Латиф Гусейнов – Latif Huseynov

“. 1950-ci iliydi. Avqustun 15-i, səhər saat altının yarısı. Gedib gördük ki, özünü asıb. ”.

Ltif hüseynov beynlxalq hüquq kitabı

“. 1950-ci iliydi. Avqustun 15-i, səhər saat altının yarısı. Gedib gördük ki, özünü asıb. ”.

Ardını gətirə bilmir, gözləri dolur. Əlini alnına dayayıb üzünü məndən gizləmək istəyir. Mənəsə dərdlərini təzələdiyimçün çəkdiklərim də bəs eləyir.

Hannan-hana Sara xanımla söhbətin yönünü dəyişməyə nail oluram.

İrəvandan Batuma, Batumdan Bakıya.

– Əslimiz İrəvan mahalındandı, atam orda dünyaya gəlib. Bizimkilərin əvvəldən bəxti gətirməyib. Atam bir yaşında olanda babamı itirib. 1918-ci ildə qaçqın düşüblər. Əvvəlcə Batumda yaşayıblar, iki ildən sonra Bakıya köçüblər. Böyük əmim Yusifi ermənilər hələ İrəvandan çıxmamış öldürüblər. Mənzər, Qələmzər adlı iki qızı, Hidayət adlı bir oğlu qalıb. Atam evdə hamıdan kiçik olsa da, əmimin yetim uşaqlarına baxıb. Yusifdən başqa, Əkbər, Yaqub, Muxtar adlı üç əmim, Ruqiyyə adında bir bibim olub. Yazıq bibim 20 yaşında rəhmətə gedib. Atam həmişə deyərdi ki, bizim nəslimiz çox varlı-hallıydı. İrəvanın mərkəzində, Təpəbaşı adlanan yerdə üçmərtəbəli evimiz varmış. Babam Hacı Nəcəf Hüseynzadə dindar adammış. Məşhədi, Kərbəlanı ziyarət edibmiş. Həm də, ticarətlə məşğul olurmuş. Nənəm Gülsüm də oruc tutub, namaz qılırmış.

Atam nənəmi çox istəyirdi. Yazıq arvad tez-tez xəstələnirdi, atamsa bütün günü qulluğunda dururdu. Onun xətrinə hər şeydən keçməyə hazırıydı. Yadımdadı, atam deyərdi ki, komsomol katibi işləyəndə gizlində oruc tuta-tuta ateizmi təbliğ edirdim. Təkcə anamın xətrinə.

. Heydər Hüseynov musiqini çox sevərmiş, uşaqlığında hərdən tar çalmağı da varmış. Özünün səsi olmasa da, gözəl mahnıların vurğunuymuş. “Ay bəri bax” mahnısından daha çox ləzzət alarmış. Velosiped sürməyi, üzməyi xoşlayarmış. Xəttinəsə söz ola bilməzmiş. Mikayıl Müşfiqin şeirlərini gözəl xətlə dəftərə köçürüb müəllimlərə hədiyyə verərmiş. Ara-sıra özü də şeir yazarmış. 1928-ci ildə “Gənc işçi” qəzetində “Atəşgah” adlı şeiri çap olunub. “Zəngi” adlı şeirindəsə İrəvandakı Zəngi çayını təsvir edib. Bakıdakı 18 nömrəli məktəbdə Mikayıl Müşfiq, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Şəmsi Bədəlbəyli, Hüseyn Bakıxanovla bir oxuyub. Ən yaxın dostları Mütəllib Babayev, Rəşid Nurullayev, Abdulla Qarayev, Həsənbala Mehdiyev olub.

“Qızım, elə geoloq olsan, yaxşıdı”

Heydər Hüseynov üç qız övladından ata qayğısını əsirgəməyib. Başı işə-gücə nə qədər bərk qarışsa da, gözünü onların üstündən çəkməyib.

– Atam məni daha çox istəyirdi, gözündən kənara qoymurdu. Həmişə anama deyirdi ki, Sara mənə oxşayır. Ağıllı, ciddi qızdı. Çox arzulayırdı ki, mən də alim olum. Bir dəfə dedim ki, ata, geoloq olmaq istəyirəm. Sonralar özü də bu arzuma şərik çıxdı. Dedi ki, qızım, elə geoloq olsan, yaxşıdı. İllər sonra başa düşdüm ki, mənim tarix, humanitar elmlərlə məşğul olmağımı istəməyib. Qorxurmuş ki, nə vaxtsa dövran dönər, başım bəla çəkər.

. Pul sarıdan korluğumuz yoxuydu. Amma həmişə deyərdi, mənim vicdanım yol verməz ki, camaat çörəyi “kartıçka” ilə alsın, kasıb dolansın, mənsə kef çəkim. Maaşını alanda xidmətçilərə, aspirantlarına pul verərdi. Həmişə də bundan ləzzət alardı. Dörd cildlik lüğətə görə ona “Stalin” mükafatı vermişdilər. Həmin pulu uşaq evinə, bir də müharibə əlillərinin hesabına köçürtdü. “Azərbaycanda XIX əsr fəlsəfi və ictimai fikir tarixindən” kitabının qonorarını isə bütövlükdə kimsəsiz uşaqlara xərclədi. Amma məni yandıran odu ki, belə bir insanı tanıyan azdır. Təkcə sadə camaat yox, hətta, ziyalılar da ondan xəbərsizdilər. Küçəylə gedirəm, arxamca deyirlər ki, bu, Əliheydər Qarayevin qızıdı. Mənə çox pis təsir edir. Hələ bu camaat atamla Əliheydər Qarayevi seçə bilmir.

Səbəbsə.

Yasaq edilməsidi. Təqiblər 1949-cu ildə çap olunan “Azərbaycanda XIX əsr fəlsəfəsi və ictimai fikir tarixindən” sonra başlayır. Onun tarixi faktlara əsaslanıb Şeyx Şamili milli qəhrəman kimi təqdim etməyi, “Qafqaz evi” ideyasının təbliği Mir Cəfər Bağırovun qəzəbinə səbəb olur.

“O, iradəli, nikbin adamıydı. Amma ölümündən bir qədər əvvəl çox narahat görünürdü. Qaradinməz olmuşdu. Hər şeyi içində çəkirdi. Heç kəsə bir kəlmə də demirdi. Sən demə. ”

. 16 avqust 1950-ci il. Dəfnində yaxın dostları belə gözə dəymədi. Tələbələrinə də cənazəsinə yaxın durmağı qadağan elədilər. Yoxluğun, itkinin bütün ağrılarını Talə xanım öz balalarıyla tək çəkməli oldu.

– Həmin gün qapımıza möhür vurdular. Gedəsi yerimiz yoxuydu. Heç kəs bizi evinə buraxmırdı. Axırda qonşuluqda yaşayan rus qadın bizi evinə gətirdi. Saat üçdə beş hərbçi gəlib evimizi alt-üst elədi. Atamın sənədlərini, məktublarını, kitablarını yığıb apardılar.

