Maqsud fərhadoğlu fəlsəfə

Şüurun konkret tipləri olan fəlsəfə və hüquq mənəvi həyatın müxtəlif sahələridir.

Antik fəlsəfə (Roma fəlsəfəsi)

Bizim er. əvvəl VI əsrin birinci yarısında antik fəlsəfə Elladanın Kiçik Asiya hissəsində, daha dəqiq desək İyoniyada– Milet şəhərində yaranmışdır. Təsadüfi deyildir ki, ilk yunan fəlsəfi məktəbi Milet məktəbi adlanır. Həmin məktəbin böyük nümayəndələri Fales, Anaksimandr, Anaksimen və onların şagirdləri olmuşdur.

Antik fəlsəfə fəlsəfənin ayrıca bir fənn kimi meydana gəlməsini ifadə edir. “Antik fəlsəfə” anlayışı altında Qədim Yunanıstanda və Qədim Romada yaranan fəlsəfə nəzərdə tutulur. Yunan fəlsəfəsi yunan mifologiyasının təsiri altında formalaşmışdır. Yunan mifologiyası isə, öz növbəsində, Homerin “İliada” və “Odisseya”, Hesiodun (e.ə. VIII– VII əsrlər) epik əsərlərində öz əksini tapmışdır. Əgər Yunan– Roma fəlsəfəsini inkişaf mərhələlərinə bölsək, aşağıdakı mənzərə alına bilər. Birincisi, Milet məktəbi hesab olunur. Həmin məktəbin fəlsəfi təsəvvürləri çox şeydə Homer və Hesiodun qədim görüşlərinə əsaslanırdı. Bununla yanaşı, Milet məktəbi ilk elmi (mifoloji yox) təfəkkür cəhdi hesab olunur. Qədim Yunanıstanda fəlsəfi inkişafın bu mərhələsinə Heraklit, Eleya məktəbi (b.er.əv. VI– V əsrlər) də daxil edilir. İkncisi, yunan fəlsəfəsinin bu mərhələsi böyük filosofların, o cümlədən görkəmli mütəfəkkirlər Sokrat, Platon, Aristotel, atomistlər məktəbi (Levkipp, Demokrit), Pifaqor məktəbi, sofistlər (Protaqor, Gorgiy) və s. adlarla bağlıdır. Üçüncüsü, ellinizm mərhələsi adlanır. Bu dövr yunan quldarlıq cəmiyyətinin tənəzzülü ilə əlaqədardır. Nəticədə Yunanıstan parçalanır, bir sıra əyalətlər müstəqillik əldə edir. Lakin bu da çox uzun sürmür. Yunanıstan və əyalətləri İskəndərin imperiyasının tərkibinə daxil edilir. İşğalçı İskəndərin ölümündən sonra isə cəmiyyətin bütün sahələrində böhran güclənməyə başladı. Həmin dövrdə, yəni er. əvvəl IV– III əsrlərdə fəlsəfədə üç böyük cərəyan yaranıb inkişaf etmişdir. Bunlar: skeptisizm, epikurçuluq və stoisizm idi. III– II əsrlərdə Qədim Romanın ictimai və mənəvi inkişafında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Roma cəmiyyətində yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsinə meyllər güclənmişdir. Həmin dövrdə Romada çoxlu yunan alimi, filosofu fəaliyyət göstərir, öz spesifikliyi ilə stoisizm və epikurçuluq inkişaf etməyə başlayır. Luk-retsi Karın materializmi inkişaf edir. Bununla yanaşı, Romanın işğal etdiyi qədim dövlətlər və xalqların istismarı nəticəsində burada çox saylı adamların parazitləşməsi elementləri yaranır. cəmiyyətdə olan bu böhran, demək olar ki, bütün təbəqələri əhatə edirdi və bu da, öz növbəsində, şəxsi mövcudluğun katas-trofuna gətirib çıxarırdı. Nəticədə dinə və mistikaya meyl güclənirdi. Zamanın tələblərinə cavab verən fəlsəfə dinə çevrilir, xristianlıq həmin prosesdə körpü rolunu oynayır.

