Əliyar qarabağlı azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası

Bu dövrdə maarif xadimləri sırasında F.Köçərlinin səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyəti xüsusi qeyd olunmalıdır. F.Köçərlininin pedaqoji fəaliyyətini və görüşlərini tədqiq edən B.Nəbiyev yazır ki, o, təlim-tərbiyə işində böyük əhəmiyyəti olan dərslik və proqramların tərtibinə ciddi əhəmiyyət verirdi. Xüsusilə dərsliklərə, xalqın gələcəyi olan minlərlə balaların istifadə edəcəyi qiraət kitablarına qarşı o, daha tələbkar idi. [14]

Azərbaycan ədəbiyyatı tədrisinin inkişaf mərhələləri

Azərbaycanda ədəbiyyatın öyrənilməsi, gənc nəslin təlim-tərbiyəsində söz sənəti nümunələrindən istifadənin tarixi qədimdir. Ən qədim dövrlərdən xalq müdrikliyinin, çoxəsrlik həyat təcrübəsinin bədii ifadəsi olan folklor nümunələri yeni-yeni nəsillər üçün həyat dərsliyinə çevrilmiş, təlim-tərbiyə işində mühüm rol oynamışdır. Laylalar, oxşamalar, tapmacalar, əmək, mövsüm, mərasim nəğmələri, bayatılar, nağıllar, dastanlar gənc nəslin dünyagörüşünə, mənəvi aləminə ciddi təsir etmişdir.

F.Köçərli «Balalara hədiyyə» kitabının «Mühərririn ifadeyi-məramı» başlıqlı müqəddiməsində yazırdı: “Keçmişdə şan və qüvvət sahibi olan türk milləti öz məişətinə, ayin və adətinə dair yaratdığı qısım-qısım nağıl və hekayələr, gözəl mənzumə və əbyatlar, hikmətamiz məsəllər, atalar sözləri, nazik mənalı müəmma və tapmacalar, balalar qəlbi açan düzgülər və yanıltmaclar, heyvanat qisminə məxsus sayaçı sözləri mürur ilə xatirələrdən çıxıbdır və bu halda unudulmaqdadır. O millət ki, öz tarixini, dolanacağını, vətənini və dilini sevir – bu qism əsərləri kəmali şövq və diqqətlə cəm edib ziqiymət sərmayə kimi saxlayır və balalarının ilk təlim və tərbiyəsi onları öyrətməklə başlayır.“ [1] Göründüyü kimi, ədib şifahi söz sənəti nümunələrinin öyrənilməsini, “məna cəhətcə balaların ruhuna gözəl təsirini“ yüksək qiymətləndirmişdir.

Tədqiqatlar göstərir ki, hələ qədim və orta əsrlərdə bədii ədəbiyyat nümunələrindən tədris prosesində geniş istifadə olunmuşdur. «X-XV əsrlərdə Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda Xaqaninin, Nizaminin, Tusinin, Əvhədinin, Sədinin, Hafizin və başqalarının tərbiyə mövzusuna müraciət edərək yazdıqları əsərlərindən tədris vəsaiti kimi istifadə edilmişdir.» [2]

F.Köçərli yazılı ədəbiyyat nümunələrinin məktəblərdə tədrisi ilə əlaqədar yazır: «… Bu axır vaxtlara kimi onun (M.Füzulinin –B.H.) divani–qəzəliyyatı və «Leyli və Məcnun» hekayəsi məktəblərdə təlim kitabı olub uşaqlara ondan dərs verilirdi. İndi də köhnə məktəblərdə təhsil almış adamlardan hər birisini dindirsən «Leyli və Məcnun» hekayəsinin ibtidasını … başlayıb əzbərdən oxuyacaqdır.» [3]

Təhsil sistemində mühüm yer tutan məktəb və mədrəsələrin özünəməxsus tədris proqramları və təlim üsulları var idi. Orada əvvəlcə ərəb əlifbası öyrədilir, sonra 3-4 il ərzində «Quran» tədris edilirdi. Sonra farsca yazılmış «Gülüstan» keçilirdi. Axırda isə məzmununu atanın oğluna nəsihətləri təşkil edən «Nanü halva» («Çörək və halva») öyrədilir, «Leyli və Məcnun» tədris olunurdu. [4]

Məktəb və mədrəsələrdə təlim ərəb dilində aparılsa da, IX əsrdən etibarən tədris fars dilində də aparılmağa başlamışdır. Həmin dövrdən etibarən bu məktəblərdə Azərbaycan dilindən də köməkçi tədris vasitəsi kimi istifadə olunmuş, Azərbaycan ədəbiyyatı, Nizami və Füzuli kimi görkəmli sənətkarların əsərləri mütaliə edilmiş, öyrənilmişdir.

Erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixinə dair tədqiqatlar göstərir ki, mədrəsələrdə dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, ədəbiyyat tarixi, ritorika kimi humanitar elmlər də öyrənilirdi. Mədrəsələrdə dərs kitabı kimi “Quran”dan başqa, ən çox istifadə edilən Sədi Şirazinin əsərləri, C.Ruminin “Məsnəvi”si, M.Füzulinin “Divan”ı, “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” kimi əxlaqi –mənəvi dəyərləri əks etdirən əsərlər olmuşdur. [5]

Bununla yanaşı, Azərbaycan ərazisində – Gəncə, Təbriz, Şamaxı və digər şəhərlərdə mükəmməl təhsil görmüş ziyalıların açdığı fərdi məktəblər də fəaliyyət göstərmişdir. Şamaxının Məlhəm kəndində Afiəddin Ömər ibn Osman qardaşı oğlu Xaqaniyə fərdi yolla dərs demiş, onun təlim-tərbiyəsində, sənətkar kimi yetişməsində mühüm rol oynamışdır. O, Xaqaniyə fiqh, sərf-nəhv, hikmət, tibb və s. elmlərlə yanaşı, poetika qanunlarını, folkloru öyrətmiş, Firdovsinin «Şahnamə»sindən dərs demişdir.

Əldə olan məlumatlardan təxmin etmək olar ki, Nizami də Gəncədə mükəmməl mədrəsə təhsili almış, bir çox elmləri ədəbiyyat, məntiq, tibb, astronomiya, coğrafiya, fəlsəfə və s. mükəmməl mənimsəmişdir. «O, fiqh elmini mühazirələrdə öyrənir, tarix kitabları ilə maraqlanır, ərəb səyyahlarının əsərlərini oxuyur, ərəb, fars və Azərbaycan şairlərinin şeirlərini əzbərləyirdi.» [6]

XIX əsrin ortalarına qədər Azərbaycanda mollaxana və mədrəsə təhsili əsas yer tuturdu. Məktəb və mədrəsələrdə qabaqcıl müəllimlər klassik Şərq ədəbiyyatının, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsinə müəyyən yer verirdi. Ədəbiyyatdan xüsusi dərslik olmadığı bir vəziyyətdə məktəb və mədrəsələrdə Nizaminin «Xəmsə»si, M.Füzulinin «Leyli və Məcnun» poeması, M.F.Axundzadənin «Təmsilat»ı, M.Ə.Sabirin «Hophopnamə»sindən dərslik kimi istifadə olunması bir metodik ənənə kimi qeyd olunmalıdır.

Artıq XIX əsrin ortalarında yeni tipli, dünyəvi təhsil verən məktəblərə, pedaqoji təhsil görmüş ədəbiyyat müəllimlərinə, ədəbiyyat dərsliklərinə böyük ehtiyac duyulmaqda idi. “Hər yerdə qəza məktəbləri açıldığı zaman hökumət başqa fənlərlə bərabər, həmin məktəblərdə tatar (Azərbaycan – B.H.) dilinin öyrədilməsini də lazım bildi. Lakin bu dildə dərs kitabları olmadığına görə böyük çətinliklər meydana çıxdı.” [7]

Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi realizmin ilk nümayəndələrindən olan A. Bakıxanov diqqəti uşaqlar üçün mütaliə materiallarının, dərsliklərin olmamasına cəlb edirdi: “Hərçənd uşaqlara təlim verməkdən ötrü axtardım, aralıqda bir nüsxə görmədim ki, ləfzdə və mənada asan olub, onların xülqlərinin göyçəkliyinə dəlalət etsin. Danışılmış və yazılmış nüsxələrin bəzisi ibarətdə və bəzisi mənada bir növ qarışıqdır ki, çox təlim edənlər özləri onları anlamırlar və bir parasında dəxi mətləblər elə uzun və pərişandır ki, onu zəbt eləmək və anlamaq müşkül və pərişan görünür.»