Gizli neft yataqlarının xəritəsini “xalq düşməni”nin qızına etibar eləməyiblər

– Bu hadisədən sonra başımız çox bəlalar çəkdi. Müəllimlərimin mənə münasibəti dəyişdi. Bütün uşaqlara təbliğ eləyirdilər ki, Heydər Hüseynov Sovet hökumətinə qarşı zərərli kitablar yazıb. Rəfiqələrim də məndən qaçırdılar. Bircə Solmaz adlı rəfiqəm mənə dönük çıxmadı. Birdən-birə bütün qiymətlərim beşdən üçə endirildi. 17 yaşımda Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutuna (indiki Azərbaycan Neft Akademiyası) sənəd verdim. İmtahanda məni qəsdən çölə çıxardılar ki, köçürürsən. İmtahanın qurtarmasına 15 dəqiqə qalmış içəri çağırdılar. Tələm-tələsik bir şey yaza bildim, “3” verdilər. Amma üç ay get-gələ saldılar. İnstitutun rektoru Saleh Qocayev atamla 10 il bir yerdə işləmişdi. Hər dəfə məni get-gələ saldıqca ləzzət alırdı. Nəhayət, mənə dedilər ki, bizdə gizli neft yataqlarının xəritələri var, onları xalq düşməninin qızına etibar eləyə bilmərik. Kor-peşman evə qayıtdım. Üz tutmalı bir kimsəm qalmamışdı. Hara gedirdimsə, “xalq düşməninin qızıdı”-deyib işə götürmürdülər.

Bəraət!

1956-cı ildə filosofun yaxın dostları Əlövsət Quliyev, İrşad Əiyev, Mütəllib Babayev “bəraət almış cəsəd”i Fəxri Xiyabana köçürdülər. 1958-ci ildə yaşadığı binaya xatirə lövhəsi vuruldu. 1965-cı ildəsə biblioqrafiyası çapdan çıxdı. Vəssalam! Bununla da günahlar “yuyuldu”.

– Dağıstandasa mərkəzi küçələrdən birinə onun adı verilib. Respublikanın rəhbəri Həmzət Həmzətov atamı Şeyx Şamilin birinci naibi hesab edib. Dünya alimləri –Komarov, Bakradze, Bertels, Vavilov, Makovelski, Şmidt, M. Bennenqsen, Tillet, Henze, Besson və başqaları onun fəlsəfi dünyagörüşünü bəyəniblər.

Heydər Hüseynovun sirli, qaranlıq ölümü, onun səbəbləri. Bir filosofu sevdiyi işindən, ailəsindən, uşaqlarından əl götürməyə vadar eləyən əsl səbəb nəydi, görən? Bütün bunlar Sara xanımla söhbətdən sonra ağlımın bir küncündə oturub beynimi gəmirirdi elə bil. Bu sirri qurcalamaq, illər öncə baş verən hadisəni yaddaşlarda tərpətmək, təzələmək, bəlkə, dolaşıq düşən həqiqətlərin ip ucunu tapmaq istəyi ilə onu tanıyan filosofların qapısını döydüm. Məncə, deyilənlər gizliləri aşkarlamaqda yardımçımız ola bilər.

“Biz onun ilk tələbələriydik”

İrşad Əliyev (Azərbaycan EA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini):

– Heydər Hüseynovla 1945-ci ilin martında tanış oldum. Ağdama- ziyalılarla görüşə gəlmişdi. Ordakı çıxışı mənə çox təsir elədi. Elə o vaxtdan Ziyəddin Göyüşovla qərara gəldik ki, mütləq onun rəhbərliyilə açılan fəlsəfə fakültəsinə oxumağa gedək. Sözümüzün üstündə durduq. Onun ilk tələbələriydik, bizimlə akademik Firudin Köçərli, akademiyanın müxbir üzvi Məqsəd Səttarov, akademik Aslan Aslanov da oxuyurdu. O vaxt Heydər Hüseynova görə universitetdə tələbələrə “gözün üstə qaşın var” deyən yoxuydu. O, bizdən ötrü canını verirdi, doğma balaları kimi qayğımıza qalırdı. Bizə dərs deyən müəllimləri də özü seçirdi, dərs proqramlarını təkbaşına hazırlayırdı.

. Axırıncı kursdaydıq. O vaxt Heydər müəllim universitetdə fəlsəfə kafedrasının müdiri, partiya tarixi institutunun direktoruydu. Həm də bir çox elmi şuraların, redaksiyaların üzvüydi. Mərkəzi Komitənin elm, təhsil, mədəniyyət sahəsinin bütün ağırlıqları onun üstünə düşürdü. Mərkəzi Komitədə bu sahədə rəhbərlik eləyən katiblər, şöbə müdirləri qorxurdular ki, nə vaxtsa yerlərini ona verməli olacaqlar. Onu Mircəfər Bağırovun gözündən salmağa məqam axtarırdılar. Heydər müəllim Bağırovun da hörmətini qazanmışdı.

Həmin dövrdə Heydər Hüseynovun “Azərbaycanda XIX əsr ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” əsəri ilk dəfə rus dilində çap olundu. O, bilirdi ki, rus dili vasitəsiylə bu əsər bütün SSRİ-yə yayılacaq. Həm də rus dilindən digər dillərə tərcümə olunacaq. Əsərin yayılması məqsədiylə kitabı özünə yaxın bildiyi dünya şöhrətli alimlərə, incəsənət, ədəbiyyat xadimlərinə yollayırdı. Çox keçmir ki, kitab ictimaiyyət arasında böyük nüfuz qazanır. Hətta, müəllifin xəbəri olmadan “Stalin” mükafatına təqdim edilir. Bu uğurdan çaşanlar girəvəni əldən verməyib Bağırovun əsəbi vaxtında ona deyirlər ki, bəs Hüseynov sizdən xəbərsiz kitab yazıb. Üstəlik, mükafata da layiq görülüb. Bağırov təbiətli adama bu bəsiydi. Necə hirslənirsə, Partiya Tarixi İnstitutuna zəng vurur. Heydər Hüseynovu tapmır. Müavininə deyir ki, səhər tezdən direktorun kabinetini açıb onun yerində özün oturarsan. Müavini də nəzakətli, sakit adamıydı, İstəyir etiraz eləsin, bacarmır. Heydər Hüseynov səhər işə gələndə görür ki, müavini onun yerində oturub.

Bundan sonra Heydər Hüseynov ikinci iş yeri olan Elmlər Akademiyasına gəlir. İşin tərsliyindən akademiyada da əvvəlki ab-hava qalmamışdı: Yusif Məmmədəliyev getmişdi, köhnə tanışların yerinə təzələri gəlmişdi. Onlar da dar gündə Heydər Hüseynova arxa durmadılar.

Filosof çox götür-qoy eləyir, axırda kabinetə girib damarını kəsir. Təsadüfən köməkçi qapının yanından keçirmiş. Görür ki, otaqdan çölə qan axır. İçəri girir, görür yazıq kişi yerə yıxılıb. Hay salır, camaat tökülüb gəlir. Amma təcili yardım əvəzinə Mərkəzi Komitəyə xəbər verirlər. Sonra onu xəstəxanaya aparırlar.

. Xəstəxanada müalicə olunurdu. Heç kəs yanına getmirdi. İnstitutla əlaqəsi ancaq mənimləydi. Yay tətiliydi. Onu xəstəxanadan çıxarıb evə gətirmişdilər. Getdim ki, sağollaşıb rayona qayıdım. İçəri girəndə dəhşətə gəldim. O boyda kişi əriyib yumağa dönmüşdü. Onu dilə tutdum, dedim, mənimlə Şuşaya-dincəlməyə gedək. Talə xanım da razılaşdı. Amma özü hələ də tərəddüd edirdi. Çünki səhhətindən çox, camaatın ona münasibətini düşünürdü. Axşam onların evinin yaxınlığında – bizimlə rayona getmək istəyən bir tələbənin evində qaldım. Orda hamıya dedim ki, Heydər müəllimi də özümlə Şuşaya aparmaq istəyirəm. Heç kəs dillənmədi. Amma bir az keçmiş həmin tələbənin uzun illər təhlükəsizlik orqanında işləmiş atası məni qırağa çəkdi. Dedi, sənin ağlın çaşıb, nədi? Bilirsən neynirsən, nə iş tutursan? Bir yerdə gedərsiz, özünü də bədbəxt eləyərsən, onu da. Sizi güdərlər, onu öldürüb sənin üstünə yıxarlar. Çətin vəziyyətdə qalmışdım. Bilmirdim, qərarımın dəyişdiyini Heydər müəllimə necə deyim.