Antik fəlsəfə – eramızdan əvvəl VII əsrin sonundan başlayaraq qədim yunan quldarlıq cəmiyyətində və eramızdan əvvəl II əsrdən başlayaraq qədim roma quldarlıq cəmiyyətində, eramızın VI əsrinin əvvəllərinədək inkişaf etmiş fəlsəfi təlimlər məcmuu-bəşəriyyətin fəlsəfi şüurunun inkişafında vahid və özünəməxsus hadisədir. Antik fəlsəfə, qədim şərq mədəniyyətinin onun çox mühüm tərkib hissəsi olan elmi-astronomik, riyazi, fiziki biliklərin həmin dövrün sosial, iqtisadi və mənəvi təcrübəsinə uyğun anlayışların əsasında, həmçinin dünya və insan haqqında fəlsəfi fikrin mifoloji təsəvvürlərdən uzaqlaşması nəticəsində təşəkkül tapmışdır. Artıq eramızdan əvvəl VI əsrdə “milet məktəbi” adı ilə tanınan filosofların – Falesin, Anaksimandrın, Anaksimenin fikirlərində, təbiət hadisələrinin bütün müxtəlifliyini izah edə bilən ilkin əsasın, yaxud ilk başlanğıcın təyin edilməsi cəhdlərinə rast gəlirik. Fales – suyu, Anaksimen – havanı, Heraklit – odu, eleya məktəbinə mənsub olan Ksenofan və Parmenid isə torpağı belə ilk başlanğıc hesab etmişlər. Təkcə Anaksimandr qədimdə dağılmaz ünsür sayılan qeyri – müəyyən bir ünsür olduğunu göstərirdi və onu “apeyron” adlandırmışdı.

İbtidai animizm ənənələrini davam etdirən ilk filosoflar öz təlimlərində təbiəti antropomorfik (insana bənzətmə) və sosiomorfik (cəmiyyətə bənzətmə) nöqteyi-nəzərindən izah etməyə səy göstərirdilər, məsələn, bu baxışlara görə təbiətdə hər bir ilk başlanğıca cəmiyyətdə olduğu kimi ali hakimiyyət mənsubdur. Təbii şeylərin qarşılıqlı münasibəti, şəhər əhalisinin üzvləri arasındakı qarşılıqlı münasibətə uyğun olaraq baş verdiyi göstərilirdi və bununla bağlı mənəvi kateqoriyalar, çox vaxt isə “ədalət” anlayışı işlədilirdi. Digər baxışlara görə təbiətdə hər şey ruha malikdir: Heraklitə görə psiheyalar (yəni ruhlar) sudan buxarlanırlar, Anaksimenin fikrincə isə onlar havadan ibarətdirlər. Canlı və cansız, psixi və fiziki bu dövrdə hələ vahid bir şey kimi qavranılırdı.

Bununla belə, qədim təbiət fəlsəfəsində bənzətmə təkcə antropososiomorfik deyildi. Təbiətin anlaşılmayan hadisələrini-meteoroloji, astronomik, kosmik və sair-qədim mütəfəkkirlər analogiya yaxud onlara məlum təbiət hadisələrilə birbaşa eyniləşdirmə vasitəsilə aydınlaşdırmağa çalışmışlar. Eksperimental tədqiqat metodu onlara demək olar ki, bəlli olmadığından (axı istehsal o dövrdə əsasən əl əməyi və çox sadə alətlərin tətbiqi üzərində dururdu), qədim mütəfəkkirlər təbiət hadisələrinin sadəcə müşahidə metodundan geniş istifadə etmişlər. Erkən yunan fəlsəfəsinin ən parlaq nümayəndələrindən biri də Heraklitdir. Böyük mütəfəkkir, bütün antik və avropa-bizans orta əsr fəlsəfə tarixini keçərək bizim dövrədək gəlib çıxan “loqos” sözünü, özünün loqos haqqında təlimilə ilk dəfə daxil etmişdir. “Loqos” termini çoxmənalı olub söz, nitq, ağıl, məntiqə uyğun əsas bildirirdi. Bu da təsadüfi deyildi. Qədim yunanların təbiət fəlsəfəsində insan təbiətin ayrılmaz hissəsi sayılırdı və buna görə də həm “söz”, həm “ağıl” Heraklit üçün təkcə insana subyektiv mənsub olan deyil, şeylərin özünün mahiyyətini ifadə edirdi. Heraklitə görə loqos təbiətdə maddənin dövranı haqqında təsəvvürləri, daima canlı odu ifadə edir. Sonralar, eramızdan əvvəl IY əsrin sonu və bizim eranın birinci əsrlərinə kimi, stoiklər məktəbi mövcud olan zaman, bu anlayış təbiət hadisələrinin qanunauyğunluqlarının anlanılmasında əsas rol oynamaqda davam etmişdir. Heraklitin ardınca stoiklər də bu qanunauyğunluqları dövri fəaliyyətdə olan kimi təsəvvür etmişlər. Onların qənaətinə görə, hər biri min il davam edən dövr hüdudunda oddan yaranmış dünya, onda olan bütün imkanlar tükəndikdən sonra elə od tərəfindən udulur və bundan sonra, əvvəlkini eynilə təkrarlayan yeni dünya əmələ gəlir.

