəxəbatı”nm tərtibçisi də professor Əli Sultanlı olmuşdur. 1950-ci ildə nəşr edilən həmin kitabın müqəddiməsində tərtibçi yazırdı: “Qədim yunan ədəbiyyatından tərtib edilən bu müntəxəbat bizdə tamamilə yeni və ilk təcrübədir. Oxuculara təqdim etdiyimiz bu müntəxəbatda ellinizm dövrünə qədər yunan ədəbiyyatının ən klassik nümunələri, rus dilindən tərcümə edilərək verilmişdir”. Bu müntəxəbat tərtibçinin böyük elmi və təşkilati fəaliyyətinin nəticəsi kimi meydana gəlmişdi: belə ki, o, kitabın ali məktəblər üçün nəzərdə tutulmuş proqrama uyğun məzmununu, tərtibi prinsiplərini müəyyənləşdirmiş seçilmiş bədii nümunələri əsasən görkəmli yazıçılara (M.Rzaquluzadə, R.Rza, Ə.Məmmədxanlı, Əvəz Sadıq, O.Sarıvəlli, M.Arif, M.Dilbazi, N.Rəfıbəyli, S.Rəhman və başqaları) tərcümə etdirmiş, lazımi ədəbi-tarixi məlumatları yazmış, müntəxəbatı tərtib edib nəşr etdirmişdir. İndi oxuculara təqdim edilən bu antologiyada da həmin kitabdan istifadə olunmuş və onun tərtibi təcrübəsindən bəhrələnmişik.

Azərbaycan tarixi/Antik Albaniyanın mədəniyyəti

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar zamanı alban mədəniyyətinin incəliklərini özündə əks etdirən külli miqdarda maddi-mədəniyyət nümunələri aşkarlanmışdır. Təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar arasında Mingəçevir, Şamaxı, Qəbələ və Qax ekspedisiyaları öz məhsuldarlığı ilə diqqəti cəlb etmişdir. Alban daş heykəllərinin xüsusi mövzu çərçivəsində arxeoloji tədqiqinə 1982-ci ildən başlanılmış və mövzu ilə əlaqədar bir sıra əsərlər nəşr edilmişdir. Azərbaycan arxeoloqları tərəfindən Qarabağda daşdan yonulmuş 19 insan heykəli qeydə alınmışdır. Bu abidələr Mollalar, Şəfibəyli, Suma, Güllücə (Ağdam rayonu), Şatırlı (Bərdə rayonu), Canyataq (Ağdərə rayonu), Seysulan (Tərtər rayonu) kəndləri yaxınlığında aşkar edilmişdir. Bu heykəltaraşlıq abidələri qədim zamanlarda Qarabağın dağlıq və düzənlik hissələrinin vahid etno-mədəni məkana daxil olduqlarını təsdiq edir.

Alban məskənləri materialının öyrənilməsi ictimai-iqtisadi münasibətləri səciyyələndirmək üçün xüsusilə böyük əhəmiyyətə malikdir. Yaşayış məskənləri əsasən çay kənarlarında, münbit torpaqlara malik, strateji cəhətdən əlverişli və b. sahələrdə yerləşirdi. Bəzi məskənlər xüsusi qazılmış dərin xəndəklərlə də qorunur (Qəbələ, Qalagah, Şortəpə), daşdan hörülən müdafiə hasarları (Qırlar), yaxud torpaq səd və ya xəndək (Şortəpə) ilə dövrələnirdi. Kiçik otaqlarla yanaşı, Şərq memarlığına məxsus formalarda tikilmiş, böyük, sütunlu salonları olan saray tipli binalar da vardı; sütunların daş bazaları qalmışdır (Sarıtəpə, Xınıslı, Qəbələ). İri binalar üçün əsas tikinti materialı çiy kərpic idi. Çox qalın divarların bünövrələri çaydaşından qoyulurdu. Məskənlərin mərkəzi binaları – qəsr və ya akropol – künclərdən kvadrat bürclərlə möhkəmləndirilirdi (Qırlartəpə). Zəlzələ təhlükəsi çox olan rayonların memarlığında daş hörgüyə arada ağac tirlər (kətil) qoyulurdu ki, bu da tikintinin davamlılığını artırırdı. Binaların damı kirəmitlə örtülürdü (Qəbələ, Mollaisaqlı), divar və döşəmələri palçıqla suvanırdı. Arxeoloji qazıntılardan hörmə çubuq izləri ilə birlikdə suvaq qalıqları aşkar edilmişdir. Tikintidə ağacdan geniş istifadə edilirdi; kömürləşmiş ağac materialı qalığı bunu aydın göstərir.