«Kitabi – Nəsihət»ində ədib mütaliənin gənc nəsil üçün əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirərək yazırdı: «Elm və kamal əldə etməyi hər şeydən əziz tut. Çünki hər şeyi onların vasitəsilə əldə edirlər.» [8]

M.Ş.Vazeh 1852-ci ildə Tiflis gimnaziyasının Şərq dilləri müəllimi İ.Qriqoryevlə birlikdə «Kitabi – türki» dərsliyini yazmışdır. Üç fəsildən ibarət bu dərsliyə gənc oxucuların maraq və tələbatına uyğun məzhəkə və hekayələr, Şərq hikmətləri, nəsihətlər, “Qarabağnamə” və “Dərbəndnamə”dən parçalar, M.Füzulinin «Leyli və Məcnun» poemasından nümunələr, qəzəllər daxil edilmişdi. Dərslik üçün mətnlər seçilərkən dilin sadəliyi, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsi, zövqü, tərbiyəvi tələblər nəzərə alınmışdı.

M.Ş.Vazeh istər fərdi yolla dediyi dərslərdə, istərsə də Tiflis qəza məktəbində Azərbaycan dili müəllimi işlərkən şagirdləri ədəbiyyatımızla tanış etmiş, söz sənətinə maraq oyatmışdır. Təsadüfi deyildir ki, onun təsiri və təhriki ilə şagirdi M.F.Axundzadə ruhani olmaq niyyətindən birdəfəlik əl çəkmiş, bədii, elmi yaradıcılıq sahəsində səmərəli fəaliyyətə başlamışdır.

M.F.Axundzadənin pedaqoji fəaliyyəti dövründə dərslik yaratmaq təşəbbüsü, savad təlimini asanlaşdırmaq məqsədilə «Əlifba» dərsliyi tərtib etməyə başlaması, qəza məktəblərində Azərbaycan dili tədrisini təşkil etmək səyləri xüsusi qeyd edilməlidir.

Maarifpərvər ədib «Əkinçi» qəzetində çap etdirdiyi məqalədə həmin qəzetin redaktoru H.Zərdabinin elm, bilik əldə etməyə çağırışını təqdir edir və diqqəti bu məsələnin həllinə maneçilik törədən problemlərə yönəldirdi: « …Elmi harada öyrənməliyik, kimdən öyrənməliyik və hansı dildə öyrənməliyik?»

Yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu axtaran mütərəqqi maarifçilər, məktəbdarlar «üsuli – cədid» məktəbləri açmağa, yeni təlim-tədris üsullarından istifadə etməyə təşəbbüs göstərirdilər.

S.Ə.Şirvani Şamaxıda 1869-cu ildən etibarən pedaqoji fəaliyyətə başlamış, dərsliklər tərtib etmiş, eyni zamanda bədii yaradıcılıqla, elmi fəaliyyətlə ciddi məşğul olmuşdur. O, şagirdlərin bədii ədəbiyyatı mütaliə etməsi ilə kifayətlənməyərək dərs zamanı həmin nümunələrin müzakirəsini təşkil edir, uşaqların mütaliə materiallarına olan ehtiyacını ödəmək üçün əsərlər yazırdı. “Təlimü tədris üçün və ətfalın təhzibü- əxlaqına səbəb olan kitablar türk lisanında bilmərrə yox idi. Bu qüsuru rəf etmək üçün mərhum Seyid nəzmən və nəsrən türkcə xoşməzmun və ibrətamiz nəqlü hekayələr ana dilində tərtib edib öz şagirdlərinə oxudardı.» [9] .

S.Ə.Şirvani öz dərslərində Şərq ədəbiyyatından nümunələrin, Sədinin “Gülüstan,” “Bustan” əsərlərinin oxusunu təkil etmişdir. Bu dərslər şagirdlərin ədəbiyyata həvəsinin artmasına, bədii zövqünün inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. О, севимли şagirdi M.Ə.Sabirin mütaliəyə, bədii yaradıcılığa həvəsini təqdir edərək ona kitabxanasındakı ən dəyərli əsəri – Nizaminin “Xəmsə”sini bağışlamışdır. Sabir müəlliminin təsiri və təşviqi ilə məktəbli ikən şeirlər yazmış, “Gülüstan” əsərindən bir parçanı Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

S.M.Qənizadənin xatirələrindən aydın olur ki, Seyid Əzim M.Ə.Sabirin ilk qələm təcrübələrini də sinifdə oxuyub müzakirə edər, ifadəli oxu nümunələri göstərərdi. Sabirin aşağıdakı misralarını oxuyan müəllim onun özünü firəng kimi qələmə verməsinin səbəbini soruşur:

Babam sünni, nənəm şiə. dürəngəm.
Nə farsam mən, nə hindəm mən. firəngəm?

Sabirin həmin misrada sual verərək dinləyicidən türk olması cavabını almaq istədiyini söyləyir. Yoldaşları bu cavabla razılaşmayanda Seyid Əzim onların diqqətini misradakı sual intonasiyasına cəlb edərək deyir: hər bir sualın cavabı həmin sualın ləhcəsinə (intonasiyasına – B.H.) baxaraq, müsbət və ya mənfi ola bilər.

Bu sözün isbatına möhtərəm müəllim Baba Tahirdən, Camidən və sair şairlərdən bir neçə beyt oxuyub Tahirovu (M.Ə.Sabiri- B.H.) doğrultdu, bununla belə misranın məntiq cəhətdən künd olduğunu nəzərə alıb islahı üçün rübaini sahibinə qaytardı.

. Möhtərəm Seyyid ürəfadan bir neçəsinin şeirlərindən bizim üçün beytlər oxuyub, axırda Ömər Xəyyamın bir rübaisini dördüncü qrup şagirdlərinə yazdırıb əzbərlənməsini tapşırdı. [10]

S.M.Qənizadənin də ədəbiyyata gəlişi Seyid Əzimin ədəbiyyat dərslərindən başlamışdır. “Sultan Məcid “Məclis” məktəbində oxuduğu illər ərzində. Seyid Əzim Şirvaninin hədsiz zəhməti sayəsində klassik Şərq şeirinin qanunlarına bələd oldu. Şair-müəllim onda ədəbiyyata elə maraq oyatmışdı ki, məktəbi bitirəndə Sədinin “Bustan”, “Gülüstan”ını, Hafizin, Füzulinin, Xəyyamın, Baba Tahirin və sevimli müəllimi Seyid Əzimin şeirlərinin böyük əksəriyyətini əzbər bilirdi.” [11]

S.Ə.Şirvani dərs dediyi məktəbdə tədris etmək üçün bir müntəxəbat da tərtib etmişdi. “Məcmueyi asari – Hacı Seyid Əzim Şirvani” adlanan bu əsər müəllifin sağlığında çap edilməsə də, müəllimlər, ziyalılar arasında əlyazması şəklində geniş yayılmış, təlim prosesində istifadə edilmişdir. Həmin müntəxəbat şairin oğlu Seyid Cəfər tərəfindən nəşr etdirilmişdir. Bu əsər sonradan “Rəbiül-ətfal” (Uşaqların baharı) adı ilə ədibin “Seçilmiş əsərləri”nin II cildində çap olunmuşdur. Dərslikdə şairin öz əsərləri ilə yanaşı, Sədinin “Gülüstan” və “Bustan” əsərlərindən tərcümələr verilmişdir.

Maarif tariximizdə hadisəyə çevrilmiş “Rəbiül-ətfal” A. Bakıxanovun “Nəsihətnamə”sindən, M.Ş.Vazeh və İ.Qriqoryevin “Kitabi-türki”sindən, Mirzə Nəsrullah Didənin “Kitabül-nəsayeh”indən sonra məktəblilərin mütaliəsinin təşkili və ümumiyyətlə, milli uşaq ədəbiyyatı yaratmaq sahəsində uğurlu təşəbbüs idi.

“Rəbiül-ətfal”ın müqəddiməsində müəllif yazırdı ki, yazıçılar fikirlərini elə qəliz ifadələrlə bəyan edirlər ki, məktəbli uşaqlar onların dərkində çətinlik çəkir. Bu problemi həll etmək üçün o, kitabı müstəqil hissələrə ayırmışdır. Klassik ədəbi ənənələrdən bəhrələnən S.Ə.Şirvani hər bölməni oğluna müraciətlə, etik məsələlərə dair baxışlarını ifadə edən öyüd və nəsihətlərlə başlayır. Öyüd və nəsihətlər münasib hekayə və təmsillərlə müşayiət olunur, biri digərini tamamlayır. Bu mənzum hekayə və təmsillər öyüd və nəsihətlərdə irəli sürülmüş fikirlərin əyaniləşməsinə xidmət etsə də, əslində onların hər birinin müstəqil mövzusu və konkret məzmunu var.

