M.çəmənli sənət hekayələri

Səhəri gün anam yataqdan qalxmadı. Möhkəm xəstələnmişdi. O, həmişə atamla dalaşandan sonra belə olurdu. Bacım ona qulluq eləyirdi, çay-çörəyi yatağının düz yanına aparırdı. Amma anam bir tikə də yemirdi. “Boğazımdan keçmir”- deyirdi. O, xəstələnəndə atam da əldən-ayaqdan gedirdi, umu-küsünü unudurdu. Bu səhər də ürəyi yuxalmışdi:
– Çox ağrıyırsan?
Anam cavab vermədi. Üstünə örtdüyü çarşafı başına çəkib arxasını ona çevirdi. Sonra zarımağa başladı:
– Ayyy.
– Gedim, həkim çağırım?
Anam hikkəylə başını çarşafın altından çıxardı:
– Həkim-zad lazım deyil! Mənim qədrimi bilən olub. ayyy.
– Lənət şeytana! Ay arvad, səni and verirəm, Allaha, bəsdi! Yenə başlama, qoy sakit yaşayaq!

Mustafa Çəmənli yaradıcılığının janr xüsusiyyətləri

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən biri də Mustafa Çəmənlidir. O, XX əsrin 70-ci illər ədəbi nəslinə mənsub yazıçılarımızdandır. M.Çəmənlinin yaradıcılığını janr baxımından iki yerə bölmək olar: Birinci, nəsri – hekayə, povest-romanları. İkinci, bədii publisistikası.

Yazıçı hər iki janrda istənilən səviyyədə lazımı mövzuları seçməklə, onu real, həyati boyalarla təsvir və tərənnüm etməklə diqqətəlayiq əsərlər yarada bilmişdir.

M.Çəmənlinin yaradıcılığını dövr baxımından da iki yerə bölmək olar: Birinci, Sovet dövrü, 70-80-cı illər yaradıcılığı. İkinci, Müstəqillik dövrü yaradıcılığı.

Mustafa Çəmənli ədəbiyyata birbaşa həyatdan gələn yazıçıdır. Onun keçdiyi ömür yoluna ötəri nəzər salanda belə bunu aydınca görürük. Kənddə doğulub boya-başa çatıb, çox erkən yaşlarından isthsalatda çalışıb, şəhər mühitində püxtələşib, jurnalist təhsili alıb, nəşriyyat işində saç ağardıb. Bir sözlə, həyatın hər üzünü görüb. Bütün bunların müqabilində o, yazıçı kimi mövzu tapıb işləməkdə çətinlik çəkməyib.

M.Çəmənlinin sovet dövründə bir yazıçı olaraq seçdiyi mövzuların bir çoxu adi həyat hadisələridir. Lakin bu adi, sosial-məişət mövzusunda belə bədii dəyəri yüksək olan uğurlu hekayələr yazıb, çap etdirib. Mustafa Çəmənlinin iti müşahidə qabiliyyəti, yüksək istedadı, həyatı yaxşı dərk etmək bacarığı, qələm təcrübəsi, müdrikliyi imkan verib ki, həyat həqiqətlərini dolğun, düzgün, hərtərəfli və bədii şəkildə əks etdirə bilsin. Bu mənada, onun “Ləpirlər” adlı ilk hekayəsi dediyimizə əyani misaldır. Hekayə 1973-cü ildə “Mingəçevir işıqları” qəzetində çap olunub. Hekayənin süjet xətti sadə həyat hadisəsi üzərində qurulub. Gənc oğlan hər gün dərsə gedəndə yolda qol-qola girib harasa gedən qarı-qoca ilə qarşılaşır. Onlar hər gün qarşılaşdıqlarından üz-gözlərində təbəssüm işarır. Qış günlərinin birində oğlan qocanı tək görür. Qarısını soruşur: – “Əmi, olmaya qarın xəstələnib?”. Qoca doluxsunur: – “Onu cavanlığımda tapmışdım, qocalığımda itirdim”, – deyir. Sonra da oğlandan soruşur ki, görəsən, qışın ömrünə az qalıb? Oğlan əlüstü cavab verir ki, əlbəttə, qışın ömrünə lap az qalıb … Qoca bu xəbərdən heç də sevinmir. Qar əriyərsə qarısının qar üstünə düşmüş ləpirlərini silib aparacağını… – düşünür.

Bu kiçik hekayədə yazıçı iki məsələyə önəm verir: Birincisi, iki ömrün qürub çağının təsviridir. Qarı artıq batan günəşlə gedib və bir daha geri dönməyəcək. Qoca da ora – son dayanacağa, son mənzilə çatmaqdadır. Yazıçı təbiətin qanunu olan bu səhnəni – insan ömrünün son günlərini ürək ağrısı ilə təsvir edir. İkincisi, ata yurdunun, ana ocağının boş qalmasıdı. Bu vəziyyəti qoca da dilə gətirir. Böyütdükləri uşaqlar göyərçinlər kimi pərvazlanıb uçublar. Gözləyirdilər ki, övladları gəzib, dolanıb yenə geriyə qayıdacaqlar. Lakin onlar dönmədilər…

Yazıçı bu psixoloji anları da çox real, inandırıcı, təbii şəkildə təsvir edə bilib. Əslində valideyn-övlad münasibətləri bütün yazarların diqqət mərkəzində olub. Təəssüf ki, böyüyən övladlar heç vaxt ata yurduna sığmayıblar. Onlar bir-bir öz arzularının dalınca böyük şəhərlərə üz tutublar. Bunun nəticəsində bir çox kəndlərimiz, xüsusilə dağ kəndləri boş qalıb… Keçən əsrin 70-80-cı illərində ən çox toxunulan məsələlərdən biri də məhz bu mövzu idi ki, yazıçı burda da öz sözünü lazımi şəkildə deyə bilib.