Erkən filosofların görüşlərində o dövrki elmin, ilk növbədə riyaziyyatın nailiyyətləri nəzərə alınsa da, ancaq ümumilikdə o mücərrəd fikirlərdən, fərziyyələrdən ibarət idi. Bu, eramızdan əvvəl V əsrin ikinci yarısı VI əsrin əvvəlində Levkip və Demokritin təlimində özünü xüsusilə qabarıq göstərir. Buna baxmayaraq, ilk dəfə Levkip tərəfindən ifadələnmiş və sonradan Demokrit tərəfindən inkişaf etdirilmiş prinsiplərin dərinliyi və əhatəliliyi o dövrdə təbiətin və insan dünyasının bir çox hadisələrinin doğru və dərin izahını verməyə imkan yaratmışdı. Demokritin prinsipləri olduqca sadədir: o, əzəldən nizamsız hərəkətdə bulunan atomların-müxtəlif formalı və müxtəlif ölçülü bölünməz hissəciklərin-boşluqda, hüdudsuz məkanda olduğunu qəbul edir. Demokritə görə, atomların cürbəcür birləşmələri təbiətdə olan şeylərin və hadisələrin hədsiz müxtəlifliyini izah edir. Hüdudsuz boşluqda atomların hərəkəti, onların toqquşması və birləşməsi – bu səbəbiyyət əlaqəsinin çox sadə modelidir. Demokritə görə hər bir təsadüfi hadisə, baş verən hadisələrin əsl səbəblərini bilməməkdən doğan subyektiv illüziyadır. Bu səbəbləri bilmək isə, hər bir təsadüfi zərurətə çevirir.

Atomistik təlimin bu prinsipləri onu həmin dövrdə təbiətin və insanın sırf fiziki yolla izahı nümunəsi edirdi. Öz təbiət fəlsəfəsinin atomistik prinsiplərinə əsaslanaraq Demokrit, Yerin səma cisimlərilə geniş kosmoqonik mənzərəsini təsvir etdi. Amma ola bilsin ki, Demokritin kosmoqonik konsepsiyasının ən dərin ideyası, hüdudsuz boşluğun ənginlikərində – fəzada – əmələ gələn, təşəkkül tapan və məhv olan saysız dünyalar ideyası idi. O dövrdə, Kainatın yaranmasında fövqəltəbii qüvvələrin rolu haqqında dini-mifoloji təsəvvürlərə xüsusi zərbə vuran bu ideya geniş vüsət tapmadı və yalnız sonralar təbiətşünaslığın nailiyyətləri sayəsində dərin əsaslandırıldı.