S.Ə.Şirvaninin didaktik əsərləri arasında özündə əlli miniatür hekayəni birləşdirən “Tacül-kütub” adlı məcmuəsi də var. Məcmuənin qarşısında duran başlıca vəzifə uşaqların şüuruna və əxlaqına təsir etməklə həyatda zəruri olan keyfiyyətləri aşılamaq və onları ümumbəşəri dəyərlər ruhunda tərbiyə etmək olmuşdur. Kitabdakı hər bir hekayənin məzmunundan qüvvətli əxlaqi təsirə malik ideya doğur.

1879-cu ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin fəaliyyətə başlaması mühüm hadisəyə çevrildi. Seminariyanın qabaqcıl müəllimləri tələbələrin bədii ədəbiyyatı mütaliəsini canalandırmağa, bu sahədə çatışmazlıqları aradan qaldırmağa çalışırdılar. Şöbənin müfəttişi, görkəmli pedaqoq A.O.Çernyayevski tələbələrin kitabxanadan aldıqları kitabları sistemsiz oxuduqlarını, sistemsiz qiraətin isə lazımi fayda vermədiyini göstərirdi.

Seminariyanın məzunlarından F.Ə.Köçərli, S.M.Qənizadə, F.Ağazadə, C.Məmmədquluzadə, S.S.Axundov, R.Əfəndiyev, N.Nərimanov öz müəllimlik fəaliyyətləri dövründə bədii ədəbiyyatın tədrisinə xüsusi diqqət yetirmişlər.

1887-ci ildə Bakıda azərbaycanlılara məxsus ilk müasir tipli təhsil ocağı – “Rus-müsəlman” məktəbi yarandı, bununla da Azərbaycan xalq maarifi tarixində yeni dövr başlandı. Bu, özünün quruluşu, təşkilinin orijinallığı baxımından bütün Rusiyada müsəlmanlara məxsus yeganə təhsil ocağı idi.

Həmin dövrdə dərslik, dərs vəsaitləri ilə yaranan vəziyyəti təhlil edən X.Məmmədov yazır ki, “İlk Rus-müsəlman” məktəbinin qarşılaşdığı ciddi çətinliklərin bir qismi dərslik və oxu kitabları ilə əlaqədar idi. Uzun əsrlər azərbaycanlılara məxsus məktəblərdə “Bustan”, “Gülüstan”, “Tarixi-Nadir”, “Tarixi-möcəm”, “Divani-Hafiz”, “Tərəssül”, “Hicab” və s. kimi müxtəlif səciyyəli fars ədəbiyyatı nümunələrinin oxunması və öyrənilməsi ana dilində və milli ruhda mütaliə vasitələrinin yaranması yolunda bir əngəl olmuşdu. Fars assimilyatorları bu kitabları uşaq mütaliəsinin ayrı-ayrı sahələrinə elə ustalıqla şamil eləmişdilər ki, azərbaycanlı qələm sahibləri və müdərrislər bunların müqabilində körpə həmvətənlərinin oxusundan ötrü kitab yaratmağa ehtiyac hiss etməmişdilər. Beləliklə, Azərbaycanda uşaq mütaliəsi sahəsində ciddi boşluq əmələ gəlmişdi. [12]

XIX əsrdə Azərbaycanda qiraət dərsliklərinin yaradılması yolunda ilk addımlar atıldı. A.O.Çernyayevskinin “Vətən dili” (1883), R. Əfəndiyevin “Uşaq bağçası” (1889) dərslikləri əlifbanın, ana dilinin öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulsa da, onlara daxil edilmiş folklor materialları, klassik və müasir ədəbiyyatımızdan nümunələr, tərcümələr məktəblilərin dünyagörüşünü, mühakimə yürütmək qabiliyyətini, zehnini inkişaf etdirməyə imkan yaradırdı.

R.Əfəndiyevin Şimali Qafqaz və Orta Asiya məktəblərində istifadə olunan “Uşaq bağçası” (1898) dərsliyinə maraqlı folklor nümunələri, şeir, hekayə və təmsillər, tərcümələr daxil edilmişdi.

R.Əfəndiyevin “Bəsirətül-ətfal” dərsliyi 1901-cu ildə Bakıda çap etdirilərək məktəblərdə yayılmış, müəllif özü də Qori Müəllimlər Seminariyasında bu kitabla dərslər keçmişdir. Kitab bir il təcrübədən keçirildikdən sonra, 1903-cü ildə Qafqaz Maarif Dairəsi tərəfindən dərs vəsaiti kimi təsdiq edilərək Qafqazdakı müsəlman məktəblərində istifadəsinə icazə verilmişdir. “Uşaq bağçası” kimi bu dərsliyə də məktəblilərin yaş xüsusiyyətlərinə və marağına uyğun təmsil, hekayə, nağıl, rəvayət, şeirlər, rus və Şərq klassiklərinin əsərlərindən nümunələr daxil edilmişdir. Dərsliyin “Azərbaycan türklərinə məxsus ədəbiyyat” sərlövhəli fəslində müəllif Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, ədəbi dil və janrlar, ədəbiyyatın vəzifələri haqqında danışır, şeirin bədii xüsusiyyətlərini izah edir. Kitabda “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı – məxsusəsi axırıncı əsrlərə kimi olmayıb”, “türk dili ümumi islam arasında işlənən dillərdən ən fəqiridir” kimi yanlış fikirlər də vardı. [13] Kitabın son hissəsində Şərq klassikləri haqqında məlumatlar, ədəbi terminlərin izahı verilmişdir.

R.Əfəndiyevin “Təbii üsuli-təlim” metodik məqaləsi, “Müəllimlər üçün üsuli-cədid üzrə ən əvvəl dərsə şüru etmənin qəvaididir” kitabçasında ədəbiyyat təliminin təşkili ilə bağlı metodik tövsiyələr verilirdi.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mədəni-maarif və məktəb işi canlanmağa başlamışdı. Bakı, Gəncə, Şuşa, Şəki, Şamaxı, Salyan və başqa şəhərlərdə ibtidai məktəblərin sayı artır, dərslik nəşrində irəliləyiş yaranmağa başlayırdı. Bu dövrdə maarifpərvər ədiblər, mütərəqqi pedaqoqlar şagirdlərin ədəbi təhsilini təşkil etmək məqsədilə klassik və müasir ədiblərin əsərlərinin nəşri ilə yanaşı, Şərq, rus, Avropa ədəbiyyatından tərcümələr, təbdil və iqtibaslar edirdilər.

F.Ağazadənin “Ədəbiyyat məcmuəsi”, M.Mahmudbəyov və A.Səhhətin “Yeni məktəb”, A.Şaiqin «Uşaq gözlüyü», «İkinci il», «Gülşəni – ədəbiyyat», «Gülzar», «Milli qiraət», «Qiraət kitabı», «Dördüncü il», «Türk çələngi», «Müntəxəbat», H.Cavidlə şərikli yazdığı «Ədəbiyyat dərsləri» dərslikləri gənc nəslin təlim – tərbiyəsində böyük rol oynamışdır.

Müasirləri əsrin əvvəllərində nəşr olunmuş həmin dərslikləri yüksək qiymətləndirməklə bərabər, diqqəti onların məzmununda, metodik quruluşunda, nəzəri məsələlərin izahında yol verilən nöqsanlara, ərəb-fars sözlərinin çoxluğuna cəlb edirdilər.

Bu dövrdə maarif xadimləri sırasında F.Köçərlinin səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyəti xüsusi qeyd olunmalıdır. F.Köçərlininin pedaqoji fəaliyyətini və görüşlərini tədqiq edən B.Nəbiyev yazır ki, o, təlim-tərbiyə işində böyük əhəmiyyəti olan dərslik və proqramların tərtibinə ciddi əhəmiyyət verirdi. Xüsusilə dərsliklərə, xalqın gələcəyi olan minlərlə balaların istifadə edəcəyi qiraət kitablarına qarşı o, daha tələbkar idi. [14]

Ədibin «Balalara hədiyyə» (1912) kitabı məzmun, metodik sistem baxımından diqqəti cəlb edir. Кitaba gənc nəslin təlim-tərbiyəsi baxımından dəyərli bədii nümunələr – nağıllar, uşaq oyun nəğmələri, məsəllər, tapmacalar, sayaçı sözləri, yanıltmaclar və s. bədii nümunələr daxil edilmişdi.