M.Çəmənlinin 70-ci illərdə “Nişanə”, “Meşə yeri”, “Əks-səda”, “İstək” kimi hekayələri də eyni ahənglə, dəsti-xətlə yazılıb. Və hər biri yazıçının mövqeyini əks etdirir. Müəllifin 1982-ci ildə çap etdirdiyi ilk kitabını “Mənim dünyamın adamları” adlandırması da təsadüfi deyildir. Adından da göründüyü kimi, yazıçı gördüyü, duyduğu, iştirakçısı olduğu hadisələrdən, müsahib olduğu, görüşdüyü insanlardan bəhs etməyə üstünlük verir və istəyinə təbii ki, nail olur.

80-cı illər bədii yaradıcılığında da M.Çəmənli bu dəsti-xəttinə sadiq qalmaqla yanaşı, yeni mövzulara da üz tutub. Bu mənada onun “Halallıq”, “Yaddaş” povestləri diqqəti çəlb edir. Tənqidçi Vaqif Yusifli “Yaddaş” povesti haqqında “Yaddaş nəsri” adlı məqaləsində belə yazır: “Ötən on illiyin (əsər 1984-cü ildə yazılıb, məqalə isə 1997-ci ildə, – B.B) ən yaxşı nəsr əsərləri ilə səsləşən, öz psixoloji ahəngi ilə seçilən bu povest Mustafanın yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Yaddaşın boy göstərməsi, insan ömrünün bir də təkrar olunmayan anlarının mühakiməyə çəkilməsi “Yaddaş” povestində real boyalarla əks olunmuşdur”. Daha sonra tənqidçi göstərir: “Ümumiyyətlə, M.Çəmənlinin nəsrində yaddaşa istinad çox güclüdür. Məsələn, onun “İtirilmiş səs” hekayəsində də yaddaş köməyə gəlir, lakin povestdən fərqli olaraq bu dəfə xeyirxah bir missiyanı yerinə yetirir. Hələ də yaddaşlarda yaşayan qocaman xanəndə Pərvanə vaxtı ilə əfsunlu səsi ilə insanları gözəlliyə səsləyib. İndi o, adamların – onu tanıyanların yaddaşını silkələyir».

M.Çəmənlinin 70-80-cı illər yaradıcılığında kulminasiya nöqtəsi “Xallı gürzə” tarixi romanıdır, – desək, əsla yanılmarıq. Roman Qarabağ xanlığının tarixinə həsr olunub. Xanlığın əsasını qoyan Pənahəli xanın həyatı, düşüncələri, mübarizəsi əsərdə yetərincə əks etdirilib. Həmçinin, Qarabağla qonşu, həmsərhəd olan Şəki xanlığı, onunla münasibətlər, münaqişələr, İranla aparılan müharibələr, daxili çəkişmələr, xanlığın ərazisində məskunlaşan ermənilər, onların hiyləsi, üsyanı, beş erməni məliklikləri haqqında tarixi faktlar da romanda öz bədii həllini yüksək səviyyədə tapmışdı. Ədəbiyyatşünas Nazif Qəhrəmanlı yazırdı ki, “Qarabağ haqqında, onun tarixi keçmişi barədə bədii əsərlər çox yazılıb. Zənnimizcə, “Xallı kürzə” Qarabağ tarixinə yeni bədii baxışdır”.

«Xallı gürzə» romanın üçüncü nəşrinə (2006) ön söz yazan Vaqif Yusifli «Xallı gürzə» romanını da «tarixi dövrün» psixologiyasını təşrih edən bir əsər kimi qiymətləndirərək qeyd edir ki, … «Xallı gürzə» romanı XVIII əsr Azərbaycan koloritini, ələlxüsus, Qarabağ koloritini dolğun əks etdirir. Pənah xanın xarakterinə gəlincə, müəllif, hətta iki əsr sonra onun qəzəbini də, kədərini də, dalğınlığını da, yeri gəldikcə hikkəsini, iddiasını, əzabını da görür, hiss edir».

Yazıçı-dramaturq Əli Əmirli roman haqqında belə yazır: “Sanbalına, əhatə etdiyi dövrün mürəkkəbliyinə, genişliyinə, surətlərin və hadisələrin sayına, müxtəlifliyinə görə “Xallı gürzə” romanı yaşadığımız sovetdən sonrakı keşməkeşli dövrün yaddaqalan, seçilən tarixi əsərlərindən biridir”. Məqalə müəllifi daha sonra qeyd edir ki, “Tez-tez eşidirik ki, Qarabağ haqqında kitablar yazılmır, yazılsa da guya pis yazılır. Bu gileylərə Qarabağın tarixindən bəhs edən “Xallı gürzə” və Qarabağ uğrunda döyüşlərin canlı qəhrəmanlarından olan Asif Məhərrəmov və onun silahdaşlarının keçdiyi döyüş yolundan bəhs edən “Fred Asif” sənədli romanı tutarlı cavabdır”.