Atomistik prinsiplər, Demokrit tərəfindən həm də insanın, onun şüurunun izah olunmasına aid edilirdi. Yəni, insanın təbiətin bir hissəsi olması haqqında qədim təsəvvür, mikrokosmun, başqa sözlə şüuru ilə birlikdə insanın və makrokosmun – onu əhatə edən bütün təbiətin, prinsip etibarilə eyni olması haqqında müddəaya keçdi. İnsan psixikasına aid hadisələri o, od atomlarına uyğun, yumru, hamar, xırda və hərəkətli olan xüsusi növ atomların olması ilə izah edirdi. Demokritin fikrincə, bu atomlar bütün təbiətə səpələnmişdir (“hər şey ruha malikdir”), ancaq insanın bədənində onların konsentrasiyası daha çoxdur, insan orqanizminin təqribən yarısını təşkil edərək, onlar bütün bədənə səpələnmiş şəkildə insanın “ruhunu” əmələ gətirirlər. İnsanın ölümü bu atomların böyük miqdarda itirilməsi nəticəsində baş verir. İnsanın atomistik konsepsiyası həmçinin mühüm psixoloji ideyaları da özündə cəmləşdirirdi. Onlardan ən mühümü, bütün şeylərdən incə surətlərin (idolların) buraxılması və onların insan duyğuları tərəfindən fərqləndirici şəkildə qavranılmasıdır. Bu ideya ilə həmçinin Demokritin idrak nəzəriyyəsi bağlıdır. O iddia edirdi ki, duyğular “qaranlıq” bilik mənbəyidir və yalnız zəka bizi əsl həqiqət dünyasına – atomlar və boşluqdan ibarət olan dünyaya calayır. Demokrit təlimi, qətiyyən tanrıların fəaliyyəti ilə bağlı olmayan, insan icmasının və mədəniyyətinin təbiətə uyğun surətdə izahını verməyə səy göstərirdi. Onun fikrinə görə yalnız ehtiyac-bu əsl “insanlar müəllimi”, -dünyaya diqqət yetirən insanları mədəniyyətə və dövlət icmasına gətirib çıxardı.

Bu təlim əvvəlcə ellinlər dövründə Epikur və onun məktəbinin təlimində, sonralar isə roma dövründə çoxsaylı epikurçuların və ilk növbədə məşhur “Şeylərin təbiəti haqqında” poemasının müəllifi Lukresiy Karın təlimində öz davamını və inkişafını tapmışdır. Atomların hərəkətinin izahında Epikur atomizmi, Levkip-Demokrit atomizmindən fərqlənir, həmçinin onlarda idrak prosesinin izahı da müxtəlifdir. İdrak prosesini məntiqə əsaslanan izahına meyl göstərən Demokritdən fərqli olaraq, Epikur duyğuları-yeganə həqiqət mənbəyi, tələsik mühakimənin isə-yanılmanın başlıca səbəbi olduğunu öyrədərək ifrat sensualist sistemi inkişaf etdirdi. Ruhun ölməzliyi haqqında hər cür inamı və tanrıların təbiətin və insanların həyatına müdaxilə etməsini qətiyyətlə inkar edən Epikurun atomistik fəlsəfəsi, faktik olaraq din əleyhinə çıxış edirdi. Onun ayrılmaz hissəsini, sağlam və sadə hissiyyata əsaslanan insanın tanrılar qarşısında və mövcud olmayan axirət dünyası qarşısında qorxusuz yaşamalı olduğunu söyləyən, insan həyatını Kainatın həyatında yalnız bir an kimi görən gedonist etika təşkil edirdi. İstər Demokritin və istərsə də Epikurun təlimində tanrılar nə təbiətə, nə insanın həyatına təsir etməsələr də onların varlığı əsla inkar edilməmişdir. Epikura görə, öz gözəlliyinə və gücünə görə insanlardan xeyli üstün olan tanrılar, heç bir ehtiyac duymadan və heç bir işə qarışmadan haradasa bir dünyalararası fəzada yaşayırlar. Onların yeganə funksiyası insanlar üçün nümunə olmaqdan ibarətdir.

Demokritin dövründə qədim yunanların mənəvi həyatında, qədim yunan polislərinin (şəhər və şəhərətrafı yaşayış məntəqələri) həyatının mürəkkəbləşdiyi şəraitdə zəruriliyi daha da artan muzdlu “müdriklik” müəllimləri böyük rol oynayırdı. Məhz bu xadimlər, eramızdan əvvəl Y əsrdə hələ nə istehzalı, nə də ikrah oyandıran məna daşımayan sofistlər (hərfi mənada “müdriklər”) adını almışdılar. Qədim yunan fəlsəfəsi tarixində sofistlərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar fəlsəfi problematikanın ağırlıq mərkəzini antropologiya sahəsinə, insan haqqında və idrak haqqında təlimə doğru çəkmişlər. Sofistlər anlayışların, etik normaların, öz dövrünün siyasi təsisatlarının nisbi olduğunu xüsusi qeyd etmişlər. Məsələn, insanı bütün şeylərin meyarı elan edərək, Protoqor, hamı üçün məcburi olan həqiqətlərin, davranış normalarının olmadığını və ola bilmədiyini əsaslandırmağa çalışmışdır.