Elə həmin vaxt eşitdim ki, universitetin rektoru Qarayev məni axtarır. Getdim, sevinə-sevinə bir sənəd verdi ki, qaç, bunu Heydərə çatdır. De ki, sentyabrın 1-dən Azərbaycan Pedaqoji Universitetinə fəlsəfə müəllimi təyin olunur. Bu, o demək idi ki, Heydər Hüseynov artıq bəraət alıb. Çünki o vaxt MK-nın razılığı olmadan belə qərar vermək mümkün deyildi. Tələsik onlara getdim. İçəri girdim ki, hamı kefsiz, əlləri qoynunda oturub. Kağızı verdim, sevindilər. Özü isə başqa otağa keçib mənə bir kağız gətirdi. Kağıza on bir kitabın adını yazmışdı. Dedi ki, bu kitabları mənə gətirərsən, dərs başlayana kimi bir az məşğul olaram. O boyda alim uşaqların qarşısında məsuliyyət duyurdu. Bu, bizim axırıncı söhbətimiz oldu. Mən rayona gedib tez də qayıtdım. Eşitdim ki, özünü öldürüb. Evlərinə getdim, gördüm meyit ortadadı.

“Yuxarı”dan tez-tez zəng vururdular. Deyirdilər, tez olun, camaat işdən çıxmamış meyiti basdırın. Hardansa bir yük maşını da göndərdilər. İndiki Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun tinindən burulanda 10-15 tələbə bizə qoşuldu. Qəbiristanlıqda tələbələrdən biri mənə yaxınlaşdı ki, bizə göz qoyurlar. Doğrudan da, həndəvərimizdə yad adamlar vardı. Ancaq onsuz da iş-işdən keçmişdi. Onun dəfnində iştirak elədiyimə görə ertəsi gün məni aspiranturadan qovdular.

. Amma onun özünə qəsd eləməyini ağlıma sığışdıra bilmirdim. Çünki o, övladlarının taleyinə laqeyd qala bilməzdi. Həm də, APİ-yə müəllim təyin olunması onda nikbin ruh yaratmışdı. Bütün bunları fikirləşəndə ürəyimə damırdı ki, onun ölümündə kiminsə əli var. Mənə elə gəlir ki, onun şəxsi sənədləri araşdırılsa, bu həqiqəti üzə çıxaracaq nəsə tapıla bilər.

Zümrüd Quluzadə (Fəlsəfə elmləri doktoru, EA-nın fəlsəfə tarixi şöbəsinin müdiri):

– Azərbaycanda ilk dəfə fəlsəfə şöbəsini Heydər Hüseynov açıb. 1941-ci ildən başlayaraq Azərbaycan mədəniyyəti və fəlsəfə tarixi üzərində həm tarixçi, həm də filosof kimi işləyib. Xaqani, Nizami, Nəsimi, Xətai, Füzulinin fəlsəfəsini tədqiq edib. XIX əsri daha dərindən öyrənib. “Azərbaycanda XIX əsr ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” əsərini o vaxtkı və indiki ənənələrə zidd olaraq yeni tədqiqat üsuluyla işləyib. Giriş hissəsində müstəqil tədqiqat aparıb, arxivlərə müraciət eləyib. Dili də çox sadədi. Əsər bir neçə hissədən ibarətdi. Hər hissə özlüyündə bütöv bir mövzunu əhatələyir.

Heydər Hüseynov marksizm-leninizm fəlsəfəsindən çıxış etmişdi, bu fəlsəfəyə inanmışdı. Müasir oxucu onun fəlsəfi dünyagörüşünü bəyənməsə də, Heydər Hüseynovun fəlsəfəsi özünəməxsusdu. Əsəri oxuyanlar hər bölmədə filosofun mövqeyini görəcəklər. Bu isə o dövr üçün xarakterik deyildi. Onun əsərlərində türkçülük ab-havası duyulur. Şeyx Şamili milli qəhrəman kimi qiymətləndirmək o vaxt böyük cəsarət istəyirdi.

İmran Seyidov (EA-nın Milli Münasibətlər İnstitutunda baş elmi işçi, əməkdar mədəniyyət xadimi):

“Heydər Hüseynova qədər XIX əsr dərindən öyrənilməmişdi. O, “Azərbaycanda XIX əsr ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” əsərində Bakıxanovun, Vazehin, Axundovun, Mirzə Kazım bəyin fəlsəfi görüşlərini təhlil edir. Yazır ki, Axundova qədər Azərbaycanın mütəfəkkirləri, filosofları ideolizm nöqteyi-nəzərində dayanıb. Axundovsa ilk materialist filosofuydu. Ona fransız materialistləri – Holbax, Volter, Russo, rus proqressiv materialistləri-Çernışevski, Belinski, Gertsen təsir göstərib.

. O vaxt Bağırov bir dəstə adam ayırmışdı ki, həmin kitabı oxuyub şübhəli nə varsa, ona bildirsinlər. Onlar da demişdilər ki, kitabda Mirzə Kazım bəyin Şeyx Şamil haqqında bir məqaləsi var. Heydər Hüseynov o məqaləyə də, Şeyx Şamilə də yüksək qiymət verir. Bağırov da buna cavab olaraq bir məqalə çap etdirir. Yazır ki, Şeyx Şamil Türkiyənin casusudu, Heydər Hüseynov da onu müdafiə edir. Belə bir kitab Stalin mükafatına layiq görülə bilməz. Məqalə böyük səs-küyə səbəb oldu.

1950-ci ilin yayıydı. Bağırov Filarmoniyada ziyalıların yığıncağını keçirirdi. Mövzu Heydər Hüseynov idi. Hamıya bir-bir söz verilirdi ki, durub onun haqqında tənqidi fikirlərini söyləsin. Həmin gün Heydər Hüseynovun dostları da düşmən olmuşdular. Yadımdadı, o vaxt Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru Məmməd Arif Dadaşzadəyə söz verildi. O, institutunun problemlərindən, planlardan danışdı. İstəyirdi ki, mətləbdən astaca yayınsın. Bağırov onun üstünə çığırdı: “Dastan danışma! Mənə Hüseynovdan danış”. Sonra dedi ki, “sən Türkiyə casusuna tərəfdar çıxırsan?! Onda özün də xalq düşmənisən!”.
Dadaşzadə kağız-kuğuzunu yığışdırıb pərt halda kürsüdən düşdü. Yerinə qayıdanda yan-yörəsində oturanlardan biri də qalmamışdı.

Yadımdadı, həmin əsərə görə Heydər Hüseynovu bütün vəzifələrindən azad eləmişdilər. Xəstəxanadan təzəcə çıxmışdı. Bir gün mənə dedi ki, İmran, mənim dilimdən Bağırova bir ərizə yaz. Mən yaza bilmirəm, əsəblərim tab gətirmir. Yaz ki, deyirsən, Şamil Türkiyə casusudu, bəlkə də, mən səhv eləmişəm. Amma bu səhv mənim səhvim deyil. Şamil haqqında olan bütün materiallarda o, milli qəhrəman kimi təsvir olunub. Mən təzə heç nə icad eləməmişəm ”. İki-üç dəfə onun dilindən Bağırova ərizə yazıb göndərdim. Çalışırdım, ərizəni elə yazım ki, Heydər Hüseynovu Bağırovun qarşısında aciz kimi göstərməyim. Yazıb sonra özünə oxuyurdum. O da qulaq asıb deyirdi ki, yaxşı eləyib belə yazmısan.

