Feodalizm nima

Vergi verənlər təbəqəsinə – kəndlilər, sənətkar və tacirlər daxil

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yaranması III-V əsrlərdə

Azərbaycanda feodalizm münasibətlərinin iqtisadi və sosial əlamətləri hələ quldarlıq dövründə meydana gəlmişdi.

Dəmirdən hazırlanan əmək alətləri əkinçilik və sənətkarlıqda əmək məhsuldarlığının artmasına səbəb olmuşdu. Əkin

sahələri genişləndirilmişdi. Müxtəlif sənət növləri yaranıb, inkişaf etmişdi.

III-V əsrlərdə Azərbaycanda tədricən torpaq sahibkarlığının yeni səciyyəvi cəhətləri meydana gəldi. Belə ki, dövlət

torpaqları xidmət müqabilində hərbçilərə, dövlət işçilərinə paylanır və bəzən xüsusi xidməti olan şəxslərə hədiyyə

verilirdi. Xüsusi xidmət adamlarına paylanmış belə torpaqlar

mülk, həmin torpaq (mülk) sahibi mülkədar, yəni feodal

adlanırdı. Çox hallarda həmin adamlara mülklə birlikdə onu

becərən kəndlilər (əkinçilər) də hədiyyə verilirdi. Feodalizm

cəmiyyəti adı buradan yaranmışdır. Həmin kəndlilər feodaldan

Feodal münasibətlərinin inkişafı

əvvəllərində

münasibətləri inkişaf edirdi. Kənd icmalarının torpaqları feodalların əlinə keçirdi. Əkilib becərilməsi çətinlik

törədən torpaqlar isə sahibsiz qalırdı. Torpaqsız qalan icma üzvləri asılı kəndlilərə çevrilirdilər. V—VII əsrlərdə

Albaniya və Atropatenada feodal münasibətləri eyni cür inkişaf edirdi.

Əhalinin sosial təbəqələri

Erəkən Orta srlərdə Azərbaycanda əhali müxtəlif sosial

təbəqələrə bölünürdü:

Birnic təbəqə – kahinlər.

İkinci təbəqə – döyüşçülər.

Üçüncü təbəqə – mirzələr.

Dördüncü təbəqə -vergi verənlər.

Vergi verənlər təbəqəsinə – kəndlilər, sənətkar və tacirlər daxil

idi. Onlar can vergisi (gezit) və torpaq vergisi (xaraq) verirdilər.

Feodalizm dövründə cəmiyyətin əsas sinifləri kəndlilər və feodallar idi. Kəndlilərlə yanaşı sənətkar və

tacirlər də vergi verənlər təbəqəsinə daxil idi. Kahinlər, hərbçilər, mirzələr isə cəmiyyətin hakim təbəqəsi

sayılırdı. Zərdüştlük dininin hakim mövqe tutması kahinlərin də varlanmasına səbəb olmuşdu.

III-V əsrlərdə Azərbaycanda vergi verənlər təbəqəsi

Kəndlilər və feodallar

Feodalizm dövründə cəmiyyətin əsas sinifləri kəndlilər və feodallar idi. Kəndlilərə aiddir:

Azərbaycanda əhalinin əsas kütləsini təşkil edirdilər.

Cəmiyyətin əsas istehsalçı qüvvəsini təşkil edirdilər.

n əlamətləri

Torpaq sahibi feodal adlanırdı

Cəmiyyətin əsas sinifləri feodallar və

Quldarlıq təsərrüfatının dağılması

Kəndlilər vergini məhsulla və pulla

Xidmət adamlarına paylanmış torpaqlar

Torpaq xüsusi xidmət müqabilində

Feodalizm nima?

Ta’rifga ko’ra, bu O’rta asrlarda Evropada keng qo’llanilgan va birinchi navbatda erga egalik qilishga asoslangan va to’lov, xizmat ko’rsatish va himoya evaziga ushbu erlardan chiqib ketadigan huquqiy, harbiy va siyosiy strategiyalarning kombinatsiyasi.

Insoniyat tarixining uzoq vaqt davomida ko’plab hukumat, madaniy, ijtimoiy va siyosiy tizimlar mavjud edi. Ba’zilar ming yillar davomida, boshqalari asrlar davomida, boshqalari esa dunyoning chekka burchaklaridagi qisqa mashhurlik uchun ishladilar. Insoniyat jamiyati asosan sinov va xatolarga yo’l qo’yadigan odat bo’lib kelgan va o’tmishdagi har bir qadam bizni hozirgi holatga olib keldi.

Yaqin tarixdagi uzoqroq urf-odatlardan biri, ya’ni 9-15 asrlar – Evropada keng tarqalgan feodalizm amaliyoti. Falsafalar va iyerarxiyalarning bu kombinatsiyasi qadimgi tarixda har xil ko’rinishda bo’lgan va dunyoning ba’zi joylarida hanuzgacha saqlanib kelmoqda. G’arb tafakkurida feodalizm va uning asoslanib qo’yilgan ierarxik tizimini o’rganishga arziydi, chunki u ijobiy va salbiy ta’sirlarni e’tiborsiz qoldirib bo’lmaydi.

Feodalizm nima?

Ta’rifga ko’ra, bu O’rta asrlarda Evropada keng qo’llanilgan va birinchi navbatda erga egalik qilishga va to’lov, xizmat ko’rsatish va himoya qilish evaziga ushbu erlardan chiqib ketishga asoslangan huquqiy, harbiy va siyosiy strategiyalarning kombinatsiyasi.

O’rta asrlarda feodalizm

O’rta asrlar Rim va Yunon imperiyalarining qulashidan keyin “qorong’u asrlar” deb nomlangan davrdan boshlandi. Bu Evropada qonunsiz va yo’naltirilmagan vaqt edi, ammo milliy chegaralar yanada aniqlanib, erlar “shohlar” tomonidan himoya qilinadigan bo’lsa, barqarorlikning ba’zi ko’rinishlari qaytdi. Bir necha avlod mojarolari, varvarlik bosqinlari, qashshoqlik va noaniqlikdan so’ng, feodalizmning taklif qilingan ierarxiyasi, ehtimol, 9-asrda kutilgan o’zgarish edi.

Ushbu tizimning yuqori qismida qirol bo’lgan va O’rta asrlarda shohlar O’rta asr xalqlari uchun Xudoga eng yaqin bo’lgan narsa. Darhaqiqat, ko’pgina mamlakatlar shohni Yer yuzida xudoning ovoziga to’g’ridan-to’g’ri kanal deb hisoblashgan. Podshoh mamlakatning barcha erlariga “egalik qildi”, ularning bir qismi faqat uning tasarrufida qoldi, boshqa yirik erlar (fiflar) boshqalarga (dvoryanlar, baronlar) ijaraga berildi. Qirolga sodiq qolish va uni qo’llab-quvvatlash, sizga erni himoya qilish uchun ritsarlar va podshohga to’lovlar berish evaziga sizga daromad keltiradigan erlarni ishonib topshirishingizni anglatardi.

Katta feodalliklarni boshqargan baronlar o’z fextining kichik qismlarini boshqalarga berib, ko’plab feodalistik mamlakatlarda zodagonlar ierarxiyasini shakllantirishi mumkin. Baronlar juda boy edilar, ritsarlar esa yaxshi kompensatsiya oladilar va ko’pincha o’ziga xos katta xususiyatlarga ega edilar, ammo harbiy to’qnashuvlarda jang qilish yoki qo’mondonlik qilishlari kerak edi.