Məskənlərin ərazisində çoxlu (məsələn, Mingəçevirdə 23-ə qədər) dulus kürəsi vardı. Mədəni təbəqələrdən metallurgiya ilə bağlı materiallar: butalar (Qalagah), tökmə üsulu ilə bəzək şeyləri hazırlamaq üçün daş qəliblər (Şortəpə) və s. tapılmışdır. Eramızdan əvvəl III əsrin axırlarından Qəbələnin Çaqqallı, Qala və Səlbir hissəsində zəngin həyatın varlığı təsdiq edilmişdir. Qəbələ möhkəm müdafiə tikililəri ilə əhatələnmişdi. İctimai binalardan birinin divarlarının qalınlığı 2 metrə yaxın olub, bir neçə salonu vardı. Binanın üstü yüksək keyfiyyətli kirəmitlə örtülmüşdü, kirəmitə ustaların damğaları və başqa fərqləndirmə nişanları vurulmuşdu. Təsərrüfatın müxtəlif sahələri, sənətkarlıq, daxili və xarici ticarət, habelə pul tədavülü intensiv inkişaf edirdi. Anbarları, müxtəlif mallar doldurulmuş sandıqları möhürləyərkən tətbiq edilən möhürlər və ya bullalar (möhür vurulmuş gil parçaları), habelə çoxlu dən daşları, ərzaq saxlanılan iri küplər eramızdan əvvəl III-II əsrlərdən intensiv təsərrüfat və ticarət həyatının səciyyəvi əlamətlərini əks etdirir.

Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında: Qaraköbər (Ağcabədi rayonu), Qalatəpə (Beyləqan rayonu), Əmirvan, Seyidtala (Qəbələ rayonu), Vardanlı (Oğuz rayonu), Canaxar, Xuçbala (Quba rayonu), Kirzan (Qazax rayonu), Torpaqqala (Qax rayonu), habelə Şamaxı, Fizuli, Gəncə, İsmayıllı, Şəmkir rayonlarında, Alazan çayı hövzəsində, Dağıstanda və Kür ilə Araz arasındakı ərazidə xeyli yaşayış məskənləri üzə çıxarılıb öyrənilmişdir. Qədim qəbir abidələrinin tədqiqi Albaniya əhalisinin dünyagörüşünü, dini və etnik fərqlərini əks etdirən zəngin material vermişdir. Meyiti torpaqdan seçmək üçün çox vaxt qəbirin yerinə ağ əhəng çəkilir, habelə çiy kərpic və ya taxta döşənirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bir qəbiristanın hüdudları daxilində çox vaxt ölülər müxtəlif qaydada dəfn olunmuşdur; eyni zamanda məskənin ətrafında bir neçə qəbiristanın olması halları da məlumdur. Ölülər dördkünc, dəyirmi, ovalşəkilli torpaq qəbirlərdə, küplərdə, taxta qutularda, saxsı təknədə, çiy kərpicdən hörülmüş qəbirdə, daş qutularda, habelə katakombalarda dəfn edilirdi. Məsələn, Nüydü, Qəbələ, Yaloylutəpə, Uzunboylar üçün torpaq qəbirlər, Qaraköbər qəbiristanı üçün küp qəbirlər, Xanlar üçün (Gəncə yaxınlığında) çiy kərpicdən hörülmüş qəbirlər, Mollaisaqlı üçün saxsı tabutlar səciyyəvi olduğu halda, Şamaxı və Mingəçevir məzarıstanlarında bir qəbiristanın hüdudları daxilində bir neçə tip qəbirlər məlumdur ki, bu da görünür, müxtəlif etnik qrupların mövcud olması ilə bağlıdır. Bu və ya digər dəfn qaydalarına görə müxtəlif arxeoloji mədəniyyətləri də bir-birindən ayırmaq mümkündür. Məsələn, ölünün bükülü vəziyyətdə qoyulduğu, özünəməxsus səciyyəvi keramikası olan torpaq qəbirlər müstəqil arxeoloji mədəniyyət kimi ayrılmış və ilkin aşkara çıxarıldığı yerə görə, “Yaloylutəpə mədəniyyəti” adını almışdır. Torpaq qəbirləri antik dövrdə də Albaniya ərazisində geniş yayılmış qəbir abidələrinin ən sadə və qədim tipidir. Bunlar əsasən dördbucaq və oval formasındadır. Adətən qəbrin ölçüləri dəfn edilən şəxsin ölçülərindən böyük götürülürdü. Qəbrə ölü ilə birlikdə müxtəlif məişət əşyaları və qurbanlıq heyvanların cəmdəkləri də qoyulurdu. Onların bəzi məhəlli xüsusiyyətləri də vardır. Məsələn, Mingəçevirdə qəbirlərin demək olar hamısında skelet azacıq bükülü vəziyyətdə idi və başı əsasən şimal-şərqə tərəf qoyulmuşdu. Qəbirdə zəngin avadanlıq vardı. Tapıntıların təhlili göstərilən qəbirləri eramızdan əvvəl V-III əsrlərə aid etməyə imkan verir. Qırlartəpə məskəninin yaxınlığında yerləşən torpaq qəbirdən iki gümüş piyalə tapılmışdı. Albaniya ərazisində iri küplərdə dəfn etmək adəti geniş yayılmışdı. Küplərdə dəfn etmək adəti ən qədim əsrlərdən başlanmışdır. Bu tip qəbirlər müxtəlif vaxtlarda Ön Asiyada və Qafqazda geniş yayılmışdır. Albaniyada bu adət eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısından ta eramızın VIII əsrinədək mövcud olmuşdur. Albaniyanın qəbir abidələrinin başqa bir tipi ölülərin gil tabutlarda dəfn edilməsidir. Kiçik gil tabutlar böyük tabutlardan yalnız ölçüsü ilə deyil, forması ilə də fərqlənir, onların bir və ya iki tutacağı vardır, deşikləri yoxdur; skeletlər bükülü vəziyyətdə sol və ya sağ böyrü üstə qoyulmuşdur. Gil tabutlarda dəfn etmək adəti vaxt etibarilə əsasən Yaloylutəpə mədəniyyəti dövründə, yəni eramızdan əvvəl III əsrdən eramızın I-II əsrlərinə qədər olan dövrə uyğun gəlir. Tarixi Albaniyanın ərazisində katakomba, taxta qutu və çiy kərpic qəbirlər aşkara çıxarılmış və öyrənilmişdir. Qəbirlərin bu tipi Azərbaycan ərazisinə sarmatmassaget-alan və digər irandilli tayfalar tərəfindən gətirilmiş və yerli əhali arasında qismən yayılmışdır. Bu tip qəbirlər eramızın I-IV əsrlərinə aid edilir; bunlar yalnız Mingəçevirdən tapılmışdır. Taxta qəbirlərdə ölülər bir qayda olaraq qoşa dəfn edilir, başları cənub-şərqə tərəf qoyulurdu. Eramızın I-II əsrlərindən başlayaraq işlədilən kirkirə daşlarının tapılması dən üyüdülməsinin yeni üsullarının tətbiqi ilə bağlıdır. O dövrdə xeyli miqdarda dişli oraqların olması biçin prosesində əmələ gələn tərəqqini arxeoloji cəhətdən təsdiq edir. Bitki qalıqları Albaniyada istehsal olunan məhsulların çeşidi haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir.

Albaniya ərazisində xeyli miqdarda dəmirçilik məmulatı üzə çıxarılmışdır; onların böyük bir qismi yerli ustaların məhsuludur, bununla birlikdə gətirilmə əşyalara, başlıca olaraq zərif qab-qacağa və bəzək şeylərinə də təsadüf edilir. Alban cəmiyyətinin əyanlar təbəqəsinin məişətində geniş istifadə olunan gümüş və mis qab-qacaq cəmiyyətin sosial cəhətdən yekcins olmadığını da aydın bildirir. Metal qablarla yanaşı, şüşə məmulatı da geniş yayılmışdı. Albaniyada şüşə qab istehsalının eramızın II-III əsrlərindən meydana gəldiyi ehtimal edilir. Əvvəlki dövrdə isə bunlar Şərq ölkələrindən gətirilirdi.