Ədəbiyyat tədrisi məsələlərinə daim diqqət yetirən F.Köçərli A.Şaiqin «Gülzar», R.Əfəndiyevin «Bəsirətül- ətfal”, F.Ağazadənin «Ədəbiyyat məcmuəsi» dərsliklərinin elmi-metodik məziyyətlərini təhlil etmişdir.

Qısa müddət ərzində gənc oxucuların rəğbətini qazanmış «Dəbistan» (1906-1908), «Rəhbər» (1906-1907), «Məktəb» (1911-1920) jurnallarının nəşri ilə şagirdlərin ədəbiyyatdan sinifdənxaric oxu materiallarına olan tələbatının ödənilməsi yolunda ciddi addım atıldı. «Dəbistan» jurnalında çap edilmiş «İfadeyi-məram” adlı məqalədə qeyd edilirdi: «… Öz halımıza dair gülməli və ibrətamiz hekayələr və mənzumələr qeyrəti ilə uşaqlarımız zəif və bivüsət əql və dərrakələrini gücləndirib gözəl hislər və təcrübələr əxz edirlər. Belə bir mühüm və əhəmiyyətli mətləbə yetişməkdə ancaq məktəblərimizə ümidvar olmayırıq, çünki uşaqlarımızın məktəblərdə keçirdikləri üç, ya dörd saat vaxt yazıb oxumaq və dərs kitablarını öyrənməyə ancaq kifayət edir.» [15]

S.M.Qənizadə gənc nəslin ədəbi təhsili ilə bağlı problemlərin aradan qaldırılması üçün səylə çalışmış, bu sahədə səmərəli təşəbbüslər göstərmişdir. O, Bakı –Dağıstan milli məktəbinin inspektoru işlərkən «ana dilində həm təlim üçün və həm də dərsdənqıraq vaxtlarda oxumaq üçün kitablar» nəşri ilə əlaqədar məktəb komitəsi qarşısında məsələ qaldırmışdı. [16]

1911-ci il fevral ayının 14-dən 17-dək Bakı şəhərində «İbtidai məktəblərdə Azərbaycan dili tədrisi, sinifdənxaric oxu və Azərbaycan dilində ilk qiraət kitabları haqqında pedaqoji kurs» keçirildi. Pedaqoji kursun işində S.M.Qənizadə, S.S.Axundov, A.Şaiq, M.Mahmudbəyov kimi görkəmli pedaqoqlar iştirak edirdi. Müzakirələrdə ədəbi təhsilin vəziyyəti, bədii ədəbiyyatın sinifdənxaric oxusu və s. məsələlər müzakirə edilmişdi.

F.Ağazadənin 1912-ci ildə nəşr edilmiş “Ədəbiyyat məcmuəsi” dərslik-müntəxəbatı “məktəb və mədrəsələrdə təlim üçün, dördüncü, beşinci, altıncı illərə məxsus, həmçinin axşam kursları və ailələrdə oxunmağa yarar bir qiraət kitabı” kimi nəzərdə tutulmuşdu. Müəllif kitabın girişində yazırdı ki, nazik hisləri qaba sözlərlə oyandırmaq mümkün deyil. Biləks, rəqiq və zərif kəlamın nazik və lətif də təsiri olur.

“Məcmuəni tərtib edərkən müəllif pedaqoji-didaktik qaydaları gözləmiş, sistematikliyə, ardıcıllığa xüsusi diqqət yetirmişdir. Məcmuə tədris üçün nəzərdə tutulduğundan mətnlər arasında rabitə gözlənilmiş, əvvəlcə məktəbə, təlimə, elmə, anaya, ataya, vətənə məhəbbət ruhlu kiçik şeir və hekayələr, daha sonra isə irihəcmli, daha dərin məzmunlu materiallar verilmişdir. Kitaba toplanmış bədii əsərlərdə bir çox ərəb və fars kəlmələri olduğuna görə hər mətnin sonunda lüğət vardır.” [17]

Maarifpərvər ədib Seyid Hüseyn 1914-1915-ci illərdə “Dirilik” jurnalında tədris kitabları ilə bağlı açdığı müzakirədə “Ədəbiyyat məcmuəsi”ni “cocuqlarımıza türk dili və ədəbiyyatını öyrədən kitab” kimi dəyərləndirir, sonrakı nəşrlərdə bədii mətnlərin məzmunu, dili ilə bağlı bir sıra nöqsanları aradan qaldırmağın zəruriliyini qeyd edirdi. [18]

Ədəbiyyat müəllimi və dərslik müəllifi kimi uğurlu fəaliyyəti ilə seçilən böyük sənətkarımız A.Şaiq yazırdı ki, hər işdə istedad tələb olunduğu kimi, müəllimlikdə də istedad olmalıdır. O, müəllim işlədiyi dövrdə köhnə təlim üsullarına qarşı mübarizə aparır, öz dərslərində Sabirin, Səhhətin şeirlərini, tərcümə etdiyi əsərləri müxtəlif metodik üsullardan istifadə etməklə öyrədirdi. Otuz ilə qədər orta və ali məktəblərdə pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan A.Şaiq on bir dərsliyin müəllifi idi.

Mirzə İbrahimov ədibin pedaqoji fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək yazırdı ki, Abdulla Şaiqi müəllimliyə sövq edən yalnız təbiətindəki böyük pedaqoqluq qabiliyyəti, uşağa, uşaq tərbiyəsinə meyil, deyil, hər şeydən əvvəl dərin vətənpərvərlik duyğuları, böyük ictimai ideal olmuşdur. Demək lazımdır ki, onu ədəbiyyata, ədəbi yaradıcılığa, sövq edən də fitri istedadla yanaşı, bu ideal idi – xalqın, vətənin cəhalətdən, qaranlıqdan qurtarmasına, azadlıq yoluna, geniş inkişaf yoluna çıxmasına kömək etmək.” [19]

A.Şaiqin “Gülzar” dərsliyi məzmunu, elmi-metodik strukturu baxımından ən yaxşı dərsliklərdən biri kimi dəyərləndirilməlidir. Dörd bölmədən ibarət dərslikdə təbiət, məişət, ictimai həyat, yaşayışla bağlı mövzular, tarixi xülasələr, tərcümeyi-hal materialları öz əksini tapmışdı.

N.Nərimanov dilin öyrənilməsinə dair əsərlər yazmaqla yanaşı, ədəbiyyat tədrisi problemləri ilə də ciddi məşğul olmuşdur. O, özünün «Müxtəsər sərf-nəhv» kitabına şagirdlərin mənəvi-estetik tərbiyəsinə xidmət edən bədii nümunələr («Bahadır və Sona» romanından təbiət təsviri və s.) daxil etmişdi.

Ədib qrammatik qaydaların öyrədilməsinin məktəblilərin mənəvi-estetik tərbiyəsi ilə üzvi vəhdətdə aparılmasını qarşıya məqsəd qoymuşdu. Bu məqsədlə dərslikdə şifahi xalq ədəbiyyatı materialları, bədii ədəbiyyatdan nümunələr, klassiklərin tərcümeyi-halı haqqında məlumatlar verilmişdi.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ədəbiyyat tədrisi məsələlərinə ifrat ideoloji mövqedən yanaşılmağa başladı. Artıq sovet hakimiyyətinin ilk illərindən ədəbiyyata ümumproletar işinin bir hissəsi kimi yanaşılır, ona siyasi mübarizənin, yeni insan tərbiyəsinin mühüm amili kimi xüsusi diqqət yetirilirdi. Təlim prosesində bədii ədəbiyyatın mahiyyətindən doğan ilkin vəzifələr, insani duyğuların formalaşması arxa planda qalır, gənc nəslin kommunist ideologiyası ruhunda tərbiyəsi ön plana çəkilir, şüarçılıq, ideoloji qəliblər, ehkamlar ədəbiyyat tədrisinda aparıcı mövqe tuturdu.

Bir çox gənc sənətkarlar sovet hakimiyyətinin həyata keçirdiyi mədəni-maarif tədbirlərinə ümidlə baxır, ölkədə savadsızlığın ləğvi, qadın azadlığı, mövhumatın, fanatizmin tənqidi, məktəblərin, mədəniyyət ocaqlarının açılması, yeni mətbu orqanların nəşrə başlaması kimi dövrün tələbinə uyğun atılan addımlar onların qəlbində yeni quruluşun gələcəyinə inam oyadırdı.Onların bolşevik rejiminin xalqa zidd olan əsl mahiyyətini dərk etməsi üçün zaman lazım idi.