Hozirgacha aholining eng yirik demografiyasi viller edi (masalan, krepostnoylar, dehqonlar). Feodal jamiyatdagi aholining taxminan 90 foizini tashkil etgan bu shaxslar, o’zlarining mulklarini himoya qilish va o’z oilalarini ta’minlash imkoniyatlari evaziga, boshqa qattiq mulkni oziq-ovqat va materiallar bilan ta’minlash uchun ishlagan. Serflar deyarli har doim kambag’al edilar, ammo agar siz o’zingizni askar sifatida ko’rsata olgan bo’lsangiz yoki boshqa yo’l bilan mohir bo’lsangiz, feodalizm zanjirida asta-sekin bo’lsa ham ilgarilash mumkin edi.

Bugungi kunda tarixchilar va mutaxassislar feodalizm atamasini ko’pincha salbiy ma’no bilan ishlatishadi, chunki ushbu tizimda juda ko’p suiiste’molliklar, daromadlar tengsizligi va nosog’lom quvvat dinamikasi bo’lgan. Ba’zida “feodal” atamasi o’zlarining “o’rta asrlari” dan oldin rivojlanmagan mamlakatlarni belgilash uchun tashlanadi. Biroq, ushbu ierarxiyaning aniq nomutanosibligiga qaramay, feodalizmning ijobiy va salbiy tomonlari ham bor, ayniqsa o’rta asrlar sharoitida ko’rib chiqilganda.

Feodalizmning ijobiy tomonlari

1000 yildan ko’proq vaqt oldin feodalizm boshlanganini hisobga oladigan bo’lsak, yuqori va pastki qismdagi odamlar kiritilgan va ko’rib chiqilgan nisbatan madaniyatli tizim ta’sirchan edi. Har bir inson jamiyatda muhim rol o’ynadi va shu bilan xizmatlari uchun mukofotlandi va hatto o’zlarining mahalliy jamoalari orqali ovoz berdilar. Qarorlarni qabul qilish ierarxik yo’nalish bo’yicha tarqaldi va topshirildi, bu minglab chaqirim uzoqlikdagi imperatorga ko’r-ko’rona sodiqlik o’rniga, odamlarga ko’proq agentlik berdi.

Xo’jayinlar va vassallar o’rtasida o’zaro manfaatli munosabatlarni yaratish orqali u zulmat davridagi betartiblikni emas, balki barqaror, xavfsiz va samaraliroq jamiyatni yaratdi. Jamiyatda har kimning maqsadi va o’rni borligini ta’minlash orqali bu milliy sadoqatni oshirdi. Nihoyat, odamlar ishlashni istaganlar va ularga qarshi kurashishni istaganlar sifatida ajratildi biroz ularning taqdiri bo’yicha agentlik miqdori, hatto eng past darajadagi darajalarda ham.

Feodalizmning salbiy tomonlari

Feodalizmning yuqoridagi “foydalari” haqiqatan ham yarim ming yil davomida Evropa landshaftida hukmronlik qilgan juda zolim tuzumning kumush qoplamasidir. Qirolga mutlaq hokimiyat berib, uning harakatlarida, ochko’zligida yoki xatti-harakatlarida hech qanday cheklov yo’q edi. Kattaroq soliqlar serflar uchun bir necha yillar davomida olinishi, o’lim xavfi bilan amalga oshirilishi va boylikdagi ierarxik bo’shliqlar saqlanib qolishini ta’minlashi mumkin edi.

Aholining 90% i dalalarda ishlayotgani va daromadlari va mahsulotlarining katta qismini ierarxik zanjirda yuqoridagilarga berganligi sababli, ijtimoiy adolat uchun imkoniyat kam edi. Ushbu tizim, shuningdek, ishonchsizlik va fitnani kuchaytirdi, chunki shohlar qo’zg’olon yoki egallab olishdan qo’rqib baronlarini doimo xursand qilishlari kerak edi. Va nihoyat, faqat aql-idrokka kuch, sadoqat va istagan narsasini olish qobiliyatiga juda oz ahamiyat berildi. Meritokratik jihatisiz va kuch, pul va qo’rquv hukmronligi ostida feodalizm hozirda turg’un tizim sifatida qaralmoqda va bu Evropani ijtimoiy yoki falsafiy fikr nuqtai nazaridan oldinga siljitmagan.

Bugungi kunda feodalizm

Avval aytib o’tganimizdek, “feodalizm” atamasi bugungi kunda ham eshitilib kelinmoqda, ammo uning ishlatilishi va ma’nosi aniq bo’lishi uchun juda keng va keng qo’llanilib ketdi. Misr davridan boshlangan bunday ierarxik tizimning ba’zi bir shakllari mavjud, ammo bu atamaning o’zi XIX asrgacha paydo bo’lgan emas. Feodal tizimlarga o’xshash narsalar zamonaviy tarixda davom etgan, masalan, hind kasta tizimi, shuningdek jinoiy tashkilotlar, Jim Krou Amerikaning Janubiy va Shimoliy Koreya (bugungi kunda) va boshqalar.

Dunyo bo’ylab mafiya tashkilotlari zamonaviy feodal tuzumlarning eng yaxshi namunasidir, bunda qudratli rahbar shahar yoki mamlakatning ma’lum bir qismini nazorat qiladi, leytenantlar va yuqori martabali a’zolar ushbu mintaqalar tarkibidagi kichik hududlarni nazorat qiladi. Jismoniy shaxslar, ijarachilar va korxonalar ko’pincha ushbu mafiya xo’jayinlariga “himoya” pulini to’lashlari kerak, bu ko’pincha ularning daromadlarining katta qismini aks ettirishi mumkin, bu ularning zulm ostida qolishini va “feodallari” bosh barmog’i ostida bo’lishini ta’minlaydi.

To’liq falsafiy darajada, ba’zilar hatto 21-asr kapitalizmi feodalizmning (neo-feodalizm) yorqin versiyasi deb da’vo qilishi mumkin, bunda odamlar doimiy ravishda o’z uylari (mol-mulk solig’i) va daromadlari (daromad solig’i) uchun ham davlatdan, ham milliydan qarzdor bo’lishadi. daraja (masalan, AQSh misolida). Ko’pgina ishchilarga ishi uchun etarli darajada kompensatsiya berilmaydi, aksincha, ularga ish haqi beriladi, ularning rahbarlari va ular ishlayotgan kompaniyalar ancha katta foyda olishlari mumkin. G’arbiylashgan ko’plab mamlakatlarda mavjud bo’lgan daromadlar tengsizligi, bundan 1000 yil avvalgi feodallar va krepostnoylar o’rtasidagi tengsizlikka taqqoslanadi.

Yakuniy so’z

O’tmishdagi feodalizmni tahlil qilish va uning bugungi kunda ham saqlanib kelayotgan qoldiqlarini o’rganish qiyinligi shundaki, bu erda o’zaro manfaatdorlik mavjud, ammo bu adolatli kuch va resurslar almashinuvi emas. Tarixda barqarorlik va xavfsizlik tirik qolish uchun muhim bo’lgan davrlarda feodalizm va shunga o’xshash tizimlar ma’lum darajada oqlangan. Biroq, 21-asrda, falsafiy va ijtimoiy fikr go’yoki shunday yoritilgan darajalarga ko’tarilganida, boshqaruvga nisbatan zulmkor va cheklovchi yondashuv uchun oddiygina sabab yo’q.

Qafqazın feodal dövlətləri ( IX əsrin II yarısı-xiii əsrin əvvəlləri) Plan

3.Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaranması. Şəmsəddin Eldəniz.

4.IX-XII əsrlərdə Qafqazın təsərrüfat həyatı, şəhərlər və mədəniyyət.

Ədəbiyyat:
1.Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989, səh. 121-137.

2.Bünyadov Z.M. Azərbaycan Atabəylər dövləti. Bakı, 1985,səh.185-220.