Dəfnindəsə iştirak edə bilmədim. Demişdilər, saat beşdə dəfn eləyəcəklər. Amma saat üçdə basdırdılar. Sonra bildim ki, qəsdən vaxtı dəyişiblər, iştirak eləyən olmasın deyə.

Səfurə Çərkəzqızı
“Sevdalılar” kitabından

Латиф Гусейнов – Latif Huseynov

Лятиф Гусейнов ( азербайджанский : Lətif Hüseynov ; 1 февраля 1964, Агдам , Азербайджанская ССР ) – судья Азербайджана , а в настоящее время судья Европейского суда по правам человека в отношении Азербайджана.

• 1 Биография
• 2 Педагогическая деятельность
• 3 Последние публикации
• 4 ссылки

биография

Лятиф Гусейнов родился в 1964 году в Агдаме . В июне 1986 года окончил Киевский государственный университет , факультет международного права. 14 октября 1994 г. защитил диссертацию на соискание ученой степени кандидата юридических наук в г. Киеве , а 29 сентября 2000 г. – доктор юридических наук.

В 2001 году он был председателем Департамента правовой политики и государственного структурирования Милли Меджлиса Азербайджанской Республики . Гусейнов был членом Венецианского комитета Совета Европы с 2003 года. Он был членом Европейского комитета по предупреждению пыток и бесчеловечного или унижающего достоинство обращения и наказания с 2004 по 2015 год, а с 2011 по 2015 год – президентом комитет. Гусейнов высоко оценил условия содержания в тюрьмах в Азербайджане, заявив в 2011 году, что «ситуация в Азербайджане лучше, чем в подавляющем большинстве европейских стран». В 2018 году расследование ЕКПП установило, что пытки и жестокое обращение были «широко распространенными и системными» в Азербайджане.

В 2005 году он был назначен судьей ad hoc Европейского суда по правам человека . С 2017 года Лятиф Гусейнов работает в Европейском суде по правам человека как полноправный судья.

Педагогическая деятельность

Лятиф Гусейнов работал преподавателем на юридическом факультете Бакинского государственного университета в 1990–1996 годах. В 1992-1995 годах работал заместителем декана того же юридического факультета. В июле 2002 года он преподавал международное публичное право на факультете международных отношений и международного права Бакинского государственного университета (по совместительству). Он читает лекции по основным правам в Университете ADA с 2019 года.

Последние публикации

• Концепция «гуманитарного вмешательства» в свете позитивного международного права // Beynalxalq huquq ve Inteqrasiya Problemleri. Баку, 2005, № 1. С. 3-10.
• Методы осуществления международного надзора в сфере защиты прав человека // Теория и практика современного международного права (Очерки к 80-летию со дня рождения профессора Левана Алексидзе), Тбилиси, 2007, с. 160-199. ).

Beynəlxalq humanitar hüquq

Beynəlxalq humanitar hüquq – silahlı münaqişələr zamaın tətbiq olunan, döyüş aparılmasının müəyyən üsul və metodlarının tətbiqini qadağan edən və ya məhdudlaşdıran və silahlı münaqişə dövründə fərdin hüquqlarının qorunmasına yönəlmiş beynəlxalq-hüquqi normaların məcmusuna deyilir.
“Beynəlxalq humanitar hüquq” görkəmli alim Jan Pikte tərifindən beynəlxalq- hüquqi leksikona daxil edilmiş nisbətən yeni termindir. Beynəlxalq hüququn bu mühüm sahəsi müxtəlif cür adlandırılır: silahlı münaqişələr dövründətətbiq edilən hüquq; müharibə hüququ (jus in bello); silahlı münaqişələr hüququ; müharibə qanun və adələtli və s.
Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, beynəlxalq humanitar hüquq müharibəni qadağan etmir. O, obrazlı desək, birbaşa döyüş meydanına gəlir və sırf humanist mövqedən çıxış edərək, artıq başlamış müharibəni, — onun xarakterindən və başlama səbəblərindən asılı olmayaraq, — müəyyən normativ çərçivəyə salmağa can atır. Bundan çıxış edərək, beynəlxalq humanitar hüququn iki başlıca məqsədini göstərmək olar:
1. Kombatant olmayanları, yəni mülki şəxsləri və sıradan çıxmış hərbi qulluqçuları müdafiə etmək və onlarla humanist rəftarı təmin etmək. Bu məqsədi beynəlxalq humanitar hüququn bir hissəsi olan “Cenevrə hüququ” həyata keçirir. “Cenevrə hüququ” termini, əsas etibarilə, Müharibə qurbanlarının müdafiəsinə dair 1949-cu il Cenevrə Konvensiyalarına istinad edilərək götürülmüşdür.
2. Seçimsiz zorakılığın artıq əzab-əziyyətin qarşısını almaq üçün, döyüş aparılmasının müəyyən metod və vasitələrini məhdudlaşdırmaq və ya qadağan etmək. Beynəlxalq humanitar hüququn bu məqsədin həyata keçirilməsinə yönəlmiş hissəsi “Haaqa hüququ” adlandırılır (1899 və 1907-ci illərdə Haaqa sülh konfranslarında qəbul olunmuş müvafiq sənədlərə istinadən).
Beynəlxalq humanitar hüquq, əsas etibarilə, müqaviləyə söykənir. Bu sahədə aşağıdakı sazişləri göstərmək olar:

• Partlayıcı və yandırıcı güllələrin istifadəsinin ləğv edilməsi haqqında Sankt Peterburq Bəyannaməsi (11 dekabr 1868);
• Asanlıqla dönə bilən və yastılanan güllələrin istifad olunmaması haqqında Haaqa Bəyannaməsi (29 iyul 1899);
• Quru müharibəsinin qanun və adətləri haqqında IX Haaqa Konvensiyası (Quru müharibəsinin qanun və adətləri haqqında)- 18 oktyabr 1907;
• Boğucu,zəhərli və ya digər belə qazların və bakterioloji vasitələrin müharibədə tətbiqinin qadağan olunması haqqında Cenevrə Protokolu (17 iyun 1925);
• Genosid cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında Konvensiya (9 dekabr1948);
• Müharibə qurbanlarını müdafiəsinə dair Cenevrə Konvensiyalrı (12 avqust 1949);
• Quruda döyüşən silahlı qüvvələrdəki yaralı və xəstələrin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında Cenevrə Konvensiyası (I Konvensiya);
• Dənizdəki silahlı qüvvələrin yaralı, xəstə və gəmi qəzasına uğramış üzvlərinin
  vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında Cenevrə Konvensiyası (II Konvensiya);
• Hərbi əsirlərlə rəftara dair Cenevrə Konvensiyası (III Konvensiya);
• Müharibə zamanı mülkü səxslərin müdafiəsinə dair Cenevrə Konvensiyası (IV Konvensiya);
• Silahlı münaqişə zamanı mədəni mülkiyyətin qorunması haqqında Haaqa Konvensiyası (14 may 1954);
• Bakterioloji (bioloji) və zəhərli (toksinli) silahların işlənib hazırlanmaı, istehsal edilməsi və ehtiyata toplanılmasının qadağan olunması və onların məhv olunması haqqında Konvensiya (10 aprel 1972);
• Ətraf mühiti dəyişikliyə uğradan vasitələrdən hərbi və ya istənilən digər düşmən məqsədlərlə istifadə olunmasının qadağan edilməsi haqqında Konvensiya (10 dekabr 1976);
• 12 avqust 1949-cu il Cenevrə Konvensiyalarına əlavə Protokollar;
• Beynəlxalq silahlı münaqişə qurbanlarının müdafiəsinə dair Protokol (I Protokol) 8 iyun 1977;
• Qeyri-beynəlxalq xaraqterli silahlı münaqişə qurbanlarının müdafiəsinə dair Protokol (II Protokol) – 8 iyun 1977;
• Hədsiz zərərli sayıla bilən və ya seçimsiz nəticələrə malik ola bilən müəyyən adi silah növlərinin istifadəsinə qoyulan qadağalar və ya məhdudiyyətlər haqqında Konvensiya (10 oktyabr 1980).
  Konvensiya 3p rotokol əlavə olunmuşdur:
• Aşkar edilməyən qəlpələr haqqında Protokol (I Protokol).
• Minaların, mina-tələlərin və digər qurğuların tətbiqinə qoyulan qadağalar və ya məhdudiyyətlər haqqında Protokol (II Protokol).
• Yandırıcı silahların tətbiqinə qoyulan qadağalar və məhdudiyyətlər haqqında Protokol (IIIProtokol);
• Kimyəvi silahların işlənib hazırlanması, istehsal edilməsi, ehtiyata toplanılması vətətbiq edilməsinin qadağan olunması və onların məhv olunması haqqında Konvensiya (1993).