Zərgərlik də nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişdi. Bəzək şeyləri metaldan, şüşədən, gildən, pastadan, müxtəlif qiymətli və yarımqiymətli daşlardan hazırlanırdı. Bəzək şeylərinin tərkibinə qadın tacları (çələngləri), boyunbağılar, qolbaqlar, üzüklər, asma bəzəklər, sancaqlar, toqqalar, muncuqlar, müxtəlif tikmə, bəzəklər və i.a. daxildir. Ayrı-ayrı keramik qolbaq nümunələri də məlumdur. Bu qolbaqlar həm də qədim albanların ideoloji təsəvvürlərini əks etdirən ayin əşyaları idi. Boyunbağılar əsasən o dövrün ən erkən qəbirlərinin materiallarından tanışdır. Alban kişi və qadın qəbirlərində tez-tez üzük və sırğalara rast gəlinir – bunlar formaca bir-birindən fərqlidir. Qaşlı üzüklər möhür rolunu oynayırdı və xronoloji cəhətdən, bir qayda olaraq, qaşsız üzüklərə nisbətən daha sonralara aiddir. Üzük-möhürlərin xarici nümunələri adətən Romadandır. Onlar Qafqaz Albaniyasının Roma ilə geniş əlaqələrə malik olmasını təsdiq edir. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Şatırlı antik məskəni yaxınlığında olan qəbiristanda qazıntı zamanı müxtəlif zərgərlik məmulatı ilə birlikdə tökmə üsulu ilə sırğalar və digər bəzək şeyləri hazırlamaq üçün işlədilən daş qəliblər tapılmışdır. Bəndlər bəzək şeyləri arasında mühüm yer tutur. Əcnəbi bəndlər, əsasən Roma bəndləri çoxdur. Muncuqlar əsasən antik dünyanın məşhur mədəniyyət mərkəzlərindən gətirilirdi və digər gətirilmə materiallarla birlikdə bunlar sübut edir ki, eramızdan əvvəl IV-I əsrlərdə və eramızın I-II əsrlərində Qafqaz Albaniyası Qara dənizin şimal sahilində yerləşən şəhərlərlə, Parfiyanın, Romanın, Mesopotamiyanın, Misirin, Hindistanın, Suriyanın şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri və mədəni əlaqələr saxlamışdır. Miladdan əvvəl I minilliyə və miladın ilk əsrlərinə aid olan, əsasən hellinizm dövlətlərində, Romada kəsilmiş sikkələrdən ibarət dəfinələr, habelə albanların öz sikkələri aşkara çıxarılıb öyrənilmişdir. Gümüş alban sikkələri Bərdə, Xınıslı, Qəbələ, Nüydü, Qırlartəpə abidələrindən məlumdur. Aşkara çıxarılmış sikkə dəfinələrinin tədqiqi göstərir ki, həmin sikkələr eramızdan əvvəl III əsrin axırlarından etibarən Albaniyada zərb edilib yayılmışdır.

Qədim yerli ənənələrə əsaslanan Albaniya incəsənəti antik dövrdə müəyyən dərəcədə tənəzzülə uğrayır, daha erkən inkişaf dövrlərini səciyyələndirən rəngkarlıq sənəti qeyb olur; keramikaya vurulan əlvan naxışlar başlıca olaraq daha bəsit xarakter daşıyır. Bununla birlikdə dekorativ-tətbiqi sənətin daha da inkişaf etdiyini qeyd etmək lazımdır. Məhz antik dövrdə dulus çarxının demək olar ki, tamamilə istifadədən çıxmasına və alban keramikasının böyük bir qisminin əllə hazırlanmasına baxmayaraq, keramika öz formalarının simmetrikliyi və zərifliyi ilə fərqlənir. Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə geniş yayılmış olan bədii keramikaya əməli əhəmiyyətini də saxlayan ən müxtəlif zoomorf və antropomorf qablar daxildir. Qadın çöhrəsinin zəngin təxəyyülü naməlum usta tərəfindən məharətlə yaradılmış təsviri əsrləri arxada qoyaraq bizə gəlib çatmışdır. Albaniya terrakotları hər şeydən əvvəl qadın heykəlcikləri, az-az hallarda kişi heykəlcikləri, zoomorf fiqurlar, o cümlədən yüyənli at təsvirləri ilə təmsil olunmuşdur. Çox ehtimal ki, terrakotlar ən qədim zamanlardan məhsuldarlıq rəmzi sayılan Ana İlahəsinin təsviri ilə bağlı olmuşdur. Albaniyanın monumental heykəltəraşlığı əsasən Şirvanda və Qarabağda üzə çıxarılmış antropomorf daş heykəllərlə təmsil olunmuşdur. Şamaxı rayonu Çıraqlı kəndində tapılmış daş heykəllər qrupunda üzün cizgiləri aydın təsvir olunmuş, sakitlik, müdriklik, mərdlik kimi xassələrin realistcəsinə ifadə edilməsinə cəhd göstərilmişdir. Daş heykəllər əsasən yerli bütpərəst əhalinin səcdə etdiyi kişi bütləri idi. Bu ənənə antik dövrdən ta ilk orta əsrlərə qədər yaşamışdır.