Keçən əsrin 20-ci illərindən etibarən bir sıra gənc yazarlar kommunist rejiminin ədəbiyyat sahə sində siyasətini həyata keçirmək üçün yaradılmış ədəbi dərnək lərdə birləşir , onların rejimin tələblərinə uyğun yazılmış , « formaca milli , məzmunca sosialist olan » sovet ədəbiyyatının ilk nümunələri sayılan əsərləri « Maarif və mədəniyyət » jurnalında , « Kommu nist », « Gənc işçi » qəzetlərində , ədəbi almanaxlarda , məcmuələrdə çap olunurdu . Həmin əsərlərdə proletar beynəl miləlçiliyi , sosialist inqilabı , « böyük qardaş » rus xalqı , « dahi rəhbər » Lenin tərənnüm olunurdu .

Məktəblilərə kommunizmə inam aşılamaq, “sovet adamı” tərbiyə etmək məqsədilə ideoloji qəlibləri əks etdirən şüar səciyyəli əsərlərin təbliğinə geniş yer verilirdi:

Artıq Əli yoxdu, onu qırmızı qan basmışdı,
Ancaq vardı onun candan sevdiyi bir doğru yol.
Uzandığı yaş torpağın üzərində yazmışdı
Barmağını öz qanına batıraraq: komsomol.

Həmin dövrdə ədəbiyyatın mahiyyətinə, məram və ideallarına zidd olan “Tutaq Lenin ətəyindən, ona pənah aparaq, Zəmanəmizin həllali-müşkülatı odur,” “İşıqlıdır lampaları kolxozun”tipli şeirlər məhz ideoloji ehkamların nəticəsi kimi meydana çıxırdı.

Ümumtəhsil məktəbləri üçün proqramlara şagirdlərə ateist baxışlar aşılayan əsərlər daxil edilir, “Ədəbiyyat” dərsliklərinə salınan bədii mətnlərə də bu istiqamətdə əl gəzdirilirdi. A.Səhhətin məşhur “Vətən” şeirində bu məqsədlə ixtisarlar aparılmış, əsər gənc oxuculara təhrif olunmuş şəkildə təqdim olunmuşdu. Senzura şairin “Vətən” şeirindəki aşağıdakı misraları dini məzmun daşıdığına görə dərsliyə daxil etməyə icazə verməmişdi:

Məni xəlq eyləmiş əvvəlcə xuda,
Sonra vermiş vətənim nəşvi-nüma.

Dinə qarşı deyil, bütün həyatı boyu dini fanatizmə, mövhumata, avamlıq və cəhalətə qarşı çıxan, öz xalqının tərəqqisinə çalışan M.Füzuli, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə kimi qüdrətli sənətkarlar oxuculara ateist kimi təqdim olunur, dini-mənəvi dəyərlər tənqid obyektinə çevrilirdi. Bu məqsədlə M.Füzulinin “Könül, səccadəyə basma ayaq” qəzəli, S.Ə.Şirvaninin “Allaha rüşvət” satirası, C.Məmmdquluzadənin “Ölülər” tragikomediyası məktəblərdə geniş tədris olunurdu.

Bu axına qoşulmayan H . Cavid , Y . V . Çəmənzəminli , Ö . F . Nemanzadə , S . Mümtaz , S . Hüseyn , Ə . Müznib , Qantəmir , S . Qəni zadə , T . Şahbazi ( Simurq ), M . Müşfiq kimi sənətkarlar aman sız rejimin repressiyasının qurbanlarına çev rildilər .

1923-cü ildə birinci və ikinci dərəcəli məsai (əmək) məktəbləri üçün proqramlar nəşr edildi. Həmin proqramlarda şagirdlərin sinifdənxaric oxusu üçün tövsiyə olunan əsərlərin siyahısının verilməsi ilk təşəbbüs kimi təqdir olunmalıdır. Lakin bu siyahıları tam qənaətbəxş hesab etmək çətindir. Proqramlarda Azərbaycan ədəbiyyatına az yer verilir, materialların əksəriyyəti qeyri- bədii, məzmun, təlim-tərbiyə baxımından maraqsız olub şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğun gəlmirdi.

Proqramlarda ədəbiyyatın dövrləşməsində tarixilik prinsipi pozulmuş, metodoloji qüsurlara yol verilmişdi. “İkinci dərəcəli məktəblərin üçüncü və dördüncü qruplarında (VIII-IX siniflər) proqram materialları dövrlər üzrə ümumiləşdirilir. Dövrlər belə adlandırılır: padərşahlıq dövrü (IX əsrə qədər), dərəbəyi cəmiyyət dövrü (IX əsrdən XI əsrə qədər), kapitalist cəmiyyəti dövrü-ticarət kapitalizmi (XIX əsr), kapitalist cəmiyyəti dövrü-sənaye kapitalizmi (1905-1917-ci illər). [20]

Proqramın 1926-cı il nəşrində bədii əsərlərin sosioloji təhlili metodik tələb kimi irəli sürülür, əsərə müəyyən tarixi dövrün məhsulu kimi yanaşmağın, şagirdləri dövrün iqtisadi, siyasi faktları ilə tanış etməyin zəruriliyi göstərilirdi.

B.Çobanzadənin «Türk dili və ədəbiyyatının tədris üsulu» kitabında bədii əsərlərin tədrisinə verilən metodik tələblər müəyyənləşdirilir, ədəbiyyat müəllimlərinə tövsiyələr verilirdi: “Ədəbi-bədii hadisələr də elmə mövzu olan başqa hadisələr kibi təhlil edilmək lazımdır. Təhlil süzgəcindən keçirilmədikcə ədəbi və bədii əsərləri tamamilə anlamaq, bilxassə onun doğuşunda rol oynayan amilləri qavramaq qabil olamaz. Biz ədəbi əsəri, eyni sürətlə bir dövrü, yaxud cərəyan və məktəbi başlıca ideoloji, sinif, üslub, şəkil, mündəricə, təşkil (kompozision), dil cəhətindən təhlil etmək mümkündür”. [21]

Müəllif yazırdı ki, müəllim öz dərsini necə qurursa-qursun yenə də bir çox məsələlər, yeni nəşr olunan xeyli əsər dərsdən kənarda qalır. Şagirdlərin oxuması zəruri olan belə əsərləri «müəllim kəmali-cəsarətlə sinfin xaricinə çıxara bilər.» Bu zaman şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri və bilik səviyyələri nəzərə alınmalıdır.

F.Qasımzadə «Kommunist tərbiyəsi uğrunda» jurnalında nəşr olunmuş «Məktəbdənxaric bədii qiraət haqqında” məqaləsində qeyd edirdi ki, ədəbiyyatdan sinifdənxaric oxu vasitəsilə şagirdlərin sinifdə qazandığı biliklər dərinləşdirilir, onların müstəqil mütaliə mədəniyyəti inkişaf etdirilir. Məqalədə şagirdlərin sinifdənxaric oxusunun təşkili sahəsində müsbət işlərlə yanaşı, nöqsanların da olduğu göstərilirdi.

Bu illərdə məktəblərdə, əsasən, “Qiraət kitabı”, “Milli qiraət kitabı”, “Uşaq çeşməyi”, “Qiraət dərsləri” dərsliklərindən istifadə olunmuşdur. Həmin dərsliklərdə verilən materialların hamısını təlim baxımından müvəffəqiyyətli hesab etmək mümkün olmasa da, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, İ.A.Krılov, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, A.Şaiq kimi sənətkarların əsərlərindən nümunələr verilməsi bu dərs kitablarının uğuru sayılmalıdır. [22]

Həmin dövrün dərslikləri içərisində R.Axundov, H.Əminbəyli, V.Xuluflunun redaktorluğu ilə nəşr olunan “Ədəbiyyat dərsləri” müəllimlər tərəfindən daha rəğbətlə qarşılanmışdı.

1933-1934-cü illərdə ədəbiyyatdan yeni proqram və dərsliklərin tərtib olunması qərara alınmış, hazırlanan proqramlarda «Məktəbdənxaric oxunacaq əsərlər» başlığı altında şagirdlərə tövsiyə olunan əsərlərin siyahısı genişləndirilmişdi.