3.Qurbanov R.Qafqaz tarixi.B.2001.

4.Şərifli M.X.IX əsrin 2-ci yarısı-XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri.

Bakı, 1978, səh. 258-343.

5.Кузнецов В.А.Алания в X-XIII вв.М.,1971.

Abbasi Ərəb Xilafəti tarixində IX əsrin sonu-X əsrin əvvəli geniş ərazili müsəl- man imperiyasının ucqarlarındakı yerli hakim və canişinlərin seperatizminin güclənməsi ilə əlamətdardır. Onlardan hər biri mərkəzi hakimiyyətin üzləşdiyi çə- tinliklərdən istifadə edərək ayrılmağa, yarımmüstəqil və yaxud müstəqil dövlət qurumu yaratmağa can atırdı. Belə hakim və canişinlər ilk növbədə xəlifənin xəzi­nəsinə göndərilən vergilərin məbləğini azaltmağa çalışır, sonra isə vergini ödəmək­dən imtina edirdilər.

Mərkəzi hakimiyyətdən birinci olaraq Mərakeş, Əlcəzair, Tunis və Liviya ayrıl­dı. 788 və 800-cü illərdə bu ərazilərdə İdrisilər, sonra isə Əqləbilər sülaləsi

möh­kəm­lən­di. 20 il sonra Yəməndə Zeydilər, Xorasanda Tahirilər və bu kimi

dövlət­lər mey­da­n­­a gəldi.

861 –ci ildə xəlifə Əl-Mütəfəkkil öldürüldükdən sonra Xürrəmilər hərakatının təsi­ri ilə artıq tamam zəifləmiş Xilafətin parçalanma prosesi yenidən başlanır.

Təbəristanda Ələvilər, İranda Səfvarilər, Misirdə Tulinilər, Xorasan və Orta Asiyada Samanilər dövlətləri meydana çıxdı.

Abbasilər imperiyasının dağılması şəraitində Azərbaycanda damüstəqilləşmə meylləri güclənir və bunun da nəticəsində bir sıra müstəqil və yarımmüstəqil dövlətlər yaranır. Onlar Xilafətə tabe olmaqdan boyun qaçırırdılar.

Səlnaməçi İbn Xordadbehin (IX əsr) və digər ərəb müəlliflərinin verdiyi məlumata görə həmin dövrdə Təbrizdə Məhəmməd İbn Rəvvad, Mərənddə Məhəm­məd İbn –Bəyis, Muğanda Səklə hökmdarlıq edirdi.

Azərbaycanın Şimal torpaqlarında ( Aranda ) ərəblərdən müəyyən qədər asılı olan Sünik,Varsan, Beyləqan, Qəbələ, Şəki və şair kimi knyazlıqlar fəaliyyət gös-tərirdi. Lakin göstəriciliyi kimi onlar tam müstəqil olmayıb, Xilafətə vaxtlı-vaxtında vergilər ödəyirdilər. Bəziləri zəif olduqları üçün Ərəb Xilafəti ilə müba­rizədə sıradan çıxırdılar. Həmçinin feodal ara müharibələri də bəzi knyazlıqların məhvinə gətirib çıxarırdı.

Babək üsyanı yatırıldıqdan sonra IX –XI əsrlərdə Azərbaycanda yaranmaqda olan feodal dövlətləri ərəblərin hakimiyyətindən imtina edir və özlərinin müstəqil­lik­lər­inə nail olurdular. Belə dövlətlər sayca çox idilər. Onlardan daha nüfuzluları Şirvanşah­lar, Sacilər, Salarilər və Rəvvadilər idilər. Sonuncu üç dövlət müxtəlif dövrlərdə müvafiq olaraq biri- birini əvəz etmişdir.

IX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan Ərəb Xilafətinin təsirindən azad

olduqca, ölkədə əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq daha da inkişaf etməyə başladı.

Feodal münasibətləri daha da inkişaf etməyə və genişlənməyə başladı.

Feodal torpaq mülkiyyətinin ən çox yayılmış forması yenə də divan və iqta olarq qalmaqda idi.

Sənətkarlıq da inkişaf edir və ölkənin iqtisadiyyatında mühüm yer tuturdu. IX-X əsrlərdə Bərdə, Bakı, Gəncə, Şamaxı , Naxçıvan, Beyləqan, Bərdə, Ərdəbil, Təbriz, Marağa kimi böyük səhərlər var idi. Bərdə, Gəncə və Ərdəbil böyüklüyünə görə Bağ­dad şəhərindən geri qalmırdılar. Şəhərlərdə çoxlu mədrəsələr, məscidlər, saraylar, karvansaralar, örtülü bazarlar, hamam və ictimai binalar var idi.

X əsr ərəb müəllifi Müqəddəsi Azərbaycan haqqında yazırdı: “Bu vilayətin bütün şəhərləri gözəldir, ərzaq və mədənlərlə zəngindir, meyvə və ərzaq bol və ucuzdur”

Ölkənin ən böyük şəhəri “Arranın anası”adlanan Bərdə şəhəri idi. (Ummur-Pan) Cənubda ölkənin siyasi mərkəzi Təbriz şəhəri idi. Dərbənddə ticarət xeyli inkişaf etmişdi. Dərbənd tacirləri Bizans və Xəzərlərlə ticarət edirdilər. IX əsrdən başlayaraq Azərbaycan beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynamağa başladı. Əsasən bu dövrdə slavyanlar və xəzərlərlə qızğın ticarət gedirdi. Dünya ticarət yollarının qovşağında yerləşən şəhərlərin bazarlarına təkcə ölkənin daxilindən deyil, xarici ölkələrindən də yüzlərlə tacir gəlirdi.

Xilafətin zəifləməyə və parçalanmağa başladığı bu dövrdə müstəqilləşən və hətta Xilafətə meydan oxuyan Azərbaycanın feodal dövlətlərindən biri Sacilər dövləti olmuşdur.Sacilər sülaləsinin banisi Əbu Sac Divdad olmuşdur.O, adlı-sanlı türk sərkərd­ələrindən idi. Əbu Sac Divdad Xilafət ordularında döyüşərək, böyük sınaq­lar­dan çıxmış, Abbasilərə qarşı baş verən üsyanların yatırılmasında fəal iştirak etmiş­dir.

Sacilərin banisinin Əbu Sac Divadad olmasına baxmayaraq, Sacilər dövləti (879-941) onun oğıanları Məhəmməd və Yusiflin dövrlərində yaranmışdır. Belə ki, Məhəmmədi xidmət müqabilində Xəlifə 879-cu ildə Azərbaycanın hakimi təyin edir. Təbərinin yazdığına görə O, “Azərbaycana gəldikdən dərhal sonra özünü müstəqil elan edib Xilafətə tabe olmaqdan boyun qaçırdı.”

Sacilər dövlətinin paytaxtı Ərdəbil şəhəri idi. Məhəmməd ona qarşı itaətsizlik göstərən Marağa hakimini məğlub edərək şəhəri ələ keçirir. 893-cu ildən başlayaraq Məhəmməd bir neçə dəfə Ərməniyyə üzərinə uğurlu yürüşlər təşkil edir. O,Ər-məniyyənin paytaxtı Dvin şəhərini tutaraq Ərməni hakimi I Sumbatı əsir götürmüşdü. O, öz oğlu Divdadı Ərməniyyəyə hakim təyin etmişdi. Bundan sonra Məhəmməd Tiflisi ələ keçirərək şəhəri soyub taladı.