“Fred Asif” yazıçının müstəqillik illərində qələmə aldığı ən böyük sənədli əsəridir. Qarabağ müharibəsinə, onun igid oğlunun döyüş yoluna, qəhrəmanlığına həsr olunmuş bu əsər təkcə M.Çəmənli yaradıcılığında deyil, ümumiyyətlə, bu dövrdə hərbi-vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış əsərlər içərisində də xüsusi yer tutur.
Əsərin baş qəhrəmanı Asif Məhərrəmov Ağdamlı gəncdir. Onun da hər bir gənc oğlan kimi böyük arzuları vardır. Ali təhsil almaq, vətəninə, xalqına qulluq etmək, xidmət göstərmək. Ailə qurmaq, oğul-uşaq sahibi olmaq, onları böyüdüb boya-başa çatdırmaq… Lakin zaman, dövran pis gəldi. Onun arzuları ilə üst-üstə düşmədi. Həyatdan tez-tez gözlənilməz zərbələr alan Asifi, sanki, mühit müharibə üçün yetişdirir, hazırlayırdı. Ali təhsil ala bilməsə də həyat məktəbi keçirdi. Qarabağı hazır olmadığı müharibəyə sürükləyən ermənilərin cavabını verməyə o hazır idi! Ömrünü bu yolda qurban verən Asifin həyat yolunu yazıçı elə incəliklə, heyranlıqla, ürək ağrısı ilə təsvir, tərənnüm edir ki, o günləri bir oxucu kimi xatırlayıb, özün də sarsılmaya bilmirsən. Müharibə təkcə Fred Asifin deyil, yüzlərcə gəncin həyatını, arzu-istəyini puç etdi. Qarabağ tez, ya gec geri qayıdacaq! Biz buna zərrə qədər şübhə etmirik. Lakin o gənclər bir daha dönməyəcək! Bir onunla təsəlli tapırıq ki, vətən naminə ölümü seçənlər heç də sıradan biri deyillər. Onlar hər vaxt xatırlanacaq, dildə-ağızda, ürəklərdə-könüllərdə yaşayacaqlar. Eləcə də yazıçı M.Çəmənlinin aylarını, illərini həsr etdiyi bu kitabın səhifələrində yaşayacaqlar: “Əzizim Asif! Sənin allahın dərgahına qovuşduğun vaxtdan artıq on altı il keçir. Amma biz səni heç zaman unutmamışıq. Mən hələ sənin qırxında Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən yasına gəlmiş döyüşçü dostlarının, silahdaşlarının sənin haqqında xatirələrini diktafona yazmışdım. Çünki sənin barəndə kitab yazmaq istəyirdim. Əlbəttə, sən sağlığında haqqında kitab yazılmasına qətiyyən razı olmazdın. Amma sən haqqa qovuşduğuna və bir döyüşçü, komandir kimi xalqının məhəbbətini qazandığına görə mən bu kitabı yazmalı idim”.

Fred Asifin ölümündən 20 il sonra onun qəhrəmanlığını davam və təkrar etdirən Mübarizi Fred Asifin mənəvi övladı hesab etmək olar. Yazıçı M.Çəmənlinin bu mövzuya müraciət etməsi, vətənpərvər duyğularla süslənmiş bir əsəri araya-ərsəyə gətirməsi özü də çox təbiidir. Çünki Qarabağın yetirməsi olan, onun münaqişəsini, müharibəsini görən yazıçı Vətənini sevən igid döyüşçüləri hər yerdə axtarır. Yeni gəncliyə örnək olacaq bir oğulun həyatını, dünyagörüşünü, mübarizliyini, vətən üçün ömrünü qıymasını ədəbiyyata gətirmək, onu əbədiləşdirmək axı yazıçı üçün də fəxrdir, fəxarətdi. Elə buna görə müəllif yazır ki, Respublika Prezidentinin Mübarizə “Milli Qəhrəman” adının verilməsi, həmçinin, adının əbədiləşməsi haqqında imzaladığı sərəncamlar mətbuatda çap olunan kimi o, 22 yaşlı qəhrəmanın ata yurduna – Biləsuvara üz tutub. Onun doğulub, boya-başa çatdığı Biləsuvarın Əliabad kəndinə gəlib, atası, dostları, qohum-əqrəbası ilə görüşüb. Bir vaxtlar Mübarizin oylağı olmuş Muğan düzünü, Biləsuvarı qarış-qarış gəzib-dolanıb. Atası Ağakərim kişinin həyat yoluna, onların məskunlaşdığı Əliabad kəndinin tarixinə də nəzər salıb və nəhayət bu qərara gəlib ki, atalar demiş, ot öz kökü üstə bitər!.

Kitab Prezident İlham Əliyevin Mübariz İbrahimov haqqında imzaladığı iki sərəncamla açılır. Bu da təsadüfi deyil. Mübarizin – bir hərbçi gizirin döyüş bölgəsində etdiyi qəhrəmanlığı dövlət başçısının, həm də Ali Baş Komandanın dərhal, layiqincə qiymətləndirməsi xalqla – dövlətin birliyindən xəbər verir. Demək, Ali Baş Komandanın da, gizirin də məramı, məqsədi eynidir: Vətənin birliyi, bölünməzliyi!
Cəbhə xəttində atəşkəs olsa da, hər gün düşmən silahı ilə neçə-neçə vətən övladı şəhid olur, şikəst edilirdi. Ön cəbhədə hərbi xidmətdə olan Mübariz gördüklərinə dözmür, təkbaşına müvəqqəti də olsa düşmən postunu susdurmaq istəyir və bilir ki, bu yolun gedişi var, dönüşü yox. Odur ki, valideynlərinə məktub yazmağı da unutmur: “Canım atam və anam. Məndən sarı darıxmayın. İnşallah cənnətdə görüşəcəyik. Mənim üçün bol-bol dua edin. Vətənin dar günündə artıq ürəyim dözmür. Allaha xatir bunu etməliyəm. Ən azından ürəyim sərinlik tapar. Şəhid olanadək bu şərəfsizlərin üzərinə gedəcəyəm. Şəhid olsam ağlamayın, əksinə, sevinin ki, o mərtəbəyə yüksəldim… Vətən sağ olsun. Oğlunuz Mübariz. Haqqınızı halal edin”.

İnanırıq ki, həm “Fred Asif”, həm də “Mübariz” hər gələn yeni nəslin vətənpərvər böyüməsində, öz yurduna, xalqına bağlı olmasında böyük rol oynayacaq!