Həmin dövrdə böyük müdrik Sokrat yaşayırdı (eramızdan əvvəl 469-399-cu illər)-öz təlimini şifahi surətdə, afina icmasının ən müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələrilə çoxsaylı söhbətlərdə inkişaf etdirən ilk afinalı filosof (biz Sokratın görüşləri barəsində onun şagirdləri Platonun və Ksenofontun əsərlərindən, həmçinin Aristotelin əsərlərindən və digər mənbələrdən bilirik). Sokrat sanki sofistlərin fəaliyyətində meydana çıxan fəlsəfi fikrin inkişaf xəttinə qoşularaq, hətta onlardan da kəskin şəkildə fəlsəfənin predmetini insanın özü, onun həyatı, davranışı və idrakı ilə məhdudlaşdırmışdı. Ondan əvvəl yaşamış və öz müasirləri olan filosofların təbiət fəlsəfəsi haqqında təlimlərinin zəifliklərini görərək afinalı filosof, bütün bu təlimlərin faydasız olduğunu bildirmişdi. Onun fikrinə görə təbiətin dərk olunması ümumiyyətlə insana deyil, tanrıya mümkündür və “müdrik” adı tanrıya layiqdir, özünü isə o yalnız “müdrikliyi sevən”- filosof adlandırmışdı (yunanca phileo – sevirəm və sorhia – müdriklik). Qədim “Öz-özünü dərk et” kəlamını təkrar edərək, Sokrat, fəlsəfənin məqsədini insan həyatının və fəaliyyətinin etik-idraki sahəsinin tədqiqində görürdü. Özü də, sofist filosofların əksinə olaraq əmin idi ki, vahid şəkildə hamı üçün məcburi olan həqiqətlər, etik normalar mümkündür. Filosofun müdrikliyi elə ondan ibarət olmalıdır ki, cürbəcür subyektivlik dolanbaclarını keçərək hamı tərəfindən qəbul edilə bilən və hamıya aydın olan həqiqətlərə və deməli hamı üçün məcburi olan etik normalara gəlib çıxsın. Sokrat dialektik metod (“dialeqomay” felindəndir – danışmaq, mübahisə etmək) adlanan həqiqət axtarışı və əldə edilməsi metodunun müəllifidir. Onun əsas məzmunu, mühakimələrimizdə olan ziddiyyətləri aşmaq yolu ilə həqiqəti yorulmadan axtarmaqdan, anlayışlarımızın dəqiqləşdirilməsindən ibarətdir.

Sokratın fikirlərini onun şagirdi Platon ardıcıl sistem şəklində dərinləşdirdi və inkişaf etdirdi. Onun yazdığı əsərlərin əksəriyyəti, antik dövrdə fəlsəfi və bədii yaradıcılığın yaxınlığını aydın nümayiş etdirən yüksək bədii formalı dialoqlar ilə ifadələnmişdir. Sokrata nisbətən Platon ümumi anlayışların tətbiq sahəsini xeyli genişləndirdi. Sokratın dahi şagirdi, ümumi anlayışların təkcə etikada deyil, həm də digər elmlərdə, xüsusən riyaziyyatda böyük, həlledici rolunu başa düşürdü. Platonun elmi-fəlsəfi biliklər tarixində mühüm xidməti, ümumi olan biliyin həlledici əhəmiyyətini dərk etməsindən ibarətdir. Platon ümumi biliyi əsl varlığın qeyri-cismani qəbilləri kimi təsəvvür edirdi və onları eydos yaxud “ideya” adlandırmışdı (bu hər iki yunan sözünü “görünüş” kimi tərcümə etmək olar).