901-ci ildə Bərdə şəhərində Məhəmməd taun xəstəliyindən vəfat edir. Onun yerinə oğlu Divdad hakimiyyətə keçir. Lakin, onun hakimiyyəti uzun çəkmədi, avqust ayında əmisi Yusif onu hakimiyyətdən salıb, ozü xəlifənin Azərbaycan hakimi və canişini oldu.Yusif də hakimiyyətə keçən kimi Ərməniyyə və Gürcüstan səfərlərinə çıxmışdır. Hətta 914-cü ildə Dvini tutan Yusif erməni hakimi I Sumbatı edam etdirdi: 915-ci ildə Yusif Azərbaycan və Ərməniyyədə öz hakimiyyətini möhkəmləndirə bildi.

Sacilərin sərhədləri şimalda Dərbəndə, şərqdə Xəzərə, qərbdə Ani və Dəbil şəhərlərinə, cənubda isə Zəncan şəhərlərinə qədər uzanırdı. Sacilər Yusifin dövrün­də ilk dəfə şimallı-cənublu Azərbaycanı bir hakimiyyət altında birləşdirə bilmişdilər.

Yusif 912-ci ildə Xəlifəyə xərac verməkdən imtina edir və bu məsələ onların arasında mübarizəyə səbəb oldu. 918-ci ildə Yusif 7 minlik qoşunla Xəlifənin 20 minlik ordusunu məğlub edir. 919-cu ildə Xəlifə, Munisin sərkərdəliyi ilə yeni qoşun göndərsə də Yusif tərəfindən məğlub edilir. İyulun 16-da Ərdəbil yaxınlığındakı döyüşdə Xəlifə qoşunu darmadağın edilərək, qoşun başçısı Munisi əsir götürürlər.

Bunu görən Xəlifə 922-ci ildə Yusifi Azərbaycan və Ərməniyyə canişini, Rey, Zəncan, Qəzvin valisi təyin etdi. Yusifin qələbələri, Azərbaycan və digər əra­ziləri müstəqil idarə etməsi Xəlifəni narahat edirdi. 927-ci ildə Xəlifə Yusifi Qərmə­tilər üzərinə hücuma göndərir. 927-ci il dekabırın 27-də Kufə şəhəri yaxınlığında Yusif­in qoşunları Qərəmətilər tərəfindən məğlub edilir. Yusif isə döyüşdə yara­lanaraq əsir düşür və az sonra vəfat edir. Yusif 24 il hakimlik etmişdir. Onun dövründə Azərbaycan torpaqları mərkəzləşdirilmişdir. Yusifin ölümündən sonra haki­mi­yyət əldən ələ keçir. Nəhayət 941-ci ildə Sacilərin son hakimi Deysəm Deyləm hakimi Məzrban İbn Məhəmməd tərəfindən məğlub edilir və bununla da Sacilər dövlətinə­ son qoyulur.

Saciləri mənşəcə Deyləmdən olan Salarilər əvəz etdilər. Onlar Gilanın Salari- lər tayfalarına mənsub idilər. Salarilər dövlətinin (941-981) paytaxtı Ərdəbil idi.

Mərzban İbn Məhəmməd çətin mübarizə şəraitində Sacilərin hakimiyyəti altında olan torpaqları öz hakimiyyəti altında birləşdirə bildi. O, Azərbaycanın şimal qərb vilayyətlərini, Ərməniyyəni və hətta Şirvanşahları özündən asılı saldı.

Mərzban İbn Məhəmməd cənub–şərq vilayyyətlərinin, xüsusilə, Zəncanın, Əhərin və Qəzvinin İsfahan hakimindən asılı qalmasından narahat idi. Onun məqsədi Azərbaycanın qədim sərhədlərinin bütövlüyünə nail olmaq idi. O,bu niyyətlə 948-ci ildə hərbi yürüşə başlayaraq Qəzivinə getdi. Onun əlində 5 minlik ordu olmasına baxmaya­raq, özündən dəfələrlə çox olan düşmənlə döyüşə atıldı. Lakin, məğlub olaraq əsir düşdü. Onun əsirlikdə olduğu dövrdə Azərbaycanda feodal ara çəkişmələri güclənir. Hakimiyyəti əvvəlcə Mərzbanın atası, sonra isə qardaşı Vəhsudan ələ keçirir. 953-cü ildə Mərzban əsirlikdən qaçaraq Ərdəbilə gələrək hakimiyyəti ələ keçirir. O, vilayyətlərdən alınan vergiləri nizama salır, maliyyə işlərinə nəzarəti və diqqəti artırır.

Salarilərin qoşunu maaşla saxlanılan daimi süvari dəstələrdən və piyada hissələtrdən ibarət idi. Hətta onların dənizdə gəmiləri də var idi.

957-ci ildə Mərzban vəfat edir. Onun ölümündən sonra oğlanları və qardaşı Vəhsudan arsında hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi. Sülalə ara- sında gedən mübarizə nəticəsində mərkəzi dövlət zəiflədi və parçalandı. Mərzbanın oğlu İbrahim hakimiyyəti ələ keçirir ( 961-981) . O, səltənətin əvvəlki şöhrətini bərpa etməyə çalışsa da buna nail ola bilmir, əksinə bir çox əyalətlər mərkəzi hakimiyyətə vergi verməkdən imtina edirlər. Şirvanşahlar, Dərbənd, Gəncə vilayətləri, Arranın bir hissəsi, Ərməniyyə Salarilərin asılılığından çıxdılar. Belə bir şəraitdə Əhər və Təbriz hakimi, Rəvvadilər nəslindən olan Əbulheca 981-ci ildə Salari İbrahimi məğlub edərək əsir aldı və Ərdəbili tutmaqla hakimiyyəti öz əlinə keçirdi. Salarilər dövləti 40 il yaşamışdır.

Rəvvadilər sülaləsinin mənşəcə tarixi qədimlərə gedib çıxır. Onlar VIII əsrdə Təbrizdə, Marağada, Əhərdə, Qaradağda hakimlik etməklə uzun müddət müstəqil- liyə can atmışdılar. X əsrin ikinci yarısında Qaradağ hakimi Əbulheyca Salaril ərdən asılı idi. Lakin, O, yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək 981-ci ildə Salari- İbrahimə tabe olmaqdan boyun qaçırdı, onunla mübarizəyə başladı və qalib gəldi. Beləliklə rəsmən Rəvvadilər dövləti yarandı. Vaxtilə Salarilərin əlində olan Azərbaycan və Ərməniyyə torpaqları Rəvvadilərin hakimiyyəti altına keçdi. Paytaxt Ərdəbildən Təbrizə köçürüldü. Çünki Təbriz Ərdəbilə nisbətən iqtisadi, siyasi və mədəni cəhətdən xeyli inkişaf etmişdi.

Əbulheyca 987-ci ildə Ərməniyyəyə hücum edərək özünə tabe etdi. Sonra Xoy və Urmiya feodallarını özündən asılı vəziyyətə saldı. Dövlətin ərazisi genişlənməklə onun nüfuzu da yüksəlirdi.

Əbueheycanın varisi Vəhsudanın dövründə (1020-1059) ölkə daxilində həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsində mərkəzi hakimiyyət xeyli qüvvətləndi. Onun döv- ründə Rəvvadilərin əsas rəqibi Şirvanşahlar idi. 1042-ci ilin oktyabrında Təbrizdə güclü zəlzələ baş verdi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə 40 mindən çox adam həlak olmuş, çoxlu tikililər və qalalar yerlə -yeksan olmuşdu. Bununla da Təbrizin müdafiə qabiliyyəti zəifləmiş oldu. Rəvvadi Vəhsudan Təbrizi tərk edib başqa qalaya köçür. Məhz bu səbəbdən Səlcuqların hücumu zamanı Təbriz müqavimət göstərə bilmədi.