Müstəqillik dövründə M.Çəmənli hər iki janrda paralel olaraq maraqlı əsərlər üzərində işləmiş və ardıcıllıqla çap etdirmişdir. Bunu, yazıçının, demək olar ki, hər il çap olunan kitablarının tarixinə baxmaqla da aydın görmək olar: “Səs qərib olmur”, “Fred Asif”, “Nəğməli xatirələr”, “Muğam dünyasının Xanı”, “Burdan bir atlı keçdi”, “Səsin ruhu”, “Leyli və Məcnun” – 100 səhnədə», “Məcnunun Məcnunu”, “Ruhların üsyanı”, “Yaddaşlarda yaşamaq haqqı”, “Ölüm mələyi”, «Sənət hekayələri” və s. Cəmi iyirmi yeddi müstəqil kitab bu gün oxucularının ixtiyarındadır. Demək, yazıçı bir ili povest, romanlarını çap etdirirsə, növbəti ildə mütləq bədii publisistikası işıq üzü görməlidir və görür də. Ümumiyyətlə, müstəqillik illərində yazıçının yaradıcılığı həm mövzu seçimi, həm janr xüsusiyyətlərinə, işlənmə mexanizminə görə, həm də keyfiyyətcə, kəmiyyətcə zəngin və dolğun olmuşdur.

Bu baxımdan yazıçının bədii publisistika sahəsində tanınmış musiqi xadimlərinin həyat və yaradıcılığı haqqında yazmış olduğu tədqiqat xarakterli əsərləri yetərincədir. Ölməz sənətkar, təkrar olunmaz səs tembri, xüsusi görkəmi ilə seçilən Xan Şuşiniskinin həyat və yaradıcılığından bəhs edən “Muğam dünyasının Xanı”, Şövkət Ələkbərova haqqında “Oxu, gözəl…”, həmçinin “Arif Babayev-70”, “Habil Əliyev-80”, “Əlibaba Məmmədov-80”, “Canəli Əkbərov-70”, “Ağaxan Abdullayev-60” kitab-albomları bu gün hər kəsin stolüstü kitabına çevrilib. Mən, düzünü deyim ki, musiqi üzrə tədqiqatçıların nəyi tədqiq etdiklərini, nələrə önəm verdiklərini bilmirəm. Lakin Mustafa Çəmənli bu sahədə bir neçə tədqiqatçının görə biləcəyi işdən qat-qat çox iş görüb. Yazıçı-publisistin iki kitabının – “Leyli və Məcnun” – 100 il səhnədə” və “Sənət hekayələri» kitablarının adlarını çəkmək kifayətdi ki, nə boyda iş gördüyünü görək. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin sifarişi ilə 2008-ci ildə nəşr olunmuş “Leyli və Məcnun” – 100 il səhnədə” kitabı 100 il səhnədən düşməyən ilk milli operamız haqqında bədii, sənədli ensiklopediyadır. Adından da göründüyü kimi, burada səhnəyə qoyulduğu ilk gündən başlayaraq dövrümüzə qədər “Leyli və Məcnun» tamaşasında iştirak etmiş müğənnilər, bu möhtəşəm əsəri müxtəlif quruluşlarda səhnəyə qoyan quruluşçu rejissorlar, dirijorlar, xormeysterlər, rəssamlar, baletmeysterlər, konsertmeysterlər haqqında ensiklopedik məlumatlar, bədii oçerklər toplanmışdır. Müəllif hətta “Leyli və Məcnun» operasının oynanıldığı əyalət teatrlarından, eyni zamanda Tiflis Azərbaycan teatrı, Aşqabad Azərbaycan teatrı, Təbriz teatrı, İrəvan teatrından da bəhs etmiş, bu teatların səhnələrində Leyli, Məcnun rollarını canlandıran ifaçılar haqqında ensiklopedik bilgilər vermişdir. İnanırıq ki, bu kitabın dəyəri illər keçdikcə daha da artacaqdır.

Yazıçının 2014-cü ildə nəşr olunmuş “Sənət hekayələri” kitabında isə son otuz beş ildə yazdığı hekayələri, portret-oçerkləri, esseləri, xatirələri toplanmışdır. Nəsr əsəri səviyyəsində qələmə alınmış ensiklopedik xarakterli bu kitabda Azərtbaycan mədəniyyətinrin ən parlaq şəxsiyyətlərinin həyat yolundan söhbət açılır.

M.Çəmənli müstəqillik dövründə də daha bir tarixi roman yazıb. “Ölüm mələyi” adlanan bu əsər Səfəvilər dövlətinin tarixi əks etdirir. Əsərdə I Şah Təhmasibin, II Şah İsmayılın, Gövhər bəyimin və başqalarının bədii obrazlarını yaratmaqla yazıçı Azərbaycan tarixinin çox mürəkkəb dövründə saraydaxili ziddiyyətləri, hakimiyyət uğrunda mübarizəni, insani münasibətləri çox canlı, təbii boyalarla təsvir edib, oxucusuna çatdıra bilib. Bu əsər ayrıca tədqiqat mövzusudur.

“60 yaşından yaman qorxuram”! – deyən yazıçının 70 illiyinə az qalıb. Hər yaşın öz gözəlliyi, öz müdrikliyi var, – deyiblər. Elə bilirəm, M.Çəmənli quru rəqəmlərin çoxluğundan qorxmayıb yeni-yeni əsərləri ilə bizi hələ çox sevindirəcək!

Xəbərlər

Milli Kitabxanada “Mustafa Çəmənli” adlı virtual sərgi onlayn rejimdə istifadəçilərə təqdim edilib

• Paylaşın
• Bütün xəbərlər

Sentyabrın 10-da görkəmli nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi Mustafa Çəmənlinin 75 illik yubileyi tamam olur.

M.Çəmənli bədii yaradıcılığa tələbəlik illərindən başlamışdır. “Ləpirlər” adlı ilk hekayəsi 1973-cü ildə “Mingəçevir işıqları” qəzetində dərc olunmuşdur. Yazıçının uzun araşdırmalarının nəticəsi olan tarixi romanları oxucular tərəfindən ən çox oxunan kitabların siyahısına düşmüşdür. “Xallı gürzə” romanı 5 dəfə böyük tirajla nəşr edilmiş, tarixi romanlar arasında öz layiqli yerini tutmuşdur.