Strabonun məlumatına görə, albanlar yunanca Helios, Zevs və Selena adlandırılan üç allaha sitayiş edirdilər. Antik müəllifin dediyinə görə, albanlar Selenaya üstünlük verirlər. “Onun məbədi İberiyanın yaxınlığındadır”. Başqa bir məbəd vilayəti Kür çayının sahilində idi. Dion Kassinin yazdığına görə, Pompey albanlara qarşı yürüşü zamanı “qış düşərgəsini Anait vilayətində Kür sahilində salmışdı”. Maraqlıdır ki, Şərqi Albaniyada Kaspi dənizinin adalarında da müqəddəs vilayətlər olmuşdur. Bu barədə Mela məlumat verir. Mela müqəddəs ağacları olan müqəddəs ərazilərdən bəhs edir. Ola bilər ki, Kaspi Talqasında daha primitiv xarakterli bir ibadətgah və ya bir növ qədim pir varmış. Qədim Albaniya panteonunun bir allahının Strabon tərəfindən antik dünyanın məşhur baş allahı Zevslə eyniləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq iri daş bütlər maraq doğurur. Bunların ən səciyyəvi olanları Xınıslıda, Dağkolanıda və Çıraqlıda aşkara çıxarılmışdır. Çoxunun əl-ayağı və ya başı yoxdur. Bunlar xronoloji cəhətdən eramızdan əvvəl son əsrlərə – eramızın ilk əsrlərinə aiddir. Bütün bu bütlər yonulma texnikasına görə nisbətən aşağı səviyyədə durur, qədim Yunanıstan və Roma heykəltəraşlarının heykəlləri ilə müqayisəyə gəlmir. İlahəyə sitayiş müqəddəs ağacla bağlıdır. Müqəddəs ağaclara (saqqız ağacı, dəmirağacı, çinar, qarağac və s.) sitayişin izləri bizim günlərdə də qalmışdır. Ay rəmzlərindən biri də görünür, ilan təsviridir. Ornamentdə ilan təsviri Qafqaza məxsus bir rəmz sayılır. Bir çox qəbirlərdən xeyli bilərzik tapılmışdır ki, onların bir qisminin başı ilan şəklindədir. Bir çox hallarda “üç”, “yeddi”, “on bir” miqdar nisbətini ifadə edən ornamentlə bəzədilmiş məmulatın olması güman etməyə əsas verir ki, Albaniyanın qədim əhalisi qəməri təqviminin güclü təsiri altında imiş. Başqa bir rəvayətə görə, Ay Yerin üzərində olanda Selena, Yerin daxilində olanda Artemida, əks tərəfdə olanda isə hekatadır. Dinin parlaq əlamətlərindən biri ornamentdir. Torpaq qəbirdən tapılmış qabın gövdəsində çökək nöqtələrdən ibarət ornament vurulmuşdur. Maraqlıdır ki, Mil düzünün küp qəbirlərindəki qablarda da torpaq qəbirlərdən tapılmış qablardakı “üç”, “yeddi” və “on bir” ədədi semantikası bu və ya digər formada təkrar olunur. Ay albanların dini təsəvvürlərində fövqəladə rol oynayırdı, güman ki, Selena ilahəsinə sitayiş ilə bağlı idi. Yaxın vaxtlarda Azərbaycanda Selenaya sitayişin və Şərqi Gürcüstanda qədim etiqadların ünsürləri tapılmışdır. Mollaisaqlıda, Mingəçevirdə, Xınıslıda aşkar edilmiş terrakot heykəlciklər bu baxımdan maraqlıdır. Terrakot heykəlciklər eramızdan əvvəl son əsrlərə – eramızın ilk əsrlərinə aid edilir. Qədim alban heykəlciklərini Qobustan qaya rəsmləri ilə tutuşduraraq belə bir fərziyyə söyləyirlər: qadın heykəlcikləri də, qadın rəsmləri də mənşə etibarı ilə Bərəkət ilahəsinin obrazından götürülmüşdür. İosif Flavi bu haqda məlumat verir. O, parfiyalıların evdə büt saxlamaq adətini xatırladır, bu adət albanlara da aid ola bilərdi. Helios, Zevs və Selena allahlarının adları qədim dövrün başqa xalqlarında da çəkilir. Məsələn, Strabon Parfiya dövrü haqqında belə bir məlumat verir ki, “farslar Zevsə səcdə edirmiş kimi hündür bir yerdə qurban kəsirlər”. Strabonun yunan adları ilə adlandırdığı eyni allahlara sitayiş olunması, görünür, onu sübut edir ki, farsların, madalıların, ermənilərin və albanların oxşar panteonu varmış, lakin hər bir ayrıca halda üstünlük allahlardan birinə verilirdi. Qurbankəsmə və ətpaylama adəti Azərbaycanın hər yerində əhali arasında indi də yayılmışdır.