İbn əl -Əsir yazır ki, “Səlcuq hakimi Toğrul bəy bir sıra səbəblərdən sonra 1054-cü ildə Təbrizə gəldiyi zaman Vəhsudan siyasi hakimiyyəti əlində saxlamaq məqsədilə səlcuqların vassalığını qəbul etməyə məcbur oldu.” Səlcuq Alp Arslan 1065-ci ildə Rəvvadilərin daxili müstəqilliyini tamamilə ləğv etdi və Təbrizə Səlcuq əmiri təyin etdi. Süqut etməsinə baxmayaraq Rəvvadilər dövləti bir əsrə qədər fəaliy­yət göstərdiyi dövrdə ölkənin iqtisadi, ictiami, siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır.

IX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın şimal şərq torpaqlarında Məzyə- dilərin hakimiyyətində olan Şirvanşahlar dövləti yaranır. Dövlətin yaradıcısı Heysəm İbn Xalid Yezid İbn Məzyədin nəvəsi idi. Sülalə də onun adını daşı- yırdı.Yezid İbn Məzyəd ərəb mənşəli Şeybanı nəslinə mənsub idi. O, Xilafətdə bir sıra hərbi-inzibati vəzifə­lər icra etmiş, Azərbaycan və Ərməniyyənin valisi olmuş- dur. Məzyəd vəzifə­sindən istifadə edərək Şirvanda və Bərdədə böyük torpaq sahələri və mülklər ələ keçir­mişdi. O, Bərdədə vəfat etmişdir.

IX əsrin ortalarında Xilafətdə başlanan iğtişaşlardan istifadə edən Heysəm İbn Xalid özünü müstəqil hakim elan etdi və Şirvanın müstəqilliyi bərpa etdi.

Məzəydilərin ilkin hakimiyyətləri dövründə Şirvanşahların sərhədləri cənubda Kür çayı, şimalda Dərbənd və Samir çayı, qərbdə Şəki vilayətinə qədər uzanırdı. Bəzi vaxtlarda dövlətin sərhədləri cənubda Araz çayına qədər genişlənirdi. Dövlətin paytaxtı əvvəlcə Şirvan, X əsrin birinci rübündən Yəzdiyyə (Şamaxı) şəhəri olmuşdu.

Məzyədilərin uğurlu siyasətinə baxmayaraq, bəzən özləri də asılı vəziyyətə düşürdülər. Onlar IX əsrin axırlarında əvvəlcə Sacilər, sonra isə Salarilərdən asılı vəziyyətə düşmüşdülər.

X əsrin əvvələrində Rusların Azərbaycana istilaçı yürüşləri Xəzərsahili əya- lətlərə, xüsusilə Dərbənd, Bakı, Şirvan, Beyləqan və Bərdəyə böyük ziyan vurdu. XI əsrin 60-70-ci illərində Şirvanşah Fəribruzun dövründə Şirvanşahların siyasi vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Şəddadi Şavür buraya hücum edərək bir sıra qalaları ələ keçirdilər və 40 min dinar xərac alaraq oranı tərk etmişdilər.XI əsrin 50-ci illərindən Səlcuq türklərinin Azərbaycana yürüşləri zamanı dövlət onların vassalığına çevrildi və “Şirvanşah” titulu ləğv edildi. Şirvan ölkəsini vassal tabeliyə salmış səlcuqlar, Şirvanşahların hakimiyyətini zəiflədə bilmədilər. Artıq XI əsrin sonunda Şirvanda siyasi yüksəlişin başlanması nəzərə çarpırdı.XII əsrdə Şirvanşahlar dövləti özünün çiçəklənmə dövrünə qədəm qoydu.Fəribruzun oğlanları II Məniçohr və I Əfrudunun dövründə Şirvan dövləti daha da möhkəmləndi.

X əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda meydana gələn müstəqil feodal dövlətlərdən biri də Şəddadilər dövləti idi. Onun paytaxtı Gəncə şəhəri idi. Onun ərazisi əsasən Kür və Araz çayları arasındakı torpaqları əhatə edirdi. Bəzi vaxtlarda Şəki, Kaxetiya və Ərməniyyə əraziləri də Şəddadilərdən asılı olmuşlar.

Bu dövlətin yaradıcısı Məhəmməd İbn Şəddad olmuşdur. Onlar Gəncəyə Də-bil şəhərindən gəlmişdilər. Şəddad Salarilərin zəifliyindən istifadə edərək Dəbili ələ keçirmişdi. Sonralar Şəddadin oğlanları Fəzlun və Ləşkəri Gəncəyə gəlmiş və 971-ci ildən Şəddadilər dövləti fəaliyyətə başlamışdır. Ləşkəri Gəncədə öz hakimiyyətini qurduqdan sonra Bərdə, Şəmkir və Ərməniyyənin bir hissəsini ələ keçirmişdir. 8 il lik hakimiyyəti dövründə bu dövlət xeyli möhkəmlənir. Onun qardaşı Fəzlunun dövründə Beyləqan da Şəddadilərə birləşdirillir.

1030-cu ildə Fəzlun Xəzərlərə qarşı uğurla əməliyyat aparmış, Şirvanla siyasi əlaqələr yaratmışdır. Fəzlun ölkənin daxili işlərini də tam qaydasına qoya bildi. O, Araz çayı üzərində körpü saldırdı, öz adına pul kəsdirdi. 1050 –ci ildə hakimiyyətə gələn Şavurun dövründə dövlət daha da möhkələndi. 1063 –cü ildə usta İbrahim Gəncənin dəmir darvazalarını düzəltmişdi. Lakin, Səlcuq türklərinin hücumları nəticəsində Şəddadilər də onlardan asılılığı qəbul etdilər. (Savurun dövründə)

Şəddadilərin axırıncı hökmdarı III Fəzlun (1074-88) səlcuqlardan asılılığa son qoymaq istəyirdi. Bunu görən Səlcuq sultanı Məlikşah 1088- ci ildə sərkərdə Buğanın başçılığı ilə Gəncəyə qoşun göndərdi. Şəhər müdafiə olunmasına baxmayaraq təslim oldu. III Fəzlun əsir götürülərək Bağdada göndərildi və 1091-ci ildə orada vəfat etdi. Bununla da Şəddadilər dövlətinin tarixi sona çatdı.

IX-XI əsrlərdə gərgin mübarizə şəraitində Azərbaycanda müstəqil feodal dövlətlərin yaranması müstəsna əhəmiyyəti olan hadisə idi. Bu dövlətləri yaradan sülalələr mənşcə müxtəlif olsalar da, bu dövlətlər milli zəmində təşəkkül tapdılar. Bu dövlətlərin mövcud olduğu on illər ərzində daxildə yaranmış qismən əmin amanlıq zəminində təsərrüfatın bütün sahələri dirçəlir, əhali artır, və məhsuldar qüvvələr inkişaf edirdi.

XI əsrin ortalarından Azərbaycan və Şərqin bir sıra ölkələri oğuzların şaxə- lərindən biri olan Səlcuqlar tərəfindən işğal olundular.

Şərqi lərzəyə salan Səlcuqlar və onların rəhbəri kim idi. Cəsur və cəngavər bir şəxs olan Səlcuq oğuzların qınıq tayfasına mənsub idi. Oğuzlar 22-24 türk tayfasını birləşdirirdi. Oğuzların başçısı Oğuz xaqan hesab edilirdi. O, ömrünün 50 ilini at üstündə, hərbi yürüşlərdə keçirmişdi.

Səlcuq bir əsrdən artıq ömür sürmüş, islam dinini qəbul etdikdən sonra bu dinin bütün türklər arasında yayılması uğrunda mübarizə aparmışdı. Onlar əvvəllər totemlərə və şamanizmə sitayış edirdilər.