M.Çəmənlinin xalqımıza etdiyi ən dəyərli xidmətlərdən biri də Azərbaycanın mədəniyyət və incəsənət sahəsində xidmətləri olan görkəmli sənətkarlar haqqında ərsəyə gətirdiyi kitablardır. “Nəğməli xatirələr” (Əbülfət Əliyev haqqında xatirə-povest), “Muğam dünyasının Xanı”, “Səsin ruhu” (Səxavət Məmmədov haqqında), “Oxu gözəl. ” (Şövkət Ələkbərova haqqında), “Sənətkar ömrünün izləri” (Xanlar Haqverdiyev haqqında), “Leyli və Məcnun – 100 il səhnədə” (sənədli-bədii ensiklopediya), “Sənət hekayələri” əsərləri belə gərgin əməyin nəticəsidir. Heydər Əliyev Fondunun “Azərbaycan Respublikasının Xalq artistləri” silsiləsindən nəşr etdiyi – “Arif Babayev – 70”, “Habil Əliyev – 80”, “Əlibaba Məmmədov – 80”, “Əlibaba Məmmədov: Ürək deyir, yaşa hələ. ”, “Canəli Əkbərov – 70”, “Ağaxan Abdullayev – 60” albom kitablarının mətn müəllifidir. Bununla yanaşı onlarca kitabın tərtibçisi və ön sözün müəllifidir.

M.Çəmənli milli musiqi ifaçılığı sənətinin təbliğinə görə 1993-cü ildə Mətbuat Fondunun “Dan ulduzu” mükafatına, ön cəbhədəki çıxışlarına və hərbi vətənpərvərlik ruhlu məqalələrinə görə Yazıçılar Birliyinin diplomuna, “Xallı gürzə” tarixi romanına görə “Yaddaş” milli mükafatına layiq görülmüşdür. Milli Mədəniyyətin Təbliği Mərkəzinin “Uğur” – 2008, “Mübariz” povestinə görə “Kaspi” qəzetinin xüsusi mükafatı ilə, “Ölüm mələyi” tarixi romanına görə “Qızıl kəlmə” ədəbi mükafatı ilə (2013) təltif edilmişdir. 2010-cu ildə Prezident təqaüdçüsü olmuşdur. 2018-ci ildə “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülmüşdür.

Mustafa Çəmənlinin 75 illik yubileyi münasibətilə M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının əməkdaşları tərəfindən “Mustafa Çəmənli” adlı virtual sərgi hazırlanıb. Virtual sərgidə Mustafa Çəmənlinin müəllifi, redaktoru, tərtibçisi olduğu kitablar, məqalələr, eləcə də haqqında yazılan kitablar nümayiş olunur.

Virtual sərgi ilə tanış olmaq istəyənlər http://anl.az/el/vsb/Mustafa_Cemenli/index.htm linkindən istifadə edə bilərlər.

Eyni zamanda Milli Kitabxanada Mustafa Çəmənlinin həyat və yaradıcılığını əhatə edən ənənəvi kitab sərgisi də açılıb.

Xankəndi

. Yuxudan telefonun beynimi deşən zənginə ayıldım. Gözlərimi açdım, hələ otaq alaqaranlığıydı. Ayağımın ucuyla arvadıma yüngülcə bir təpik vurub oyatdım.
-Dur, telefon.
Arvadım dik qalxdı. Yarıyuxulu, gicəllənə-gicəllənə dəhlizə getdi.
-Alo.

Ağlıma ancaq Çığırğan Dursun gəlirdi. Bu arvadın əlindən mənə rahatlıq yoxdur. Evi tikilmişin qızı, gərək, ya biriylə dava-dalaş sala, səsini başına atıb çığıra, ya da özünü xəstəliyə vura. O arvadın xəstə olduğuna heç vaxt inanmamışam. Hərdən təzyiqi qalxır, o da hikkəsindən. Mən də onun qədər çığırsam, təzyiqim qalxar, bəlkə, ölərəm də.

Dəhlizdən arvadımın kal səsi gəldi:
-Yox, hələ yerindən qalxmayıb, gözləyin, çağırım.
Mən dəstəyi qulağıma tutanda atamın səsi elə həyəcanlıydı, əvvəlcə elə bildim, nəysə pis bir şey olub.
-Ay bala, anan yaxşı deyil, yenə azarlayıb. Gecə yatmayıb. Gəl, ona baş çək, gör, nəyi var? Yaman qorxuram.
Atamın yetmiş yaşı olsa da, bu dünyaya avam gəlib, avam da gedəcək. Milyon dəfə demişəm, ay kişi, arvadlara inanma, onlar diplomsuz artistdilər.Kimə deyirsən. Bu səhər atama lap yazığım gəldi.
– A kişi, qorxma eee. anamın heç nəyi yoxdur! Yenə əriyini əzdirir , sən fikir vermə.
Atam ancaq “yaxşı, gəlib baxaram” deyəndən sonra sakitləşdi.
Dəstəyi yerinə qoyanda hava hələ də işıqlanmamışdı. İş vaxtına xeyli vardı. Yatağa girib yorğanıma büründüm, payız səhərinin şirin yuxusu dərhal gözlərimi qapadı.

Xəstəxana evimdən xeyli uzaqdadır- kəndin “Düz oba” deyilən tərəfində . Hər gün bu yolu piyada gedib gəlirəm. Günuzunu başım xəstələrə qarışır, gözlərim ancaq zarıyan, əzab şəkən insanlar görür, yorulub əldən düşürəm. Kəndin arasıyla piyada gəzməksə məni dincəldir, başım açılır, gün üzü görürəm. Bu səhər kefim yaxşıydı, bircə, Çığırğan Dursunla rastlaşmasaydım.