Keçən əsrin 40-cı illərində nəşr olunmuş yeni dərslik və proqramlarla müəllimlərin səmərəli işləməsini təmin etmək üçün metodik vəsaitlərə ehtiyac duyulurdu. Bu baxımdan 1940-cı ildə F.Qasımzadənin redaktorluğu ilə nəşr olunan «Ədəbiyyat metodikası» metodik vəsaiti həmin sahədə boşluğu doldurmağa xidmət edirdi. Vəsait V.V.Qolubkovun “Ədəbiyyatın tədrisi metodikası” kitabı əsasında işlənilsə də, burada metodik tövsiyələr Azərbaycan ədəbiyyatı materialları əsasında verilmiş, məktəb təcrübəsi nəzərə alınmışdı.

Bu kitab, eləcə də M.Quluzadənin “Natamam orta məktəblərdə lirik əsərlərin öyrədilməsi” (1940), M.Ələkbərovun “Orta məktəbdə ədəbi oxu haqqında” (1940) kitabları o dövrdə ədəbiyyat tədrisi metodikasında irəliyə doğru atılmış addım kimi qiymətləndirilməlidir.

İkinci dünya müharibəsi illərində ədəbiyyat tədrisi sahəsində qarşıya qoyulan vəzifələr o dövrün ab-havası ilə şərtlənir, təlim prosesində vətənə məhəbbət, düşmənə nifrət hissinin aşılanması ön plana çəkilirdi.

Müharibədən sonrakı illərdə «Azərbaycan məktəbi» jurnalında, «Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi» metodik məqalələr məcmuəsində ədəbiyyat tədrisi ilə bağlı məqalələr dərc olunur, qabaqcıl iş təcrübəsi işıqlandırılırdı.

Bu dövrdə görkəmli metodist alim Ə.Qarabağlının məhsuldar elmi fəaliyyəti xüsusi qeyd olunmalıdır. Onun S.Əfəndiyev, M.Quluzadə ilə birlikdə yazdığı “Ədəbiyyat metodikası” (1952) kitabında ədəbiyyat dərslərinin təşkilinin bir sıra nəzəri və praktik məsələləri şərh edilmiş, müəllimlərə konkret metodik tövsiyələr verilmişdi. Ə.Qarabağlının “Məktəbdə bədii mətnlərin təhlili” kitabında ədəbiyyat tədrisinin məzmunu, predmeti, məqsəd və vəzifələri, bədii əsərlərin təhlili metodikası məktəb təcrübəsinə əsaslanmaqla şərh olunmuşdur.

Ə.Qarabağlının ədəbiyyat tədrisi sahəsində ardıcıl tədqiqatlarının nəticəsi olaraq meydana gəlmiş “Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası” dərs vəsaiti ali və orta məktəblərdə ədəbiyyat tədrisinin səviyyəsinin yüksəlməsi üçün zəmin yaratdı.

Keçən əsrin 70-ci illərindən etibarən ədəbiyyat tədrisi sahəsində tədqiqatların miqyası genişlənməyə, yeni metodik vəsaitlər, dərsliklər nəşr olunmağa başladı. Bu illərdə Şəmistan Mikayılov, Ağadadaş Babayev, Aydın Hacıyev, Camal Əhmədov, Dursun Məmmədov, Bilal Muradov, Soltan Hüseynoğlu, Abbas Səmədov kimi tanınmış metodist alimlərin apardığı sanballı tədqiqatlarla ədəbiyyat tədrisi metodikası yeni inkişaf mərhələsinə daxil oldu.

Hazırda ədəbiyyatın tədrisi metodikası sahəsində Piralı Əliyev, Fəxrəddin Yusifov, Asya Bəkirova, Yusif Aslanov, Bibixanım İbadova kimi orta nəsli təmsil edən tədqiqatçılar səmərəli fəaliyyət göstərirlər.

Azərbaycan ədəbiyyatının orta məktəbdə səmərəli öyrədilməsi üçün pedaqoji-metodik işin elmi təşkili, tədris vəsaitləri və proqramlarının hazırlanması sahəsində pedaqoji elmlər doktoru, professor Ş.Mikayılov səmərəli fəaliyyəti qeyd edilməlidir. Alimin ədəbiyyat nəzəriyyəsinin şagirdlərə öyrədilməsi yolları probleminə həsr olunmuş tədqiqatlarının nəticələri “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” dərs vəsaitində ümumiləşdirilmişdir.

Bu dərs vəsaitini əvvəlki “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi”ndən fərqləndirən məziyyətlərdən biri də bədii dil, xüsusilə bədii təsvir və ifadə vasitələri haqqqında biliklərin müəyyən sistemə salınması idi. Sələflərindən fərqli olaraq, müəllif bədii təsvir vasitələri ilə bədii ifadə vasitələrini bir-birindən ayırır, beləliklə, həmin anlayışların təkcə şagirdlər tərəfindən deyil, bu anlayışları öyrədən müəllimlər tərəfindən də asan qavranılmasına şərait yaradırdı. Bədii süjet və kompozisiya, ədəbi məktəb və cərəyanlar, yaradıcılıq metodları və üslub haqqında deyilənlər də konkretliyi və aydınlığlı diqqəti cəlb edirdi.

Hazırda məktəb təcrübəsi əhəmiyyətli şəkildə dəyişmiş, metodikanın nəzəriyyə və təcrübəsində ədəbiyyat təlimi prosesinə təsir göstərən yeniliklər yaranmışdır. Nəticədə metodika elminin müasir tələblərinə cavab verən yeni dərs vəsaitlərinə ciddi ehtiyac yaranmışdır. Bu baxımdan pedaqoji elmlər doktoru, professor Ş.Mikayılovun pedaqoji elmlər namizədi, dosent A. Bəkirova ilə birlikdə apardığı tədqiqatların nəticəsi olan “Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI siniflərində ədəbiyyatın tədrisi metodikası” dərs vəsaitinin nəşri çox əhəmiyyətlidir.

Yeni dərs vəsaitini müəlliflər əvvəlki metodik təcrübədən bəhrələnməklə, ədəbiyyatın tədrisi metodikasındakı müsbət ənənələri qoruyub saxlamaqla və həyatın tələbi ilə məktəb təcrübəsinə, metodik fikrə gəlmiş yenilikləri nəzərə almaqla yazmışlar. Beləliklə, gərgin tədqiqatçı əməyinin nəticəsində müsbət metodik ənənələri və yeni metodik təfəkkürü üzvi şəkildə birləşdirən orijinal dərs vəsait-yaranmışdır.

Ş.Mikayılovun elmi-metodik fəaliyyətinin mühüm bir istiqamətini orta ümumtəhsil məktəblərinin IV-X sinifləri üçün ədəbiyyat proqramlarının tərtibi təşkil etmişdir. Keçən əsrin 70-80-ci illərində ədəbiyyat müəllimlərinin təlim prosesində böyük həvəslə istifadə etdiyi həmin proqramlarda tərtibçinin metodik səriştəsi, gənc nəslə soykökünə bağlılıq, xalqa, xalq işinə sədaqət, fəal mənəvi mövqe aşılayan əsərlərə geniş yer verməsi, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsini, maraq dairəsini nəzərə alması xüsusi qeyd edilməlidir.

Azərbaycanın müstəqil dövlət quruculuğu yoluna qədəm qoyması digər fənlərdə olduğu kimi, ədəbiyyat tədrisi sahəsində də ciddi dönüş yaratdı. Ədəbiyyat tədrisi sovet sisteminin ideoloji ehkam və qəliblərindən azad oldu. Respublikada həyata keçirilən təhsil islahatının tələblərinə uyğun olaraq, orta ümumtəhsil məktəblərində mütərəqqi ənənələrimizi dünya təhsil sistemində faydalı olanlarla əlaqələndirən, milli zəminə əsaslanan və bəşəri dəyərləri özündə əks etdirən yeni proqramların və dərsliklərin hazırlanması vəzifəsi qarşıya qoyuldu.

Təhsil Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərən elmi-metodik şuranın işləyib hazırladığı ədəbiyyat proqramları nəşr olundu, ədəbiyyat dərslikləri tərtib edildi. Müstəqillik dövrünün ilk proqram və dərsikləri bir sıra qüsurlarına baxmayaraq, əvvəlkilərdən mahiyyət etibarilə, bir çox parametrlərinə görə köklü surətdə fərqlənirdi.

2003-cü ildə ədəbiyyatdan yeni proqram və dərsliklər hazırlanarkən belə bir əsas götürüldü ki, ədəbiyyat tədrisinin ali məqsədi yüksək ideya-bədii dəyərə malik əsərlərin öyrədilməsi əsasında şagirdlərin dünyagörüşünü genişləndirmək, milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərləri mənitmsətmək, nəticə etibarilə gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasına kömək etməkdir.