Səlcuqlar Orta Asiyadan gəlmiş türk tayfaları idilər. 970–ci ildə Buxara vilayə- tində yerləşmişdilər.Qəznəvilər dövlətinin başçısı Sultan Mahmud 1009-cu ildə Səlcuqları Xorasan əyalətində yerləşdirir. Lakin, sonralar onların bir çoxu “olduqları yerləri tərk edib öz yolları üzərində hər şeyi viran edərək Xuzistan səhralarına və İraq-Əcəm dağlarına soxuldular, bir hissəsi də Azərbaycanda sakin oldu” (Rəşidəd- din)

Sonralar onlar geri qayıdaraq Xorasan üzərinə hücuma keçib bütün əyaləti özlərinə tabe etdilər. O, 1038 ci ildə Nişapuru ələ keçirdi və özünü sultan elan etdi. Beləliklə, Yaxın və Orta Şərqdə ən güclü feodal dövləti olan Səlcuqlar imperiyasının əsasını qoydu. 1040-cı ildə onlar Qəznəvi Sultan I Məsuda qəti zərbə endirdilər. Toğrul bəyin qoşunları 1045-ci ildə Həmədanı, 1050-ci ildə İsfahanı tutdular.

1054-cü ildə səlcuq qoşunları Azərbaycana soxuldular. Təbrizdə hökmdarlıq edən Rəvvadi Vəhsudan müqaviməti dayandırmağa məcbur oldu. Onlar Təbrizi alaraq Gəncəyə tərəf hərəkət etdilər. Burada Şəddadi Şavur da Toğrul bəyin vassalı olmağa razı olaraq, ona çoxlu bəxşiş verdi. Azərbaycanın qalan feodal hakimləri də belə etdilər.

1055-ci ildə Səlcuqlar Ərəb Xilafətininin paytaxtı Bağdadı aldılar.Toğrul bəy siyasi hakmiyyətin başçısı elan olundu. Beləliklə Böyük Səlcuq dövləti meydana çıxdı. Onun paytaxtı əvvəllər Mərv, sonra isə Rey və İsfahan oldu.

Toğrul bəydən sonra hakimiyyətə onun varisi Alp Arslan (1063-1072) keçdi. (qardaşı oğlu) O, öz əmisinin siyasətini davam etdirdi. Əvvəlcə Mərəndə , sonra isə Naxçıvan və Ərməniyyəyə hücum edərək ələ keçirdi.1065-ci ildə Ani şəhərini darmadağın edir. Sultan Alp Arslan Azərbaycandakı vassalı olan dövlətlərin daxili müstəqilliyinə son qoymaq məqsədilə 1069-cu ildə Gəncəyə gəldi. Şirvanşah Fərib- ruz də Gəncəyə gələrək ona itaət göstərdi. Alp Arslan 1070-ci ildə Şəkiyə və oradan isə Gürcüstana hücum edərək özündən asılı saldı.

Səlcuqların uğurlu yürüşlərindən vahiməyə düşən Bizans imperiyası onların qərb istiqamətində yürüşünü dayandırmaq məqsədilə böyük hərbi hazırlıq gördü. 1071-ci ildə Kiçik Asiyada Malazgird adlanan yerdə müharibəyə başladı. Səlcuqlar bu döyüşdə Bizans ordularını darmadağın edərək Kiçik Asiyanın bir çox torpaqlarını ələ keçirdi. Alp Arslanın Azərbaycandan uzaqlarda başının qarış- masından istifadə edən Gəncə hakimi III Fəzlun səlcuqlara vergi verməkdən boyun qaçırır. Sultanın Gəncə hakimini cəzalandırmağa ömrü çatmadı və 1072-ci ildə vəfat etdi. Hakimiyyətə onun oğlu Məlikşah (1072-1092) keçir.Səlcuqlar imperiyası Məlikşahın dövründə öz siyasi inkişafının ən yüksək pilləsinə qalxdı. Sultan Məlikşah ona sədaqətli olmayan və müstəqilliyə can atan hakimləri cəza- landırmaq məqsıdilə sərkərdəsi Buğanın başçılığı ilə 1088-ci ildə Azərbaycana qoşun göndərdi. Buğa Gəncəni aldı və Şəddadilərin sonuncu hakimi III Fəzluni əsir aldı. Sultan öz oğlu Məhəmmədi Gəncəyə hakim təyin etdi. Səlcuqların başçısı Məlikşah Şirvanşahları da cəzalandıraraq birdəfəlik 70 min dinar, hər il isə 40 min dinar xərac verməyə məcbur etdi.Səlcuqlar vaxtında türk tayfalarının Azəbaycana yeni axınları gücləndi. Onlar burada tezliklə oturaq həyata keçdilər və məskunlaşdılar.Səlcuqların Yaxın və Orta Şərqdə yaratdıqları imperiyanın iqtisadi əsası yox idi. O, davamsız bir hərbi-inzibati birləşmə idi. Sultan Məlikşah öləndən sonra (1092) bu böyük dövlət dağılmağa başladı. Sultanın 4 oğlu arasında haki-miyyət uğrunda mübarizə başladı. Börküyarıq və qardaşı Məhhəməd Təpər dövrlərində dövlətin ərazisi iki yerə parçalandı. Börkyarıq (1092-1104), Məhəm- məd Təpər (1104-1118) üçüncü oğul sultan Səncərin dövründə (1118-1157) imperiya tənəzzülə başladı və bir neçə yerə bölündü. O sıradan Girman, Konya, Suriya, İraq səlcuq sultanlığı və Kiçik Asiyada kiçik əmirliklər yarandı. Azər- baycan həmin dövrdə İraq sultanlığına daxil idi.

119 il fəaliyyət göstərən Səlcuqlar dövləti türkdilli xalqların hərbi-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafında güclü rol oynadı.Məsələn, hərbi-siyasi sahədə, hərbi-siyasi birliyin təşəkkülü, yeni-yeni ərazilərin ələ keçirilməsi; iqtisadi sahədə: təsərrüfatın canlanması, sənətkarlığın, ticarətin inkişafı, şəhərlərin tərəqqisi; ictimai münasibətlər sahəsində: feodal və kəndli siniflərinin forma- laşması, onların arasındakı sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, türkdilli yerli əhalinin iqtisadi və siyasi mövqeyinin möhkəmlənməsi; mənəvi sahədə: türk dilinin ictimai həyatda geniş intişar tapması, onun əhatə və təsirinin güclənməsi və genişlənməsi və sair.

XII əsrin 20 ci illərində yaranmış tarixi şərait nəticəsində Şirvanşahlar dövləti bərpa olundu. Lakin, Arran və Azərbaycanın Kürdən cənuba olan torpaqları İraq səlcuqlarının hakimiyyəti altında idi. XII əsrin 30-cu illərində Yaxın Şərqlə baş verən siyasi hadisələrin zəminində böyük tarixi hadisə baş verdi. Azərbaycan Ata- bəylər dövləti (1136-1225) meydana çıxdı. Atabəylər dövlətinin banisi zəma- nəsinin ağıllı diplomatı, uzaqgörən dövlət xadimi Şəmsəddin Eldəniz (1136-1175) idi. Onun uşaqlığı son dərəcə ağır keçmiş, valideyinlərini çox erkən itirmiş, qul bazarlarında satılaraq əldən ələ keçmişdi.