Evimizin arxasındakı dəmiryolunun qırağı ilə yola düzəlmişdim, gördüm, Çənə Nüsrət malları dükanının qabağına yığır. Dingiş Məmişi də səhər-səhər hardan tapıbsa, salıb çənəsinin altına. O, nə deyirsə, Dingiş Məmiş əlini əlinə vurub uğunur, sonra üzünü çevirib iki addım geri gedir, yenə qayıdır Çənə Nüsrətin yanına. Çənə Nüsrətinsə çənəsi bir az da qızışır. Dünya-aləm veclərinə deyil. Qıraqdan elə məzəli görünürdülər ki! Gülməyimi güclə saxladım. Birdən gözüm dükanın qabağındakı qazan dəstinə sataşdı. Üst-üstə düzülmüş altı dənə qazan! Əladı! Bu dəfə gülməyimi saxlamadım. Bərkdən güldüm. Çənə Nüsrətlə Dingiş Məmiş söhbətlərini yarıda kəsib mənə baxdılar. Mənsə üzümü yana çevirdim, guya onları görmürəm. Yəqin, elə bildilər, mən onlara gülürəm. Əslində, ağlıma gələn fikirə gülürdüm. Qazanları isimin altı halına oxşatmışdım: adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq.
-A gədə ey. Ədə. Guya, sənin gözün məni görmür, a köpəyoğlu.
Fantaziyam mənə nətəhər ləzzət eləmişdisə, Çığırğan Dursunun çəpərinin yanından keçdiyimi yadımdan çıxarmışdım. İndi canını qurtar görüm, necə qurtarırsan?!

Arvad əvvəlcə qat-qat, şələ tumanını iki tərəfdən əlləriylə çəngələdi, sonra qıçlarının arasından arxaya itələyib yerə çöməldi. Bu, Çığırğan Dursunun davaya başlamaq isarəsiydi.
-Adını həkim qoymusan, səndən heç mal həkimi də olmaz! Sənə diplom verənin dədəsinin ağzına mən buramı qoyum.
Ona tərəf baxmadım, onsuz da əli ilə harasını göstərdiyini bilirdim.
-Adam xəstələnəndə həkim çağırar dəə. Bəs biz kimin üstünə gedək?! Arvadlara baxmıram deyir, köpəyoğlu! Arvadların ağır daşı düşsün sənin başına! Arvadların canı ağrımırsa, bəs niyə ölürlər, dünyanı tutub qalsınlar dəə. Sən elə qurumsaq köpəyoğlusan ki, səni qarnından çıxaran o yazıq arvada da inanmırsan!

Yoldan keçən kişilər bığaltı gülümsəyirdilər. Qadınlarınsa mənə çəp-çəp baxırdığını görürdüm. Arvada baş qoşmadım, əlimi yelləyib yerişimi yeyinlətdim. Amma hələ də səsi batmışın səsi gəlirdi.

Xəstəxananın ikinci mərtəbəsində yatan xəstələrimə hər sabahkı kimi baş çəkib aşağıya –iş otağıma endim. Yenə təzə xəstələr qapının ağzında növbəyə durmuşdular. Aralarında tək bir qadın vardı, o da qonşu kənddən gəlmişdi. Məni görcək qabağıma yeridi:
-Başına dönüm, ay doxdur, noolar, məni qəbul elə! Vallah, canım elə ağrıyır, Allahdan ölüm diləyirəm!
Mən şəhadət barmağımla qonşu kabineti, ora toplaşan qadınları göstərdim:
-Ora, anam, ora. Görmürsüz, qadınlar orda gözləyir?! Gedin, Güllü doktorun yanına.
– Deyirlər, siz yaxşısız, ölü gələni diri göndərirsiz evinə.
-Mən çoxdandı qadınlara baxmıram! Xəbəriniz yoxdu?!
Səsim çox sərt çıxdı, arvad üzümə çəp-çəp baxıb, dodağının altında nəsə mızıldandı. Sonra qonşu kabinetin qarşısında oturan qadınlara tərəf getdi. Mənsə öz otağıma girib işə başladım:
-Birinci kimdir?
. Sənətimi sevirəm, üstəlik, çəkinmədən “kənddə ən yaxşı həkiməm”- deyə bilərəm. Bunu xəstəxananın baş həkimi də mənə dəfələrlə etiraf edib. Bir dəfə aramızda belə bir söhbət olmuşdu:
– Sən savadlı həkimsən, yeniliklərdən xəbərdarsan. Amma , bircə zəif çəhətin var?
Mən onun nəyə işarə elədiyini bilsəm də, “xalaxətirin qalmasın” soruşdum:
– O nədir elə?
-Bilmirəm, bu bədbəxt qadınlara niyə inanmırsan? Əşşi, olmaz ee. sən Hippokrat andı içmisən, kişiyə də baxmalısan, qadına da. Əslində, mənim yerimə kim olsaydı, səni çoxdan işdən çıxarmışdı. Amma yaxşı həkim olduğuna görə, sənə hörmət eləyirəm. Həm də tələbəlik dostumsan axı.
-Sağ ol, hörmətin artıq olsun!
-Yadındadı, professor Atalıyev sənə nə deyərdi?
-Hmm.
-Rəhmətlik həmişə deyərdi, Bədəldə kəllə var, kəllə! Mən ölü, siz diri, Bədəl məşhur həkim olacaq!
-Oldum də!
– Bundan da artıq ola bilərdin!
Dinmədim, onunla söz güləşdirməyə heç həvəsim yoxuydu. O, məni süzüb başını buladl, sonra ağlına nə gəldisə, bərkdən gülməyə başladı, qıyıq gözləri bir az da qıyılıb itdi:
-Axırda bu camaat sənə yaxşı bir ayama qoşacaq, özünü gözlə! Vallah, arvadın olmasaydı, mən özüm də səndən şübhələnərdim!
Qarnımdan sancı tutana kimi ona qoşulub güldüm.
Elə indi də baş həkimin o sözü yadıma düşəndə gülməyim gəldi. Amma özümü saxladım, iş çoxdu, hələ qapının ağzında gözləyənlər var.
– Kimin növbəsidir?!