Arşakilər dövrünün sonu qədim dini təsəvvürlərin tənəzzülə uğraması, sonra isə xristianlığın yayılması ilə səciyyəvi idi. Yeni təlimin qələbəsi heç də köhnə, xristianlıqdan əvvəlki dini baxışların məhv olub getməsi demək deyildi. Qədim ayinlərin qalıqları geniş xalq kütlələri arasında yaşamaqda davam edirdi. Xristianlıq ideyaları yayıldığı kimi, hakim yuxarı təbəqənin iqtisadi və siyasi hökmranlığı da yayılırdı. Xristianlıq tez-tez ciddi məğlubiyyətlərə düçar olurdu. Məsələn, Kalankatlıya görə, “Alban katolikosu Qriqorisin ölümündən sonra barbar Şərq xalqları yenə bütpərəstliyə qurşandılar və çoxlu atəşgahlar quraraq xristianlığa qarşı təqiblərə başladılar”. Antik dövrün və orta əsrlərin yazıçıları tərəfindən xatırladılan etiqadlar Albaniyada hələ uzun müddət yaşadı.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən – b.e. III əsri). Bakı, “Elm”. 2007
2. Əliyarlı S. Azərbaycan tarixi. Bakı, “Çıraq”. 2009
3. Оsmanov F.L. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti. Bakı, 1984
4. Рзаев Н.И. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н.э. – VII в. н.э.). Баку, 1976
5. Асланов Г.М., Голубкина Т.И., Садыхзаде М.Г. Каталог золотых и серебряных предметов из археологических раскопок Азербайджана. Баку, 1966
6. Ямпольский З.И. О статуе, найденной на территории Кавказской Албании. КСИИМК, 1955, вып. 60.F
7. Халилов М. Дж. Исследование каменных изваяний Карабаха. – В сборнике: Археологические открытия 1982 года. Москва, 1984, с. 438-439.
8.Нуриев А.Б. О некоторых античных сосудах, найденных на территории Кавказской Албании. МКА, VIII, Баку, 1976.

Antik davr tarixi nima?

The antik davr tarixi Bu tarixiy ma’lumotlar va faktlarni tanlash va yig’ish sifatida ta’riflanadi, keyinchalik ularni tarixshunoslik orqali saqlab qolish mumkin. Bu hikoyaning o’ziga xos xususiyati, ilmiy jihatdan talabchan hikoyaga teng, namunali intellektual rivoyat bilan chegaradosh.

Nitsshe tarixshunoslikni tanqid qiladigan (u tarixiy harakat, tarixiy oqim yoki tarixiy ong deb nom olgan) madaniyat shifokori edi. Uning fikricha, odamlar “xavfli tarixiy isitma” bilan og’rigan.

Nitsshe uchun tarixning tegishli sohasi mavjud edi va ushbu yondashuv tarixga oid uchta turdagi hayotga xizmat qilishi mumkin bo’lgan muvozanatni o’z ichiga oladi:

• Monumental – Bu buyuklik namunalari, buyuk insonlar va ajoyib voqealar edi.
• Antikvar: an’analarga sog’lom muhabbatni o’z ichiga oladi.
• Tanqid: O’tmishning eskirgan jihatlari sud hukmi uchun sud hukmiga etkazilishi kerak edi.