Orta əsr tarixçiləri Mirxond və nəvəsi Xondəmir Şəmsəddin Eldənizin həyatı haqqında məlumat vermişlər. (Rövzət əs-səfa “ və “Həbib əs siyar” adlı əsərlərin-də )

O, Sultan Mahmud dövründə (1118-1131) bir qul kimi alınmış və İraqa apa-rılaraq vəzir Əhməd əs-Sümeyrəməyə satılmışdır. 1122-ci ildə Sumeyrəmə Sultan tərəfindən öldürülür və onun varidat Sultan Mahmudun ixtiyarına keçir. Deməli Şəmisəddin Eldəniz də onun xidmətinə keçir. Sultan onun bacarığını görüb tər- biyəsini əmir Nəsrə tapşırır. Çox çəkmir ki, O, at oynatmaq, qılınc çalmaqda öz yaşıdlarını ötür. Bundan sonra sultan onu əhlivan–salar (mətbəx başçısı) təyin edir.

1132-ci ildə hakimiyyətə Sultan Toğrul keçir və Şəmsəddin Eldəniz məmlüklər sırasına keçirilir. Sultanın arvadı Möminə xatun ona böyük iltilat (simpatiya) göstər- di. Bir az sonra Eldəniz əmir rütbəsinə çatdırılır. Sultan Toğrul Eldənizi özünün azyaşlı oğlu Arslana atabəy (qəyyum) təyin edir. Sultan Toğrul öləndən sonra Sultan Məsud Eldənizi dul qalmış Möminə xatunla evləndirir. Onun iki oğlu və bir qızı olmuşdur.1136-cı ildə Sultan Məcud Arranı Şəmsəddin Eldənizə iqta verir və o, yavaş-yavaş bütün Azərbaycana yiyələnməyə başlayır. 1160-cı ildə oğulluğu Arslan sultan taxtına yiyələnsə də, dövləti faktiki olraq Şəmsəddin Eldəniz idarə edirdi.

Tarixçilər Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin və onu idarə edən sülalənin (Ata-bəylər) tarixini 3 dövrə bölürlər: təşəkkül (1136-1160), çiçəklənmə (1160-1191), tənəzzül (1191-1125) .

Birinci və ikinci dövrlərdə əldə edilən nailiyyətlər Eldənizin və onun oğlanları-nın adı ilə bağlıdır. Qızıl Arslanın ölümündən sonra Cahan Pəhləvanın oğlanları Əbu Bəkir (1191-1210) və Özbəyin (1210-1225) hökmdarlığı dövründə dövlət tənəzzülə uğramış və Xarəzmşah Cəlaləddinin hücumu ilə süqut etmişdir. Səlcuq şahzadələri arsında gedən mübarizədən məharətlə istifadə edən Şəmsəddin Eldəniz 1160-cı ildə 20 minlik qoşunla Həmədanı alaraq atabəyi olduğu Arslan şahı taxta çıxardı. Həmin dövrdən Şəmsəddin Eldəniz İraq Səlcuq dövlətinin böyük atabəyi adlandı. Əslində dövləti o özü idarə edirdi. Şəmsəddin Eldəniz Sultanın və özünün imkanlarından istifadə edərək oğlanlarının feodal iearxiyasının ən yüksək pilləsində möhkəm- ləndirməyə nail oldu. Cahan Pəhləvanı hacib, Qızıl Arslanı isə Sultan ordusunun baş sərkərdəsi təyin etdi.

Təbriz və Naxçıvan Atabəylər dövlətinin paytaxtı oldu.

Şəmsəddin Eldəniz 1161-ci ildə Həmədan yaxınlığında Rey vilayətinin qoşun-

larını məğlub etdi. Rey vilayətini iqta şəkilində oğlu cahan Pəhləvana verdi. Tədricən Qum, Qəzvin, Ərdəbil, Marağa, Kirman vilayətləri də Eldənizdən asılı vəziyyətə düşdülər. Eldənizin nüfuzu getdikcə artırdı. Ziya Bünyadov yazır: “Atabəy Eldəniz əsl hökmdar idi. Əmrləri O, verir, İqta torpaqlarını paylayır, dövlət xəzinə- sinə o, nəzarət edirdi. Sultan Arslan Şah İbn Toğrulun ancaq adı hökmdar idi.” Atabəylər öz torpaqlarını genişləndirməyə çalışırdılar. Onlar tez-tez Şirvana və Ərməniyyəyə yürüşlər təşkil edir, Gürcüstanla düşmənçiliyi davam etdirirdilər.

Gürcülər hətta 1139-cu ildə Gəncə zəlzələsindən az sonra şəhərə hücum edərək oranı talamış və “Gəncə darvazalarını” qənimət kimi aparmışdılar.

1161-ci ildə Gürcülər 30 minlik qoşunla Gəncə və Dəbil şəhərinə hücum edərək böyük vəhşiliklər törətdilər. Gürcülərin vəhşi hərəkətlərinə cavab olaraq 1163-cü ilin yanvarında Şəmsəddin Eldəniz 50 minlik qoşunla Gürcüstana hücum edərək 1 aydan çox vuruşdu. Çoxlu sayda adam öldürdü, əsir götürdü və hərbi qənimət ələ keçirdi. Lakin, bundan nəticə çıxarmayan gürcülər 1164 və 1166-cı illərdə Azərbaycana yenidən hücumlar etmiş və Gəncəyə qədər gəlmişdilər. 1174-cü ildə yenidən Eldəniz Gürcüstana yürüş etmiş və onları daha ağır məğlubiyyətə uğratmışdır.

Mənbələrdə deyilir: “Abxazlar (gürcülər) darmadağın edildi, müsəlmanlar elə bir qələbə çaldı ki, beləsini kimsə xatırlaya bilməzdi”.Gürcüstan yürüşündən qayıtdıqdan sonra 1175-ciilin noyabrında Şəmsəddin Eldəniz Naxçıvanda vəfat etdi.(ondan 1 ay əvvəl arvadı Möminə xatun vəfat etmişdi.) Az sonra Sultan Arslan şah da vəfat etdi. Sultanlıq taxtına onun 7 yaşlı oğlu III Toğrul keçdi. Məhəmməd Cahan Pəhləvan III Toğrula atabəy təyin edildi. Cahan Pəhləvanın dövründə mərkəzi hakimiyyət daha da möhkəmləndi. O, Azərbaycanın idarə olunmasını qardaşı Qızıl Arslana tapşırdı və eyni zamanda onu oğlu Əbu Bəkirin atabəyi təyin etdi. Təbriz Qızıl Arslanın paytaxtı oldu. Cahan Pəhləvanın dövründə (1175-1186) Atabəylər dövlətinin ərazisi daha da genişləndi. Dövlət iqtisadi və siyasi cəhətdən dahada möhkəmləndi. Atabəylərin təkcə 50 minlik süvari ordusu var idi.1180-ci illərdə Misir və Suriya ilə münasibətlər kəskinləşdi. 1185-ci ildə Qızıl Arslan böyük qoşunla Mosula tərəf hərəkət etdi. 1185-ci ildə Cahan Pəhləvan özü də Əh- lətə gəldi və münaqişəni dinc yolla öz xeyrinə həll etdi. Geri qayıdarkən xəstələndi və 1186-cı ildə, martın 23-də vəfat etdi.