Duyğularla qavranılan real şeylər aləminə gəldikdə isə, Platonun fikrincə onlar öz ideal timsallarının natamam, bəzən isə həddən artıq təhrif olunmuş surətləridir. Bu dəyişkən və keçici kölgələrdən fərqli olaraq ideyalar əbədi və dəyişməzdir, elə bunda da onların varlığının həqiqiliyi və əsilliyi öz əksini tapır. İdeyalar aləminin tam əksliyi, Platon tərəfindən fəza ilə eyniləşdirilən və qeyri-varlıq adlandırılan materiyadır. Məhz materiya hər bir ideyanın vahidliyini duyğularla qavranılan şeylərə xırdalayır. Şeylərdə sabitliyi, həqiqəti və gözəlliyi təşkil edən hər şey öz mövcudluğuna görə ideyalara borcludur, onlarda bütün qeyri-sabit, yalan və çirkin olan isə materiyadan gəlir. İdeyalar, şeylərin qeyri-cismani ilkin surətləri kimi, şeylərin öz keçici dünyəvi mövcudluğunda yamsıladığı məqsəddir. Həqiqilik də onların öz ideal “görünüşlərini” öz məqsədlərini yamsılama dərəcəsində özünü büruzə verir. Bununla belə, determinizm prinsipini irəli sürmüş Demokritin əksinə olaraq, Platon öz fəlsəfəsində bütün hadisələrin teleoloji şərhi prinsipini iddia edir. Yəni hər bir ideya, uyğun qəbildən olan şeylər və hadisələr üçün məqsəd sifətində çıxış edir. İdeyalar aləmində isə eyni zamanda bütün mövcud olanların yüksək məqsədini təşkil edən vahid məqsəd vardır, – xeyirxahlıq və səadət ideyası.

Platon da Parmenid kimi, lakin ondan daha əsaslı surətdə, duyğularla əldə edilən biliyi əsil idrakı dəyəri olmayan zahiri bilik adlandırır. Onun fikrinə görə, keçici olmayan ideyalar dünyasının həqiqi biliyi yalnız zəka ilə mümkündür. Duyğularla əldə edilən biliklə bağlı olmayaraq rasional bilik anadangəlmədir və insan ruhunun dərinliklərində kök salmışdır. İnsan ruhunun ölməzliyi haqqında orfik-pifaqorçu təsəvvürləri inkişaf etdirərək Platon onun yeganə bilik daşıyıcısı olduğunu və insan bədənində məskunlaşmazdan əvvəl ideyalar dünyasını seyr etdiyini bildirir. Daha sonra, bir məhbəsdə olan kimi insan bədəninə düşür və tədricən özünə gələrək və bir az ideyalara bənzəyən şeylər dünyasına nəzər yetirərək, ideal dünyanı xatırlamağa başlayır. Beləliklə, bilik əslində ölməz ruhun xatirələrindən başqa bir şey deyil. Buradan insan ruhunu qeyri-material və ölməz bir şey hesab edən Platonun görüşlərinin diametral əksliyi aydın görünür.

Platonda ideyalar dünyasını dərk etmə vasitəsi kimi dialektika çıxış edir. Onun fikrinə görə, dialektika təkcə həmsöhbətin mühakimələrində ziddiyyətləri aşkar etməkdən ibarət olmayıb, həm də ali anlayışların – varlığın, hərəkətin, sükunətin, eyniliyin və dəyişmənin ziddiyyətlərini meydana çıxarmaqdan ibarətdir. Çox mühüm fəlsəfi anlayışlara aid olan ziddiyyətlərin obyektivliyi haqqında Platon təlimi dialektikanın tarixində böyük rol oynamışdır. Platonun şagirdi Aristotel dahi qədim yunan filosofu və mütəfəkkiridir. Hazırki nəşrdə o, həcmcə çox mətnlərlə təqdim edilmişdir ki, bu da onun tarixdə və antik fəlsəfədə, həm də müsəlman və xristian ölkələrinin orta əsrlər fəlsəfəsində böyük roluna uyğundur. Onun əsərləri elmi fikrin yetkinliyi, fəlsəfi terminlərin lazımınca işlənib hazırlanması ilə fərqlənir. Dahi mütəfəkkir öz əsərlərində sanki Qədim Yunanıstanda bütün öncə olan elmi-fəlsəfi inkişafa yekun vurur. Bu əsərlərdə hal-hazırda astronomiya, mexanika, fizika, biologiya, zoologiya, psixologiya, siyasi iqtisad, estetika, etika, sosiologiya tərəfindən öyrənilən çox geniş çərçivədə məsələlərə toxunulmuşdur. Onun, həm elmi biliyin metodologiyası, həm fəlsəfəyə ən yaxşı başlanğıc hesab etdiyi məntiqin yaradılmasında xidməti çox böyükdür. Bu dövrdə Qədim Yunanıstanda elmin inkişaf səviyyəsi kifayət qədər yüksək olduğundan, Aristotel fəlsəfə tarixində ilk dəfə biliklərin təsnifatını verməyə cəhd göstərmişdir. Xüsusən də Aristotel, onun fikrinə görə sırf nəzəri elmlər olan fəlsəfə, riyaziyyat və fizikanın münasibətlərini müəyyənləşdirməyə səy etmişdir.