Sadalanmış bu beynəlxalq müqavilələr içərisində beynəlxalq humanitar hüquq üçün ən əhəmiyyətlisi, şübhəsiz ki, Müharibə qurbanlarının müdafiəsinə dair 1949-cu il Cenevrə Konvensiyaları və onlara 1977-ci il Əlavə Protokollarıdır.
Beynəlxalq humanitar hüquqda adət normaları da əhəmiyyətli rol oynayır. Bu normaların əksər hissəsi ümumi beynəlxalq hüququn bir hissəsidir və bütövlükdə beynəlxalq birlik tərəfindən jus cogens normaları kimi tanınmışdır. Bu cür normalar, hər hansı konvensiyanın iştirakçısı olub-olmadığından asılı olmayaraq, dünyanın hər bir dövləti üçün məcburidir.
Məsələn, Yuqoslaviya tribunalı Disko Tadiç işində (1995) qeyd etmişdir ki, daxili silahlı münaqişələr dövründə müharibə qurbanları ilə rəftara aid normalar mövcud beynəlxalq adət hüququnun bir hissəsi kimi hamılıqla tanınmışdır.
Bundan əlavə, bir mühüm məqamı qeyd etmək lazımdır ki, pozitiv hüquq
normalarının əhatə etmədiyi hallarda, “mülki əhali və vuruşan qüvvələr… insanlıq qanunlarının və ictimai şüurun tələblərinin… mühafizəsi altında qalırlar”. Bu prinsip, 1899-cu ildə onu irəli sürmüş alimin soyadına istinadən Martens klauzulası (qeyd-şərti) kimi məşhurdur və IV Haaqa Konvensiyasında və I Əlavə Protokolda öz əksini tapmışdır.

2. Beynəlxalq humanitar hüququn tətbiq sahəsi

Beynəlxalq humanitar hüquq yalnız silahlı münaqişə zamanı və istənilən silahlı münaqişə zamanı tətbiq olunur. Buna görə də silahlı münaqişəyə nəyin aid edildiyini bilmək olduqca zəruridir.
Beynəlxalq humanitar hüququn əsas tətbiq sahəsi beynəlxalq silahlı münaqişələrdir. Belə ki, 1949-cu il Cenevrə Konvensiyalarının 1977-ci ildə qəbul olunmuş Əlavə Protokollarla bir yerdə cəmisi 20 müddəası əgər daxili silahlı münaqişələrə aiddirsə, 500-ə yaxın maddəsi isə beynəlxalq müharibələrə həsr olunmuşdur. Beynəlxalq silahlı münaqişə, — müharibənin elan olunub-olunmamasından, xarakterindən və tərəflərin müharibə vəziyyətini tanıyıb-tanımamasından asılı olmayaraq, — iki və ya daha artıq dövlət arasında baş verən silahlı hərbi münaqişə kimi başa düşülür.
Cenevrə Konvensiyaları üçün ümumi olan 2-ci maddədə deyilir: “Dinc dövrdə qüvvəyə minməli olan müddəalardan başqa, bu konvensiya iki və ya daha artıq Yüksək Razılığa gələn Tərəflər arasında meydana çıxan elan olunmuş müharibə və ya istənilən digər silahlı münaqişə zamanı, həmin Tərəflərdən biri müharibə vəziyyətini tanımadığı halda belə, — tətbiq olunur. Konvensiya habelə Yüksək Razılığa gələn Tərəfin ərazisinin bütövlükdə və ya qismən işğal olunduğu bütün hallarda, — bu işğal heç bir silahlı müqavimətə rast gəlmədikdə belə, — tətbiq olunur”.
Özünümüəyyənetmə hüququnu həyata keçirmək üçün müstəmləkə hökmranlığına və xarici işğala və irqçi rejimlərə qarşı xalqların apardıqları silahlı mübarizə də beynəlxalq silahlı münaqişə hesab edilir (Cenevrə Konvensiyalarına I Əlavə protokolun 1-ci maddəsinin 4-cü bəndi).
Bundan əlavə, beynəlxalq humanitar hüquq qeyri-beynəlxalq xarakterli (daxili) silahlı münaqişələrə şamil edilir. Bu, Cenevrə Konvensiyaları üçün ümumi olan 3-cü maddədə göstərilmişdir. Cenevrə Konvensiyalarına II Əlavə Protokolun 1-ci maddəsinin 1-ci bəndində bu cür silahlı münaqişələrin səciyyəvi cəhətləri dəqiqləşdirilmişdir:

• bir dövlətin ərazisində baş verir;
• həmin dövlətin silahlı qüvvələri ilə müxtəlif silahlı qüvvələr və ya digər mütəşəkkil silahlanmış qruplar arasında olur;
• hökümət əleyhinə olan qüvvələr məsul komandanlıq altında olmaqla, dövlətin ərazisinin bir hissəsi üzərində elə nəzarət həyata keçirirlər ki, bu, onlara fasiləsiz və razılaşdırılmış hərbi əməliyyatlar aparmağa və müvafiq beynəlxalq humanitar hüquq normalarını tətbiq etməyə imkan verir.