Onun ölümündən sonra hakimiyyət məsələsi ciddi münaqişəyə səbəb oldu. Arvadı İnancXatun öz oğlanlarını hakimiyyətdə görmək istəyirdi. (Qutluq İinanc və Əmir Əmiran Ömər İran, Əbu Bəkir türk qızı Quteybə xatun, Özbəyin anası kəniz Zahidə xatun idi) Bütün bunlara baxmayaraq hakimiyyətə Qızıl Arslan (1186-1191) keçdi. Onun dövründə ölkədə sakitlik pozuldu. İnanc Xatun III Toğrulla birləşərək Qızıl Arslana qarşı mübarizəyə başladılar. 1188-ci ildə Həmədan yaxınlığında müxa- lif qüvvələr Qızıl Arslanı məğlub etdilər. Lakin, O, xəlifə ilə İttifaqa girərək onları parçaladı və məğlub etdi: (1190) Sultan III Toğrulu əsir edərək Naxçıvan yaxınlığın- da zindana saldı. Hakimiyyətini möhkəmlədən Qızıl Arslan yolunu azmış əmirləri cəzalandırmaq məqsədi lə əvvəlcə Van sahillərinə, sonra isə Şirvan və Gəncəyə yürüşə başladı. Burada Qızıl Arslan böyük şair Nizami Gəncəvi ilə görüş­dü. Sonra Gürcüstana yürüşə başladı və onları məğlub edərək qənimət ələ keçirdi. Ömrünün sonlarına yaxın eyş-işrətə və kef məclislərinə çox meyl göstərməyə başladı.1191-ci il sentybrın 21-də yatağında sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. (İnanc Xatun tərəfin- dən).Qızıl Arslanın ölümün- dən sonra Cahan Pəhləvanın qadınları və oğlanları ara-sında hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi. Atabəylərin yaratdığı mərkəzi hakimiyyət parça- landı. İraq, Rey, Mosul, İsfahan onların asıllığından xilas oldu. Eldənizlərin əlində yalnız Azərbaycan torpaqları qaldı. Azərbaycannın hakimi və sultan taxtına Əbu Bəkir yiyələndi. (1191-1210) Həmədanı və qonşu əyalətləri İnanc Xatunun oğlanları Qutluq İnanc və Əmir Əmiran Ömər arasında mübarizə başladı. 1192-ciildə Əbu Bəkir Təbriz yaxınlığında qardaşlarının qoşununu məğlub etdi.Qutluq İnanc Xarəzmşah Təkisin yanına, Ömər isə Şirvanşah Axsitanın yanına qaçdı. 1192-ci ildə Sultan III Toğrul zindandan xilas olaraq qoşun toplayır və Təbrizə hücum edir. Daha sonra Həmədanı ələ keçirərək sultanlıq taxtına yiyələnir. Lakin, onun hakimiyyəti çox çəkmir. Xorəzmşah Təkişlə İttifaqa girən Qutluq İnanc 1194-cü ildə III Toğrulu məğlub edərək öldürdü. Həmədan Xarəzmşahın əlinə keçdi. Xorəzmşah Təkişin ölümündən sonra Sultan Əbu Bəkr qardaşı Öməri Həmədan və Reyə hakim təyin etdi.Əbu Bəkrin 20 illik hakimiyyəti dövründə təmsil etdiyi sülalənin nüfuzu xeyli zəiflədi, dövlətin süqutunun qarçısını ala bilmədi. Əbu Bəkrdən sonra hakimiyyətə qardaşı Atabəy Özbək keçdi. Onun hakimiyyəti dövründə (1210-1225) Azərbaycan Atabəylər dövləti daha da zəiflədi. Özbəyin hakimiyyətinin ilk illərində Gürcü çarı Tamaranın və Xarəzmşah Məhəmmədin ardıcıl hücumları başladı. Hətta Atabəy Özbək Xarəzmşahlardan asılılığı qəbul etdi. Xarəzmlilər Azərbaycanın şəhər və kəndlərini talan etdilər. Hətta bir sıra yerlərdə öz hərbi qüvvələrini yerləşdirdilər. Zəif iradəli Atabəy Özbək nə tez-tez hücum edən gürcülərin, nə də monqolların hücum­larının qarşısını ala bilmədi. Atabəy Özbək əhali arasında öz nüfuzunu tamamilə itirmişdi. Əslində dövləti onun həyat yoldaşı, III Toğrulun qızı Məlakə Mehrican xatun idarə edirdi.

Monqolların birinci yürüşlərindən sonra (1221) Xarəzmşahın oğlanları Cəla- ləddin və Qiyasəddin Azərbaycana hücum etdilər. Atabəy onlara da müqavimət göstərə bilmədi. Öz bacısı Cəlaliyyəni Qiyasəddinə verib onunla qohum oldu. Lakin,1225-ci ildə Cəlaləddin yenidən Təbrizə hücum edəndə Atabəy Özbək əvvəl Gəncəyə, sonra isə Əlincə qalasına qaçdı və orada öldü. Bununla da Atabəylər dövləti­nin tarixi sona çatdı. XII əsrdə Azərbaycanda feodal dövlətin yaranması müsbət hadisə idi. Ölkə daxilində sabitliyin və əmin–amanlığın bərqərar edilməsi məhsuldar qüvvələrin inkişafına və təsərrüfatın bütün sahələrinin canlanmasına və mədəniyyətin çiçəklənməsinə təkan verdi.XII əsr əbəs yerə Azərbaycan mədəniy- yətinin “qızıl dövrü” adlandırılmır. Bu İntibah dövrü xalqımız üçün ona görə qiy- mətlidir ki, N.Gəncəvi və onun müasirlərinin ədəbiyyat, incəsənət və elmimizin böyük dühasının yaşadığı dövrdür. XII əsr həm də Azərbaycan elminin, ədə- biyyatının, incəsənətinin, memarlığın böyük sürətlə inkişaf etdiyi dövrdür. 30 ilə qədər astronomiya ilə məşğul olmuş və bir sıra ulduz cədvəllərini tərtib etmiş Fəridəddin Şirvani çox məşhur idi. XII əsrdə təbabətə dair çoxlu elmi əsərlər yazılmışdır. Bunlardan Muzhəbəddin Təbrizi və Mahmud İbn İlyas bir çox xəstəliklərin müalicəsi, əczaçılıq və sair haqqında gərəkli elmi əsərlər yazmışlar.

Tarix, fəlsəfə, nücum, məntiq sahəsində həmin dövrdə çoxlu elmi əsərlər yazılmışdır. Məsələn Fəxrəddin ət Təbrizi ilk dəfə “Tarixi –Azərbaycan” adlı elmi əsər yazmışdır. Tarixə aid Səlcuqların vəziri olmuş Nizamülmülkün də dəyərli əsərləri vardır. Memarlıq sahəsində xüsusi Azərbaycan məktəbi formalaşmışdı. Əcəmi Naxçıvaninin tikdiyi İbn Quseyr və Möminə Xatun türbələri memarlığın ən gözəl nümunələri hesab edilir. Məşhur Qız Qalası da mülahizələrə görə XII əsrin yadigarıdır. XII əsrdə daha çox ədəbiyyat sahəsində böyük sıçrayış olmuşdur. XII əsr Azərbaycan xalqına Xaqani, Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Şihabəddin Süh- rəvərdi, Yusif əl Xuveyyi (Xoylu)kimi görkəmli şəxsiyyətləri vetmişdir. Qətran Təbrizi fars dilində yazsa da, əsərlərində azərbaycan –türk sözlərindən daha çox istifadə etmişdir. Şer-sənətin günəşi sayılan Nizani Gəncəvi çox geniş intel­lektual səviyyəyə malik, özündən sonrakı nəsl üçün şer məktəbi qoyub getmiş simalar­dandır. Onun “Xəm- sə”si şer sənətinin zirvəsində dayanan poemalar toplusudur. XII əsr incəsənətin çiçəkləndiyi dövr sayılır. Bədii sənətkarlıq ustaları oyma, həkketmə, xalçaçılıq və tətbiqi incəsənətin digər sahələrində çox işlər görmüş­lər. Musiqi sahəsində xanən- dələr, sazəndələr, rəqqasələr, aşıqlar, ozanlar və sair xa­dimlər xalqa xidmət edirdilər.