Axşam evə gedəndə bu gün atamın üç dəfə işə zəng elədiyini xatırladım. Səsindəki qorxu yadıma düşdü. Yolun ortasında dayanıb bir az götür-qoy elədim: anama baş çəkim, ya yox?! Əvvəl istədim, bu işi sabaha saxlayım. Sonra fikirləşdim, getməsəm, atam bu sabah da məni şirin yuxudan eləyəcək. Yaxşısı budur, indi gedim.

Atamgilin evi bizdən xeyli aralıdadır-kəndin “Yuxarı baş”deyilən tərəfində. Əslində, maşınla gediləsi yoldu, amma mən piyada gəzməyi xoşlayıram axı. Nəysə, dəmiryolun sağındakı cığıra düşüb yola düzəldim. Yolda Taxta Pakizə çıxdı qabağıma. Onu görəndə həmişə gülməyim gəlir, arvadda bir çimdik ət yoxdu, taxta kimi düpbədüzdü. Yerişi də məzəlidi, elə bil, avtomat oyuncaqdı, arxasını burub, yerə buraxmısan. “Xod”lananda dayanmaq bilmir. Lənət şeytana, bu arvad hardan çıxdı qabağıma. İndi gülməyimi nətəhər saxlayım?! Birtəhər dişimlə dodaqlarımı sıxdım.

-Ədə, dədən evinə gedirsən?
Başımı tərpətdim, ağzımı açsaydım, pıqqıldayıb güləcəkdim.
-Get, get, deyillər, anan bərk xəstələnib. Allah eləməmiş, arvada bir şey olub eləyər.
Tez ondan uzaqlaşdım, gülməyimi içimə atmaqdan az qalırdı ürəyim partlaya. İçimdə yığılıb qalan səs ağzı tıxaclanan su borusu kimi birdən- birə fantan verdi. Amma arvad məni eşitmədi, yenə “xod”lanmışdı axı.

. Əvvəlcə çox yaxından tappıltı eşitdim. Sonra qulağımın ağrıqarışıq göynərtisini hiss elədim. Tez əlimi qulağıma apardım, alışıb yanırdı. O tərəf-bu tərəfə baxdım, bir şey görmədim. Birdən kimsə bərkdən güldü. Nə görsəm yaxşıdır?! Yolun qırağındakı ağacın başında bir uşaq oturub, əlində də sapand. Arsız-arsız mənə baxıb gülür. Bir istədim ərinməyib, qalxım ağacın başına, uşağı yaxşıca əzişdirim. Birdən onun üz-gözü mənə tanış gəldi. Elə bil, gözümü açandan hər gün bu sifəti görmüşəm. Mat-məətəl qaldım. Mən axı bu uşağı hardan tanıyıram? Tapdım! Eynən özüdür, lap elə bil, “fırt” eləyib atasının burnundan düşüb!

-Sən Çaş Arifin oğlusan?!
Uşaq kefini pozmadı, hırıldaya-hırıldaya başını tərpətdi.
-Dədənə çəkmisən də, o da iki ölünü bir dərədə qoymazdı. Gəlib-gedənləri daşa basardı. Di, düş aşağı, dədənə deyərəm ha!
Uşaq yenə mənə sallaq satmadı:
-Neynim, de dəə.
Bu xasiyyyəti də atasına çəkib. Arif mənim uşaqlıq dostumuydu. Gözünün biri anadangəlmə çaşıydı deyə, ona hamı Çaş Arif deyirdi. Bunu heç vecinə də almırdı. Onunla o qədər yaramazlıq eləmişik! İt kimi iy bilirdi. Anamın gizlədiyi konfetləri birlikdə tapıb aşırardıq. Anam oğurluğumuzdan xəbər tutanda qaçıb ağaca dırmaşardıq. O da lap hirslənərdi:
-Dayanın, sizi konfet üzünə həsrət qoyum, siz də baxın. Bilirəm, bu əməlləri törədən sənsən, Çaş Arif! İycil it!

Anam konfetlərin yerini dəyişsə də, biz yenə tapırdıq.

Bir dəfəsə anamı lap cin atına mindirmişdik. Axşam tərəfiydi. Anam toyuqlara dən səpməkçün hananın üstündən durub çölə çıxdı. Çaş Ariflə hananın arxasına girib oynamağa başladıq. Bir də gördüm, dostum qayçıyla xalçanın ərişlərini doğrayır. Qayçını onun əlindən alıb bir-iki ərişi də mən kəsdim. Anam içəri girəndə biz dimməzcə hananın arxasında gizləndik. O, kəsilmiş ipləri görüb, əllərini dizlərinə vura-vura hananın qabağına çökdü.
-Ay Allah! Mənim başıma gələnə bax!
Fürsəti əldən vermədik, hananın arxasından yavaşca qapıyasarı sivişib aradan çıxdıq. Anam arxamızca düşdü:
-Sizi görüm boynunuz qırılsın! Gör, mənim başıma nə oyun açıblar!
Əlinə keçən ayaqqabıları arxamızca vızıldatdı. Di gəl, hirsi soyumadı, yenə bizi qovalamağa başladı. Qəfildən ürəyini tutub, dayandı, üz-gözünü turşutdu:
-Ay-ay, ürəyim!
Anama yazığım gəldi, addım-addım ona yaxınlaşdım. Lap yaxınına çatanda anam yerindən sıçrayıb bir əliylə məni qamarladı. O biri əliylə yerdəki çubuğu götürdü.
-Gəl bura görüm, köpəyoğlu! Elə bilirdin, səni tuta bilməyəcəm!
İki-üç günə kimi çubuqların yeri mənə divan tutdu. Ağrılarımı ancaq anamın hirsi soyuyub məni öpəndən sonra unutdum.
Atamla anam heç yola getməzdilər. Bir axşam yenə evimizdə mərərkə qopmuşdu. Mən stolun altına girib ağlayırdım. Onlar dalaşanda həmişə belə eləyirdim. Başımı qaldıranda yanımda Çaş Arifi gördüm. Əlində pişik balası vardı. O, sakitcə qulağıma pıçıldadı:
-Çölə çıx, gör, sənə nə göstərəcəm?!
Başımı aşağı salıb burnumu çəkdim.
– İki siçan tutmuşam. Qutuda saxlayıram. İndi onları bu pişiyə verəcəm, yesin! Gedək də, Bədəl, baxmaq istəmirsən? Gəl, niyə ağlayırsan, kişi ol! Sonra barışacaqlar, mənim atamla anam da dalaşır, sonra barışırlar.
Başqa vaxt olsaydı, ondan qabaq qapıya cummuşdum.
Həmin gün gecə yarısına kimi stolun altından çıxmadım, zırın-zırın ağladım. Həm evimizdə olanlara, həm də siçan, pişiyə görə. Sonra bacım məni yatmağa apardı.