Cenevrə Konvensiyaları üçün ümumi olan 3-cü maddədə dövlətlərin suverenliyi və ərazi bütovlüyü baxımından belə bir mühüm müddəa təsbit olunmuşdur ki, müvafiq beynəlxalq humanitar hüquq normalarının tətbiqi münaqişədə olan tərəflərin hüquqi statusuna heç bir xələl gətirmir.
Beynəlxalq humanitar hüquq habelə son onilliklər üçün səciyyəvi olan qarışıq silahlı münaqişələr – beynəlxalq münaqişələrin əlamətlərini kəsb edən, yəni digər dövlətin birbaşa hərbi müdaxilə etdiyi daxili silahlı münaqişələr – dövründə də tətbiq olunur.
Nikaraqua işində BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Nikaraquadakı “kontras”lara yardımı məsələsini nəzərdən keçirərkən, nəinki müdaxilə edən dövlətin özünün humanitar hüquqa riayət etməli olduğunu qeyd etmişdi, həmçinin göstərmişdi ki, həmin dövlət Cenevrə Konvensiyaları üçün ümumi olan 1-ci maddənin tələblərindən çıxış edərək, yardım etdiyi qüvvələr tərəfindən də humanitar hüquqa riayət olunmasını təmin etməlidir.
Beynəlxalq humanitar hüquq normaları daxili gərginlik hallarına, daxili iğtişaşlara, sporadik zorakılıq aktlarına tətbiq olunmur. Bu cür hallara beynəlxalq insan hüquqları standartları şamil edilir.

3. Beynəlxalq humanitar hüququn prinsipləri

Beynəlxalq humanitar hüquq onun məqsəd və vəzifələrini əks etdirən bir sıra prinsiplərə söykənir. Bu prinsiplər aşağıdakılardır:
a) silahlı münaqişələrin humanistləşdirilməsi; bu, əslində beynəlxalq humanitar hüququn başlıca prinsipidir.
b) döyüş aparılmasının metod və vasitələrinin seçilməsində vuruşan
tərəflərin üzərinə məhdudiyyətlər qoyulması;
c) müharibə qurbanlarının beynəlxalq-hüquqi müdafiəsi;
ç) mülki obyektlərin və mədəni mülkiyyətin mühafizəsi;
d) hərbi zərurətin və ictimai qaydanın qorunmasının insana hörmətlə uzlaşdırılması;
e) düşmən tərəfə, müharibənin məqsədinə (məsələn, düşmənin hərbi gücünün məhv edilməsi və ya zəiflədilməsi və s.) uyğun gəlməyən ziyan vurulmasının yolverilməzliyi;
ə) neytral dövlətlərin mənafelərinin qorunması.

4. Beynəlxalq humanitar hüququn əsas normaları

Beynəlxalq humanitar hüququ təşkil edən bütün normativ massivi ən yığcam formada belə ifadə etmək olar:
1. Sıradan çıxmış şəxslər, habelə hərbi əməliyyatlarda bilavasitə iştirak etməyən şəxslər, xüsusilə mülki əhali onların həyatına və fiziki toxunulmazlığına hörmət edilməsi hüququna malikdirlər. Bütün hallarda onlarla, heç bir fərq qoyulmadan, insani rəftar edilməlidir.
2. Təslim olan və ya hərbi əməliyyatlarda artıq iştirak etməyən düşməni öldürmək və yaxud ona xəsarət yetirmək qadağandır.
3. Yaralılar və xəstələr yerdən götürülməli və onlara lazımi yardım göstərilməlidir. Tibbi heyət, tibbi müəssisələr və nəqliyyat vasitələri də müdafiə altındadır. Qırmızı xaç və qırmızı aypara nişanına hörmət edilməlidir.
4. Əsir götürülmüş döyüş iştirakçıları (kombatantlar) və düşmən tərəfin əlində olan mülki şəxslər onların həyatına, ləyaqətinə, şəxsi hüquqlarına və əqidələrinə hörmət edilməsi hüququnamalikdirlər. Onlar istənilən zorakılıq aktlarından müdafiə olunmalıdırlar. Onlar öz ailələri ilə məktublaşmaq və kömək almaq hüququna malik olmalıdırlar.
5. Hər kəsin əsas məhkəmə təminatlarına hüququ vardır. Heç kəs törətmədikləri hərəkətlərə görə məsuliyyət daşımır. Heç kəs fiziki və ya psixi işgəncələrə, cismani cəzalara, qəddar və ya alçaldıcı rəftara məruz qalmamalıdır.
6. Münaqişənin tərəflərinin və onların silahlı qüvvələrinin döyüş aparılmasının metod və vasitələrini seçmək hüququ qeyri-məhdud deyildir. Artıq dağıntılar və ya hədsiz əzab-əziyyət törətməyə qabil olan silahların və döyüş aparılması metodlarının tətbiqi qadağandır.
7. Münaqişənin tərəfləri mülki əhalini və mülki obyektləri qorumaq məqsədilə mülki əhali və kombatantlar arasında həmişə fərq qoymalıdırlar. Nə bütövlükdə mülki əhali, nə də ayrı-ayrı mülki şəxslər hücuma məruz qalmamalıdır. Hücum yalnız hərbi obyektlərə qarşı yönəlməlidir.

5. Müharibənin başlanmasının hüquqi nəticələri

Müharıbənin başlanmasə ilə, bir qayda olaraq, aşağıdakı hüquqi nəticələr ortaya çıxır:

• dövlətlər arasında diplomatik, konsulluq və digər münasibətlər kəsilir;
• səfirlik və konsulluq binalarının, onların əmlakı və arxivləri ilə bir yerdə mühafizəsi Himayəçi Dövlətə (vuruşan tərəflərin təyin edildiyi və onların mənafelərini qorumalı olan hər hansı dövlət belə adlanır) və ya onu əvəz edən hər hansı qərəzsiz təşkilata, adətən, Beynəlxalq Qırmızı Xaç Təşkilatına etibar edilir (buna humanitar hüquqda “substiut”deyilir);
• düşmən dövlətə məxsus olan mülikyyət (səfirlik və konsulluqların əmlakından başqa) müsadirə edilir;
• düşmən dövlətin vətəndaşlarına qarşı müxtəlif məhdudiyyətlərdən ibarət xüsusi rejim tətbiq edilir (o cümlədən, internləşdirmə və ya müəyyən bir zonada yaşamağa məcbur etmə);
• dinc dövr münasibətləri üçün nəzərdə tutulmuş müqavilələrin qüvvəsinə xitam verilir və ya müvəqqəti dayandırılır və beynəlxalq humanitar hüququn normaları tətbiq edilir.

6. Silahlı münaqişənin iştitakçıları

Beynəlxalq humanitar hüquq üçün ən mühüm məsələlərdən biri mülki şəxslərlə vuruşan şəxslər, yəni kombatantlar arasında fərqin dəqiq müəyyən edilməsidir. Humanitar hüquq normalarına görə, yalız kombatantlar döyüş əməliyyatlarında bilavəsitə iştirak etmək hüququna malikdirlər və onlara qarşı silah işlədilməsi mümkün sayılır.
Kombatanlara və ya kombatant statusuna malik olanlara aşağıdakılar aiddir:

• silahlı qüvvələrin tərkibinə daxil olan şəxslər (tibbi və ruhani heyətdən başqa);
• ordunun müşayiət edən, lakin silahlı qüvvələrin tərkibinə bilavəsitə daxi olmayan şəxslər; hərbi təyyarələrin ekipajına daxil edilmiş mülki şəxslər, hərbi müxbirlər, silahlı qüvvələrin məişət xidməti ilə məşğul olan və bununla bağlı müvafiq icazəsi və sənədi olan şəxsi heyət;
• yığma qoşun, partizan və müqavimət dəstələrinin üzvləri olan şəxslər, bu şərtlə ki, 1) onların başında, tabeliyində olanlara görə müsuliyyət daşıyan bir şəxs durur; 2) uzaqdan aydın seçilən müəyyən fərqləndirmə nişanları olur; 3) açıq surətdə silah gəzdirirlər; 4) öz hərəkətlərində müharibənin qanun və ədalətlərinə riayət edirlər.
  Xüsusi qed edilməlidir ki, muzdlu əsgərlər kombatant və ya hərbi əsir statusuna malik deyillər və beynəlxalq hüquq normaları tərəfindən müdafiə olunmurlar. I Əlavə Protokolun 47-ci maddəsinə görə, müzdlu o şəxs sayılır ki,