Shunday qilib, qadimgi tarix – bu o’tmishimizni eslatish uchun ba’zi modellarni yoki urf-odatlarni saqlaydigan tarixdir.

Bunga ba’zi misollarni diniy marosimlarda yoki armiya an’analarida bajariladigan marosimlarda topish mumkin. Odamlar nima uchun ularni qilayotganlarini bilmasliklari mumkin, ammo ular hali ham muhimdir.

Antik davr tarixining asoslari va istiqbollari: antiqiylar va tarixchilarga nisbatan

Antik davr har doim ham tarix bilan chambarchas bog’liq edi, ayniqsa ikkala fan ham asosan qadimgi dissertatsiya bilan shug’ullanadi.

Ammo tarixchilar odatda “antiqa” so’zini ijobiy ma’noda ishlatmaydilar. Agar matn “antikvar” deb ta’riflansa, uning mazmuni tor bo’lganligidan kelib chiqadi; Qaysi tafsilotlar bilan to’la; Ammo siz “katta rasm” ni ko’rmaysiz.

Maqsadlarni taqqoslash

Antiqiyolik stipendiyasini sinchkovlik bilan tekshirish mumkin, ammo ko’pincha mavzu uzoqdan, mutaxassisdan boshqa hech kimga foyda keltirmaydi va ilmiy bo’lmagan tafsilotlar orasida argument yo’qoladi degan taxminlar mavjud.

Buning o’rniga, tarix qadimiyni o’rganishga, tushunishga va namoyon etishga intiladi. U ikkala ta’limotga va artefaktga qiziqadi va umumiy va o’ziga xos narsalar haqida mulohaza yuritadi. Bu haqiqiy tahlilni qat’iy tan olishdan ko’ra, o’tmishning talqini.

Jon Erlning antiqa tarixga oid tarixiy ifodasi

Antik davrni tarixga nisbatan ushbu salbiy tasavvurining ajoyib afsonasi mavjud. Darhaqiqat, 1700-1800 yillarda antiqiyochilarning profilini quyidagi ibora masxara qilgan:

“O’tmishdagi g’alati chanqoq odam va haqiqatan ham dushman, u erda u ko’p narsalarni hozirdan beri chirigan va hidlanib qolgan. U keksa yoshga va ajinlarga oshiq bo’lish kabi g’ayritabiiy kasallikka duchor bo’lgan va mog’orlangan va qurtga kirgan barcha narsalarni (Gollandiyaliklar pishloqni yaxshi ko’rgani kabi) sevadi. “

Antikvarning bu surati eskirgan narsalarga nosog’lom patologik obsesyonni taklif qiladi, bu ob’ektlarni mazmuni yoki ahamiyati uchun emas, balki ularning holati va dekadensiya isrofgarchiligi uchun farqsiz ravishda qadrlaydi.

Jon Erlning tanqidlari shafqatsiz aqlga sazovor, ammo bugungi kunda antiqiylar faoliyati to’g’risida kam ma’lumot beradi.

Antiqiy davrlar jamiyatlari va ularning faoliyati

“Antikvar” so’zining salbiy assotsiatsiyasini hisobga olgan holda, hozirda ozgina odam o’zini birinchi navbatda shunday deb ta’riflashi ajablanarli emas.

Shu bilan birga, 1707 yilda tashkil etilgan va hozirgi kunda 2000 dan ortiq kishini birlashtirgan antiqa dilerlarning katta va gullab-yashnagan jamiyati mavjud.

Xuddi shunday, o’zlarining yorliqlarida “antikvar” atamasidan foydalanadigan ko’plab mintaqaviy va mahalliy jamiyatlar mavjud, masalan Kembrij antikvarlari jamiyati, Galifaks antiqa jamiyat, Bredford tarixiy va antiqa jamiyat yoki Filadelfiyaning Numizmatik va Antikvar Jamiyati.

A’zolari London antiqa jamiyat Ular tarkibiga arxeologlar, san’atshunoslar, arxitektura bo’yicha tahlilchilar, arxaik xronologiyaning istalgan davrida tajribaga ega bo’lgan tarixchilar, arxivchilar va meros va parvarish bilan shug’ullanadigan mutaxassislar kiradi.