Səhəri gün anam yataqdan qalxmadı. Möhkəm xəstələnmişdi. O, həmişə atamla dalaşandan sonra belə olurdu. Bacım ona qulluq eləyirdi, çay-çörəyi yatağının düz yanına aparırdı. Amma anam bir tikə də yemirdi. “Boğazımdan keçmir”- deyirdi. O, xəstələnəndə atam da əldən-ayaqdan gedirdi, umu-küsünü unudurdu. Bu səhər də ürəyi yuxalmışdi:
– Çox ağrıyırsan?
Anam cavab vermədi. Üstünə örtdüyü çarşafı başına çəkib arxasını ona çevirdi. Sonra zarımağa başladı:
– Ayyy.
– Gedim, həkim çağırım?
Anam hikkəylə başını çarşafın altından çıxardı:
– Həkim-zad lazım deyil! Mənim qədrimi bilən olub. ayyy.
– Lənət şeytana! Ay arvad, səni and verirəm, Allaha, bəsdi! Yenə başlama, qoy sakit yaşayaq!

Qorxurdum, birdən yenə dalaşarlar. ..
Amma atam çölə çıxdı.
Anam yerində eşələnib yenə zarıdı:
-Ayy-vay, canım vay, ölürəm.
Mən anamın çarpayısının yanında oturub ona baxırdım. Ürəyim sıxılırdı, elə bilirdim, anam öləçək. Birdən pəncərənin şüşüəsi taqqıldadı. Çaş Arifiydi, məni çağırırdı. Əl-qoluyla mənə nəyisə başa salmaq istəyirdi. Durub çölə çıxdım.
. Nərdivanı divara söykəyən kimi ikimiz də birdən üstünə cumduq.
-Mən dırmaşacam!
-Yox, mən!
-Quş yuvasını birinci mən göstərmədim?!
-Noolsun, bəs qus kimin evində yuva qurub?! Bizim!
Axır, dostum təslim oldu.

Nərdivanın sonuncu pilləsinə qədər çıxsam da, novalçanın içərisindəki quş yuvasını görə bilmədim. Bir az da yuxarı qalxmaqdan ötrü ayağımı pəncərəyə qoydum. Çaşıb qaldım. Anam yatağından qalxmışdı. O, çarpayısının yanındakı yükün arasından kağıza bükülü bir şey çıxarıb yastığının altında gizlətdi. Sonra bacımın ona gətirdiyi səhər yeməyindən bir tikə ağzına atdı.
-Nə quruyub qalmısan!

Dostuma fikir vermədim. Gözüm pəncərədəydi. Sevinirdim, anam sağalmışdı axı! Anam əliylə çörəkdən bir parça kəsib onu da yasdığının altına soxdu. Birdən nə oldusa, tələm-tələsik yatağına uzandı. Əlini başına qoydu. Ürəyim düşdü, deməli, yenə xəstələndi! Sonra otaqda bacımı gördüm, anamla nəsə danışırdı. Mən cəld nərdivandan düşüb evə qaçdım. Anam hələ də başını tutub zarıyırdı:
-Ayyy. ölürəm. tərpənə bilmirəm. götür bu zəhrimarı, mənim boğazımdan çörək keçir?!
Anamın yastığının altından kağıza bükülən konfetin bir ucu görünürdü. Sonralar mən anamın öləcəyinə inanmadım.

Ayağımı darvazadan içəri qoyanda çaş-baş qaldım. Elə bildim, səhv gəlmişəm. Amma yox. Bəs bu camaatın burda nə işi var? Gözlərimlə adamların arasından atamı axtardım, tapmadım. Qəfildən bərk qışqırıq eşitdim. Elə bil, kiminsə ətini kəsirdilər. Tanıdım, bacımın səsiydi. Cəld pilləkənləri qalxıb içəri cumdum. Anam çarpayıda uzanmışdı. Bacım özünü onun üstünə sərib qışqırırdi. Atamla qonşu arvadlar onu anamdan uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. Bacımsa onlara məhəl qoymurdu:

– Getdi, getdi. Məni qoyub hara gedirsən ay ana.
Hələ də qapının ağzında dinməzcə dayanmışdım. Gördüklərim mənə qondarma səhnə kimi gəlirdi. Qabağa yeridim:
– Çəkilin kənara!
Bacım məni görcək üstümə atıldı:
– Getdi anam! Sənin üzündən getdi! Vaxtında gəlib çıxmadın.

Mən bacımı geri itələyib anamın çarpayısına yaxınlaşdım. Əlini əlimə aldım. Buz kimiydi. Nəbizini yoxladım. Amma.

Mən anamın öldüyünə hələ də inanmırdım.