• silhlı münaqişədə vuruşmaq məqsədilə xüsusi olaraq cəlb edilmişdir;
• hərbi əməliyyatlarda faktik olaraq bilavasitə iştirak edir;
• əsasən, şəxsiqazanc əldə etmək arzusu ilə hərbi əməliyyatlarda bilavasitə iştirak edir;
• nə münaqişədə olan tərəfin vətəndaşı, nə də münaqişədə olan tərəfin öz nəzarəti altında saxladığı ərazidə daim yaşayan şəxs deyildir;
• münaqişənin tərəfi olmayandövlət tərəfindən, onun silahlı qüvvələrinin tərkibinə daxil olan şəxs kimi rəsmi vəzifələr yerinə yetirmək üçün göndərilməmişdir. Kombatantlar və mülki şəxslər arasında mövcud olan fərqli cəhətlər bunlardır:

I. Davranış:
1) mülki şəxs döyüş əməliyyatlarında iştirak etmir;
2) kombatant döyüş əməliyyatlarında iştirak edir.

• əlinə silah götürmək və onu düşmənə qarşı işlətmək hüququ yoxdur;
• beynəlxalq humanitar hüququn müddəaları çərçivəsində öldürmək hüququ var.

• təkcə əlinə silah götürdüyünə görə məsuliyyətə və cəzaya məruz qala bilər;
• hərbi əməliyyatlarda iştirak etməsinə və humanitar hüquqa uyğun silah tətbiq etməsinə görə təqibə məruz qala bilməz.

IV. Hücumlardan müdafiə:

• onu hücuma məruz qoymaq qadağandır;
• onu hücuma məruz qoymaq olar, o, hərbi hədəfdir.

V. Düşmən tərəfindən rəftar necə olmalıdır:
1) beynəlxalq humanitar hüquq ona hörmət etməyi və istənilən şəraitdə onunla humanist rəftar etməyi tələb edir;
2) əsr götürüldükdə, hərbi əsr statusuna malik olur.

7. Döyüş aparılmasının qadağan edilmiş metod və vasitələri

Beynəlxalq humanitar hüquq (“Haaqa hüququ”) döyüş aparılmasının aşağıdakı metod və vasitələrini qadağan edir:
qadağan olunmuş metodlar:
a) düşmən qoşunlarına mənsub olan şəxsləri xaincəsinə öldürmək və ya yaralamaq;
b) milli və beynəlxalq emblem,siqnal və bayraqların təyinatı üzrə istifadə edilməməsi;
c) işgəncələr,genosid, aparteid və girov götürmənin tətbiq edilməsi;
ç) parlamentyoru və onu müşayiət edən şəxsləri öldürmək;
d) şəhər və ya digər yerlərin talan edilməsi,yerli əhaliyə münasibətdə terrora əl atılması, əhali arasında aclıqdan istifadə edilməsi;
e) sanitar müəssisələrinin, qospital gəmilərinin və təyyarələrinin,sanitar işçilərinin hücuma məruz qalması,onların bombardman edilməsi və ya məhv edilməsi;
ə) düşmənin silahı yerə qoymuş və ya əsir kimi təslim olmuş şəxslərini öldürmək və ya yaralamaq;
f) düşmən tərəfə mənsub olan şəxsləri, onların öz ölkəsinə qarşı yönəlmiş hərbi əməliyyatlarda iştiraka məcbur etmək;
g) sıradan çıxmış, eləcə də fəlakətə düçar olmuş uçuş aparatını tərk etmiş şəxslərə hucum etmək;
ğ) hərbi zərurət hallarından başqa, düşmən mülkiyyətinin tələf və ya zəbt edilməsi;
h) sahil balıqçılıq və ya yerli dənizçilik gəmilərinin, qospital gəmilərinin, elmi və ya dinin funksiyalar yerinə yetirən digər gəmilərin zəbt edilməsi;
x) müdafiəsiz şəhərlərin, limanların, kəndlərin və hərbi məqsədlər üçün istifadə olunmayanmənzillərin, tarixi abidələrin, qospitalların bombardıman edilməsi;
ı) heç kimi sağ qoymamaq haqqında əmr vermək və ya bununla hədələmək və yaxud bu yönümdə əməliyyatlar aparmaq;
i) mədəni mülkiyyətin, tarixi və digər abidələrin, ibadət edilən yerlərin məhv edilməsi və ya onlardan hərbi əməliyyatlarda uğur qazanmaq üçün istifadə edilməsi və s.
qadağan edilmiş vasitələr:

• insan bədənində asanlıqla dönən və ya yastılanan güllələr;
• yeganə təyinatı boğucu və ya zərərli qazlar yaymaqdan ibarət olan mərmilər;
• 400 qramdan az çəkisi olan, partlama xassəsinə malik olan və ya yanar tərkiblə təchiz edilmiş mərmilər;
• zəhərlər, zəhərlənmiş silahlar, boöucu, zəhərli və digər belə qazlar, bakterioloji və kimyəvi silah;
• genişmiqyaslı və ya uzunmüddətli və ya ciddi nəticələr törədən ətraf mühitə təsir vasitələri;
• bədəndə aşkar edilməyən qəlpələr, mina-tələlər, yandırıcı silahlar və adi silahların hədsiz zərərli sayıla bilən və ya seçimsiz nəticələrə malik ola bilən digər növləri;
• nüvə silahı. Nüvə silahının tətbiqinin beynəlxalq humanitar hüquqa zidd olmasını BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi Nüvə silahı ilə hədələməyin və ya onun tətbiqinin qanuniliyi haqqında iş üzrə 8 iyul 1996-cı il tarixdə verdiyi məsləhət xarakterli rəydə təsdiq edilmişdir.

8. Hərbi işğal rejimi

Hərbi işğal rejimi Müharibə zamanı mülki şəxslərin müdafiəsinə dair 1949-cu il Cenevrə Konvensiyasında (IV Konvensiyada) nəzərdə tutulmuşdur. Bu rejimin əsas ünsürləri aşağıdakılardır:

• bir dövlətin silahlı qüvvələri digər dövlətin ərazisini müvəqqəti olaraq tutur və özündə saxlayır;
• işğal edən dövlət yeni müvəqqəti xaraqterli hüquq normaları müəyyən etmək yolu ilə həmin ərazidə hərbi nəzarət və mülki idarəçilik funksiyaları həyata keçirir;
• işğal olunmuş ərazidə ictimai qayda və əhalinin həyatı təmin edilməli, burada qüvvədə olan qanunlara hörmət edilməlidir;
• işğal olunmuş ərazidən mülki şəxslərin işğal edən dövlətin ərazisinə və ya hər hansı üçüncü dövlətin ərazisinə deportasiya olunması, habelə öz mülki əhalisinin bir hissəsinin işğal olumuş əraziyə köçürülməsi qadağandır;
• nəinki xüsusi, habelə dövlət mülkiyyətinin dağıdılmasına və məhv edilməsinə yol verilmir;
• işğal edən və işğal olunan dövlətlər arasında müharibə vəziyyəti davamedir;
• işğal olunmuş ərazi üzərində suverenlik işğalçıya keçmir və onun əvvəlki hüquq sistemini tam ləğv etmək hüququ yoxdur;
• işğal olunmuş ərazidə dövlətlərarası münasibətlər beynəlxalq humanitar hüququn normaları ilə nizama salınır;
• müharibə sona yetdikdən sonra işğalla bağlı münasibətlər müqavilə qaydasında ləğv edilməlidir.