2012/13-cü tədris ilindən etibarən Azərbaycan məktəblərində ədəbiyyat fənni üzrə kurikulumun tətbiqinə başlanıldı. Bu məqsədlə V-VII siniflər üçün yeni tipli “Ədəbiyyat” dərslikləri və müəllim üçün metodik vəsaitlər nəşr olundu.

Ədəbiyyat
1. Abdullayev A.S. Azərbaycan dilinin tədrisi tarixindən. Bakı: Maarif, 1966.

2. Ağayev Ə.Ə. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan pedaqoji fikrinin başlıca problemlərinə dair. Azərbaycan məktəbi, 1975 N1.

3. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin milli kurikulumu. Bakı, 2006.
4. Çobanzadə B. Türk dili və ədəbiyyatının tədris üsulu. Bakı, 1927.
5. Əhmədov C.M. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Bakı Universiteti, 1991.
6. Əhmədov C.M. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi tarixindən. Bakı: Maarif, 1971.
7. Əhmədov H.M. XIX əsr Azərbaycan məktəbi. Bakı: Maarif, 1985.

8. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Müəllim üçün metodik vəsait.Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2012.

9. Hüseynoğlu S. Ədəbiyyat dərslərində yeni texnologiyalar: Fəal/ interaktiv təlim.Bakı, 2009.

10. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2012.

11. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Məmmədova S., Mustafayeva A. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2014.

12. Hüseynzadə R.L. Erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir. Bakı: MBM, 2005.

13. Köçərli F.Ə. Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild. Bakı: Elm, 1981.
14. Qarabağlı Ə.M. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası. Bakı: Maarif, 1968.

15. Mikayılov Ş.A., Bəkirova A.M. Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI siniflərində ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Naksuana, 2008.

16. Mollayev İ. Orta əsrlərdə Azərbaycanda məktəb və təlim məsələlərinə dair. “Azərbaycan məktəbi», 1977 N 1.

17. Orta məktəbdə ədəbiyyat tədrisi. I hissə. A.M.Babayevin redaktəsi ilə. Bakı: Maarif,1976.
18. Seyidov F.Ə. Qori seminariyası və onun məzunları. Bakı: Maarif, 1988.

19. Seyidov Y. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə dil, məktəb, tədris problemləri. Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi, 2000 N 1, s.3-9.

20. Səmədov A.A. Azərbaycan məktəblərində ədəbiyyat tədrisinin inkişaf problemləri. Gəncə: Gəncə poliqrafiya, 2006.

21. Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri üçün ədəbiyyat proqramı. Bakı, 2003.
Şagird bədii ədəbiyyatın oxucusu kimi
[1] Köçərli F.Ə. Balalara hədiyyə. Bakı, 1987, səh.3.

[2] Mollayev İ. Orta əsrlərdə Azərbaycanda məktəb və təlim məsələrinə dair. Azərbaycan məktəbi, 1977 N 1, səh.68.

[3] Köçərli F. Ə. Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. Bakı, 1978, səh.90.
[4] Əhmədov C.M. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı, 1991, s.62.

[5] Hüseynzadə R.L. Erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir. Bakı: MBM, 2005, s. 58.

[6] Araslı H. Şairin həyatı. Bakı, 1967, səh.28.
[7] Axundov M.F. Əsərləri. II cild. Bakı, 1962. s.70.
[8] Bakıxanov A.M. Bədii əsərləri. Bakı, 1973, s. 353.
[9] Кöçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild. Bakı, 1981, s.33.

[10] Qənizadə S.M. Sabir haqqında kiçik bir xatirə. “Sabir xatirələrdə” kitabında. Bakı, Gənclik, 1982. s. 26-38.

[11] Məmmədov X. Sultan Məcid Qənizadə. Bakı: Yazıçı, 1983. s.18.
[12] Məmmədov X. Sultan Məcid Qənizadə. Bakı: Yazıçı, 1983. s.49.
[13] Bax: Talıbzadə K.A. XX əsr Azərbaycan tənqidi. I hissə. Bakı: EA-nın nəşri, 1966, s.50.
[14] Nəbiyev B. F.Köçərli. Bakı: Gənclik, 1984. c. 67. üm səh. 228.
[15] «Dəbistan» 1906 N 1.

[16] Ağayev Ə.Ə. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan pedaqoji fikrinin başlıca problemlərinə dair. «Azərbaycan məktəbi» jurnalı, 1975 N 1, s. 55.

[17] Ağayev Ə.Ə.Fərhad Ağasadənin pedaqoji görüşləri. Bakı: Maarif, 1987. s.74.

[18] Hüseynzadə A. Seyid Hüseynin pedaqoji fəaliyyəti və maarifçilik görüşləri. Bakı: Maarif, 1971, s.50-61.

[19] İbrahimov M. Niyəsiz, necəsiz bir yazısan sən. Bakı, 1985, s.365.

[20] Səmədov A.A. Azərbaycan məktəblərində ədəbiyyat tədrisinin inkişaf problemləri. Gəncə: Gəncə poliqrafiya, 2006, s. 60.

[21] Çobanzadə B. Türk dili və ədəbiyyatının tədris üsulu. Seçilmiş əsərləri. III cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, s.300

[22] Səmədov A.A. Azərbaycan məktəblərində ədəbiyyat tədrisinin inkişaf problemlər i. Gəncə: Gəncə poliqrafiya, 2006, s. 64.

Böyük pedaqoq Əliyar Qarabağlı

Görkəmli pedaqoq, müəllim, ədəbiyyatşünas alim, ədəbiyyatın tədrisi metodikası sahəsində onlarla elmi əsərlərin müəllifi Əliyar Məhəmməd oğlu Qarabağlının adı pedaqoji ictimaiyyətə yaxşı tanışdır. Əliyar Qarabağlı respublikamızda Azərbaycan ədəbiyyatı tədrisi metodikasının ən görkəmli mütəxəssislərindən biri olmuşdur. O, 40 illik müəllimlik fəaliyyəti dövründə həyatını orta və ali məktəblərdə şagird və tələbələrin təlim-tərbiyəsinə həsr etmiş, Azərbaycan dövri mətbuatında öz məzmunlu elmi məqalələri ilə çıxış etmişdir. Ə.Qarabağlı orta məktəbdə sıravi ədəbiyyat müəllimliyindən Azərbaycan Dövlət Universitetinin pedaqogika kafedrasının müəllimi vəzifəsinədək yüksəlmiş, dosent, professor elmi adlarına layiq görülmüşdür.