Biroq, a’zolarning aksariyati arxeologiya, badiiy asarlar, varaqlar va kitoblar yoki qurilgan inshootlar orqali o’tmishdagi moddiy qoldiqlarning ayrim jihatlari bilan shug’ullanishadi.

Arxeologik tadqiqotchilar boshqa mutaxassislardan ko’p London antiqa jamiyat. Va yaqinda qadimiy yodgorliklar jamiyatining tarixini nishonlaydigan ko’rgazma “tarixni yaratish” deb nomlangan bo’lsa-da, Jamiyatning arxeologiyani kasb va intizom sifatida rivojlantirishga qo’shgan hissasi va a’zoligiga shubhasiz e’tibor qaratildi.

Shu sababli, antiqa dilerlar bugungi kunda ham o’tmishga ob’ektiv yo’naltirilgan yondashuv va ularning qoldiqlarini qazish va saqlash bilan bog’liq.

Antik davr tarixga nima taklif qiladi?

An’anaga ko’ra, antik davr tarixi “xizmatkor qiz” sifatida qaraldi, u asl nusxani yaratish mumkin bo’lgan xom ashyoni ta’minladi va tarixiy voqealarni, masalan, tangalar va yozuvlar dalillaridan olingan tasdiqlovchi materiallar bilan tasdiqladi.

Ammo antik davr va tarix o’rtasidagi munosabatlarning mohiyatini anglash bu tarixni yozish, biz tushunganimizdek, izlanish vazifasi emas, balki asosan adabiy harakat bo’lgan davrda bayon etilgan.

Tarixchi tomonidan ohangda nafis va mazmunan tuzatuvchi rivoyat yozish uchun katta kuch sarflandi.

Tarixiy voqealarni yozib olishdan maqsad hozirgi kun uchun harakat namunasini taqdim etish edi. O’z navbatida antiqa diler shunchaki o’tmishdagi empirik tafsilotlarni tiklash bilan shug’ullangan.

Biroq, batafsil arxiv tadqiqotlariga asoslangan zich ma’lumotnoma monografiyasi o’tmishdagi ko’plab tarixiy yozuvlarda mavjud bo’lgan sabablardan qochib qutulmoqda.

Haqiqiy tarixiy yozuv deb qaraladigan narsalarning aksariyatiga qaraganda, u avvalgi davrlarning antiqa davridagi ilm-fan bilan ko’proq o’xshashdir.

Antiqiyolik jamiyatlari taxmin, xayol, buzilish va mubolag’a qilmaslikdan faxrlanishadi.

Xronikachilar axloqiy, ijtimoiy yoki siyosiy mafkurani sinab ko’rish uchun tortishuvli natijalarni qidirib yozishganda, antiqa voqealar sodir bo’lganidek namoyish etiladi. Antikvar ehtiyotkorlik bilan xolisdir.

Adabiyotlar

1. John Earle. (1897). Mikro-kosmografiya, Yoki Ocherklar va Belgilarda Kashf etilgan Dunyo Parchasi. Google Books: W. Crofton Hemmons.
2. Devid Starki, Devid Geymster, Bernard hamshira. (2007 yil 1-noyabr). Tarixni yaratish: Britaniyadagi antiqa buyumlar, 1707-2007. Google Books: Garri N. Abrams.
3. Syuzan M. Pirs, London antikvarlari jamiyati. (2007). Antik davr qarashlari: London antikvarlari jamiyati, 1707-2007. Google Books: London antikvarlari jamiyati.
4. Maykl Xyuzon Krouford, C. R. Ligota. (o’n to’qqiz to’qson besh). Qadimgi tarix va antikvar: Arnaldo Momigliano xotirasi esselari. Google Books: Warburg instituti.
5. Ser Richard Kolt Xoare. (1975). Wiltshire-ning qadimiy tarixi, 2-jild. Google Books: Wiltshire County Library kutubxonasi uchun nashr etilgan nashr.
6. Bibariya shirin. (2004 yil 28-may). Antikvaralar: O’n sakkizinchi asr Britaniyasida o’tmish kashfiyoti. Google Books: A&C Black.
7. Momigliano, A. (1950). Qadimgi tarix va antikvar. Warburg va Courtauld institutlari jurnali, 13 (3/4), 285-315. doi: 10.2307 / 750215.