9. Mədəni mülkiyyətin mühafizəsi

Müharibə dövründə mədəni mülkiyyətin mühafizəsi məsələləri, əsas etibarilə, xüsusi beynəlxalq sazişlə – Silahlı münaqişə zamanı mədəni mülkiyyətin qorunması haqqında 1954-cü il Haaqa Konvensiyası ilə nizama salınır. Konvensiyanın 1-ci maddəsi mədəni mülkiyyətə bunları daxil edir:
a) hər bir xalqın mədəni irsi üçün böyük əhəmiyyətə malik olan daşınar və daşınmaz mülkiyyət, məsələn, həm dini, həm də dünyavi memarlıq, incəsənət abidələri, tarixi abidələr; arxeoloji sahələr; bütövlükdə tarixi və ya bədii maraq kəsb edən bina qrupları; incəsənət əsərləri; əlyazmalar, kitablar və bədii, tarixi və ya arxeoloji maraq kəsb edən digər obyektlər; habelə elmi məcmuələr və yaxud arxivlər və ya yuxarıda göstərilmiş əmlakın reproduksiyaları;
b) başlıca məqsədi yuxarıda sadalanmış daşınar mülkiyyəti qoruyub saxlamaq və nümayiş etdirmək olan binalar, məsələn, muzeylər, böyük kitabxanalar və arxiv binaları, habelə həmin mülkiyyəti silahlı münaqişə zamanı gizlətmək üçün istifadə olunan sığınacaqlar;
c) yuxarıda sadalanmış külli miqdarda mədəni mülkiyyəti əhatə edən mərkəzlər.
Mədəni mülkiyyəti qorumaq istiqamətində Konvensiya aşağıdakıları nəzərdə tutur:
1) göstərilən mədəni mülkiyyətdən, onları qoruyub saxlamaq üçün nəzərdə tutulmuş binalardan və bitişik sahələrdən bu mülkiyyətin dağıdılmasına və ya zədələnməsinə gətirib çıxara bilən məqsədlərlə istifadə olunması qadağandır;
2) mədəni mülkiyyətin hər hansı bir formada qeyri-qanuni mənimsənilmsi, habelə bu mülkiyyətə qarşı istənilən vandalizm aktları qadağandır və bu cür hərəkətlərin qarşısı alınmalıdır;
3) mədəni mülkiyyətin rekvizisiyası və ona qarşı yönəlmiş istənilən əvəzçıxma tədbirlərinin görülməsi qadağandır.
Ən əhəmiyyətli mədəni mülkiyyət xüsusi mühafizəyə götürülür və YUNESKO-nun Baş direktoru tərəfindən aparılan Beynəlxalq mədəni mülkiyyət reyestrinə daxil edilir. Reyestrin nüsxəsi BMT-nin Baş katibində və münaqişənin tərəfi olan hər bir dövlətdə saxlanılır. Beynəlxalq reyestrə daxil edilmış mülkiyyət hərbi immunitet qazanır.
Xüsusi mühafizəyə götürülmüş mədəni mülkiyyətin üzərində fərqləndirmə nişanı olmalıdır.

10. Müharibənin sona yetməsinin hüquqi nəticələri

Hər şeydən öncə qeyd edək ki, müharibənin sona yetmsi iki mərhələni əhatə edir:
1. Hərbi əməliyyatların bitməsi. Bu mərhələ aşağıdakı beynəlxalq-hüquqi formalarda rəsmiləşdirilir:
a) barışıq (müddətli və ya müddətsiz ola bilər);
b) təslim olma.
2. Müharibə vəziyyətinin bitməsi. Beynəlxalq-hüquqi formalari;
a) sülh müqaviləsi;
Məsələn, 1947-ci ildə bağlanmış sülh müqavilələri əsasında Almaniyanın keçmiş müttəfiqləri – Finlandiya, İtaliya, Macarıstan, Bolqarıstan və Rumıniya ilə müharibə vəziyyətinin bitməsi rəsmləşdirilmişdi.
b) birtərəfli bəyanat;
Məsələn, 1951-ci ildə İngiltərə, Fransa və ABŞ ayrı-ayrılıqda birtərəfli qaydada Almaniya ilə müharibə vəziyyətinin bitməsi haqqında bəyanat vermişdilər.
c) ikitərəfli bəyanat.
Məsələn, 19 oktyabr 1956-cı il tarixdə SSRİ və Yaponiya müharibə vəziyyətinin bitməsi və diplomatik və konsulluq münasibətlərinin bərpa olunması haqqında birgə Bəyanat imzalamışdılar.
Müharibənin sona yetməsi bu cür hüquqi nəticələr doğurur:

• diplomatik və konsulluq münasibətlərinin bərpası;
• ərazi məsələlərinin həlli;
• hərbi əsirlərin dəyişdirilməsi;
• dövləti (dövlətlərin) və ayrı-ayrı fərdlərin məsuliyyəti haqqında məsələlərin həlli
  və s.

11. Beynəlxalq humanitar hüququn implementasiyası

Beynəlxalq humanitar hüququn implementasiyası beynəlxalq humanitar hüququn normalarına tam riayət olunmasını təmin etmək məqsədilə dövlətlər tərəfindən görülməli olan bütün tədbirləri əhatə edir. Bu tədbirlərdən bəziləri münaqişə zonasından kənarda və dinc dövrdə həyata keçirilməlidir.
Əsas tədbirlər aşağıdakılardır:
a) Cenevrə Konvensiyalarının və Əlavə Protokolların milli dilə tərcümələrini hazırlamaq;
b) Konvensiyaların və Protokolların mətinlərini mümkün qədər geniş – həm silahlı qüvvələrdə, həm də əhali arasında – yaymaq;
c) Konvensiyaların və Protokolların bütün pozuntuları ilə cinayət-hüquqi qaydada mübarizəni təşkil etmək, o cümlədən müharibə cinayətlərinə görə adekvat cəza nəzərdə tutan qanunvericilik qəbul etmək;
ç) Konvensiyalarla və Protokollarla qorunan şəxslərin və obyektlərin lazımi qaydada tanınmasını, yerləşdirilməsini və müdafiəsini təmin etmək;
d) qırmızı xaç, qırmızı aypara və digər nişan və emblemlərdən sui-istifadənin qarşısını almaq üçün tədbirlər görmək;
e) silahlı münaqişə zamanı əsas məhkəmə təminatlarının həyata keçirilməsinə imkan yaratmaq;
ə) beynəlxalq humanitar hüquq üzrə ixtisaslaşmış şəxslərin, o cümlədən silahlı qüvvələrin tərkibində hüquq məsləhətçilərinin təyin olunmasını və hazırlıq keçirməsini təmin etmək;
f) milli qırmızı xaç və qırmızı aypara cəmiyyətlərini və digər könüllü yardım cəmiyyətlərini, mülki müdafiə təşkilatlarını, milli məlumat bürolarını yaratmaq;
g) hərbi qüvvələri yerləşdirərkən, silahlı və hərbi taktikanı inkişaf etdirərkən beynəlxalq humanitar hüququn tələblərini nəzərə almaq;
ğ) zəruri hallarda qopital zonalarının, neytirallaşdırılmamış zonaların, təhlükəsizlik zonalarının və hərbsizləşdirilmiş zonaların yaradılmasını təmin etmək.

• Teqlər:
• beynəlxalq hüquq
• , insan hüquqları