Əslən qədim türk yurdu Borçalı mahalının Lecbədin kəndindən olan Əliyar Qarabağlı 1921-ci ildə öz doğma kəndində ilk dünyəvi məktəbin açılması təşəbbüskarlarından olub. 20 yaşlı gənc Qarabağlı Əliyar həm də məktəbin müəllimi idi. Dərslər ərəb dilində keçirilirmiş. O zaman ərəb dilini mənimsəyən və təhsilini Qori seminariyasının Qazax filialında davam etdirən Ə.Qarabağlı məktəbdə yeni canlanma yaradaraq kənd uşaqlarında məktəbə həvəs oyatmağa çalışırdı. Daha sonra Bakıda pedaqoji təmayüllü məktəb və texnikum bitirən Ə.Qarabağlı təhsilini Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda davam etdirir.
Ə.Qarabağlının xatirələrindən aydın olur ki, ilk illər Bakıda böyük iqtisadi çətinliklərlə yaşayırmış. Kənddə öz böyük ailəsini çətinliklə dolandıran atası ona kifayət qədər pul göndərə bilmirmiş. Yataqxanada yerin olmaması, qaldığı mənzildəki darısqallıq, yarıaclıq onu iş axtarmağa məcbur edir. Nəhayət, çox çətinliklə iki aylıq məzuniyyətə getmiş bir müəllimin yerinə təyin edildiyini sevinclə yazır. Əliyar Qarabağlı müəllimlik fəaliyyətinin ilk günlərini təbəssümlə xatırlayır: “Uşaqlarla xoş rəftar edirdim, gördüm mümkün olmur, uşaqlar şuluqluq edirlər. Gördüm mümkün olmayır, uşaqlar məni ələ salıb oynadırlar, dərs də ayranaşı çıxır. Başladım şeşələnməyə. ” .
Çətinliklər gəlib keçir. Əliyar Bakı məktəblərində dərs verə-verə oxuyur, Pedaqoji İnstitutu fərqlənmə ilə qurtarır. 1931-ci ildə oranı bitirdikdən sonra Ə.Qarabağlı elmi fəaliyyətə başlayır. O zamanlar musiqi aləmində tarın bir musiqi aləti kimi köhnəlmiş olduğunu, onun havalarında guya ağlamaq motivləri olduğunu iddia edərək tarı ləğv etmək məsələsi qalxmışdı. Kimi bu məsələnin lehinə, kimi əleyhinə idi. Belə bir vaxtda Bakı qəzetlərinin birində “Tar ağlamayacaq” sərlövhəli qiymətli fikirlərdən ibarət bir məqalə çıxır. Bu, Əliyarın özünəməxsus çılğınlıqla yazdığı bir əsəri idi. Bu onun ilk işi sayıla bilər. Düzdür, ondan qabaq da Əliyarın xırda, xəbər məzmunlu yazıları çıxırdı, lakin onlar elmi, publisistik əsər deyildilər.
Var-qüvvəsi və bacarığı ilə xalqına xidmət etməyə başlayan Ə.Qarabağlı məktəblərdə münasib dərsliklərin olmamasını, onlara böyük ehtiyac olduğunu görür və bu ciddi kəsiri aradan qaldırmaq üçün həmin sahəyə girişir. Az bir müddətdə bir çox dərsliklərin müəllifi olur. Bu dərsliklər ona böyük pedaqoji şöhrət qazandırır. Bundan başqa mətbuatda zaman-zaman onun elmi, ədəbi məqalələri çıxırdı.
Görkəmli pedaqoq Bakının 1 saylı məktəbində 1939-cu ilə kimi ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. Əliyar Qarabağlının fond sənədlərini araşdırarkən qarşımıza əski bir qəzet kəsiyi çıxdı. Burada, yəni 14 noyabr 1933-cü il tarixli “Kommunist” qəzetində T.Hüseynov adlı müəllifin “Zərərli bir dərs kitabı haqqında” sərlövhəli məqaləsi dərc edilmişdir. Məqalədə 1933-cü ildə F.Qasımzadə və Ə.Qarabağlının birgə tərtib etdikləri və “Azərnəşr” nəşriyyatı tərəfindən çap edilmiş “4-cü təhsil ili üçün ədəbiyyat müntəxəbatı” dərsliyi barədə kəskin fikirlər söylənilir. Məqalə müəllifi — T.Hüseynov adlı şəxs dərs kitabında həyatın ancaq mənfi cəhətdən təsvir edilən materiallarla bol olduğunu yazır, dərsliyə daxil edilən C. Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu”, Ə.Haqverdiyevin “Pir” hekayələrini olduqca müvəffəqiyyətsiz seçim adlandırır, dərsliyə 3 hekayəsi daxil edilmiş, müəllifin təbirincə desək “Çəmənzəminli təxəllüsü altında gizlənən” Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “sabiq musavat hökumətinin Ukrayna müvəkkili Mir Yusif Vəzirov” olduğunu “xatırladır”. Məqaləni yazan şəxs dərsliyin həmmüəlliflərindən olan Ə.Qarabağlını da qamçılamağı unutmur:
“Dərs kitabının müəlliflərindən biri Ə.Qarabağlı, şura hökuməti əleyhinə aktiv mübarizə aparan qolçomaq ailəsindəndir. İmdi isə o, necə görürsünüz, məktəb ədəbiyyatının aktiv xadimidir”, -deyə müəllif yazır .
İşlədiyi illər ərzində Ə.Qarabağlının respublikanın orta məktəblərində ədəbiyyatın tədrisi üsulu haqqında onlarla elmi-metodik əsəri çap olunmuşdur. Orta məktəblərdə Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisinə dair qiymətli monoqrafiyalar yazmış Qarabağlı eyni zamanda orta məktəb üçün yazılmış onlarla dərsliklərin də müəllifidir. Ə.Qarabağlının müəllifi olduğu dərsliklər dəfələrlə Azərbaycan Maarif Nazirliyinin elan etdiyi müsabiqələrdə birinci mükafata layiq görülmüşdür. Bu dərsliklərdən uzun müddət Sovet Azərbaycanı məktəblərində istifadə edilmişdir. Şübhəsiz ki, bu dərs vəsaitlərinin yazılmasında Qarabağlıya çoxillik iş təcrübəsi və məktəb işini dərindən bilməsi kömək edirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin illərdə Azərbaycan dilində bu mövzuda yazılmış elmi-metodik ədəbiyyat olduqca az idi .
Əliyar Qarabağlı bir ədəbiyyatşünas alim kimi də tanınırdı. O, Azərbaycan ədəbiyyatına, folkloruna, bunların orta məktəblərdə tədrisinə dair qiymətli məqalələrin müəllifidir. Ə.Qarabağlının Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının öyrənilməsi sahəsində böyük xidmətləri vardır. O dövrdə Azərbaycan folklorunun məktəbdə tədrisi üsulundan, demək olar ki, heç bir yerdə bəhs olunmamışdı. Ə.Qarabağlı tamamilə toxunulmamış bir mövzunu seçmiş və bu haqda topladığı materialları, tədqiqat və müşahidə nəticələrini 1949-cu ildə ildə yazdığı “Orta məktəbin ədəbiyyat kursunda Azərbaycan folklorunun yeri və tədris üsulu” adlı dissertasiya işi halında təqdim etmişdir. Ə.Qarabağlının folklor haqqında yazdığı bu elmi əsərdən, xüsusən də onun Azərbaycan foklorunun təsnifinə dair hissələrindən müəllifin sadəcə bir metodist deyil, eyni zamanda ədəbiyyatşünaslıq və folklorşünaslıq məsələlərinə dərindən bələd olan, bələd olduğu qədər də eyni dərəcədə bu sahələrin hamısı ilə tanış bir tədqiqatçı-ədəbiyyatçı metodist olması üzə çıxdı.
Ə.Qarabağlı ədəbiyyatın, maarif işinin müxtəlif sahələrinə aid — ədəbiyyat üzrə sinifdən və məktəbdən xaric işlərin təşkili metodikası, şagirdlərin ədəbiyyatdan geriləməsi və sinifdə qalması ilə mübarizə yolları, məktəbdə ədəbiyyat kabinəsinin vəzifələri və digər mövzularda da diqqətəlayiq əsərlər yazmışdır.
Görkəmli pedaqoq 30 ilə yaxın respublikamızın ali məktəblərində Azərbaycan ədəbiyyatı və ədəbiyyatın tədrisi üsulundan dərs demişdir. O, 45 illik elmi-pedaqoji fəaliyyətinin 30 ildən artığını ali məktəblərdə ədəbiyyat mütəxəssisləri və müəllimləri yetişdirməyə sərf etmişdir. ADU-nun pedaqogika kafedrasının dosenti olmuş Ə.Qarabağlı ali məktəb tələbələri və orta məktəb müəllimləri üçün ədəbiyyat metodikası üzrə bir sıra dərs vəsaitlərinin müəllifidir. Böyük pedaqoji istedada və natiqlik qabiliyyətinə malik Qarabağlının müəllimliyi ayrıca qeyd edilməlidir. Əliyar müəllimin tələbələri onun məzmunlu və duzlu mühazirələrini böyük minnətdarlıqla xatırlayırlar.
Bütün cəmiyyətlərdə hərtərəfli inkişaf etmiş, düzgün yazmağı və danışmağı bacaran, sağlam bədii zövqə malik vətəndaşların formalaşdırılması prioritet məsələlərdən biri olmuşdur. Bu isə məktəbdə dil və ədəbiyyat dərslərinin daha səmərəli üsullarla aparılması ilə mümkündür. Bu sahənin ən yaxşı mütəxəssislərindən biri olmuş Əliyar Qarabağlı ədəbiyyatın tədrisi və həmin mövzuda dərsliklərin yazılması, yüzlərlə savadlı alim və mütəxəssislərin, ədəbiyyat müəllimlərinin hazırlanması, pedaqogika elmimizin qiymətli elmi-metodik nəticələrlə zənginləşdirilməsi sahəsindəki fəaliyyəti ilə bu işə böyük töhfələr bəxş etmişdir. Qarabağlının elm, maarif və ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki 45 illik fəaliyyəti, yazdığı elmi, pedaqoji əsərləri, eyni zamanda ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafına və bu sahədə yüzlərlə gənc kadrların yetişməsinə də güclü təkan vermişdir.

Müəllif: Xatirə QƏDİROVA, ARDƏİA-nin aparıcı arxeoqrafı

Mənbə: milliarxiv.gov.az