Fəlsəfəni varlığın ən ümumi prinsipləri haqqında olduqca mücərrəd elm olduğunu aydınlaşdıraraq və onu birinci fəlsəfə adlandıraraq (sonralar eramızdan əvvəl I əsrdə ona metafizika adı verilmişdir; o vaxtdan mütəfəkkirin əsas əsəri də belə adlanır), o fəlsəfəni varlığın daha konkret xassələri haqqında olan elmlərdən – riyaziyyatdan və fizikadan ayırmış, onları ikinci fəlsəfə adlandırmışdır.

“Birinci fəlsəfənin” prinsiplərini dərindən öyrənərək, Aristotel ondan əvvəl irəli sürülmüş bütün fəlsəfi konsepsiyaları tənqidi araşdırmış, ən çox o öz müəllimi Platonun ideyalar nəzəriyyəsini tənqid edərək, şeylərin mahiyyəti kimi ideyaların şeylərin özündən ayırmağın və xüsusən onları qarşı-qarşıya qoymağın mümkün olmadığını göstərmişdir.

Platonun əksinə olaraq, Aristotel tək-tək olan şeylərin mövcudluğunun reallığına, obyektivliyinə şübhə etmirdi, onların varlığını zahiri deyil, həqiqi sayırdı. Aristotel ümumi anlayışların idrakda böyük əhəmiyyət daşıdığını qəbul edirdi, ancaq müəllimi Platonun əksinə olaraq, öz vəzifəsini, vahidi və ümumini insanın duyğuları ilə qavranılan tək-tək olanın özündə tapmaqda görürdü. Bu fəlsəfi problem Aristotelin materiya, forma haqqında təlimində həll edilir. Materiya – bu hər bir şeyin maddəsidir. Forma isə, bir qəbildən olan şeylərin digər qəbildən olan şeylərdən fərqləndirməyə imkan verən müəyyənlik yaradandır. Bu baxımdan materiya fərdiləşdirir, forma isə ümumiləşdirir. Forma yalnız materiya ilə birlikdə mövcuddur və hər bir şey həmişə materiya və formanın birləşməsidir. Şeylərdən ayrı mahiyyətlər kimi Platon ideyaları, Aristoteldə şeylərin özünə daxilən xas olan formalar rolunda çıxış edir. Filosof bununla əlaqədar maddi və formal səbəbləri göstərir. O təbiət aləmində bütün dəyişiklikləri insanların məqsədyönlü fəaliyyətinə bənzədir. İnsanlar həmişə müəyyən bir məqsədə cəhd göstərdikləri kimi, təbiət aləmi də məqsədli səbəbə malikdir. Hər bir ayrıca şeydə fərqlənərək, bir kateqoriya kimi materiya və forma əlaqəlidir. Biri üçün forma olan şey başqası üçün materiya sayıla bilər. Məsələn, kərpic ondan tikilmiş ev üçün materialdır, ancaq eyni zamanda ondan düzəldiyi gil üçün formadır. Təbiətdə hər şey biri-birinə materiya və forma kimi münasibətdədir, təbiətin bütün predmetləri onların birləşməsidir, əbədi formalaşmadır, fasiləsiz təşəkkül tapmadır, imkandan gerçəkliyə çevrilmədir. Formaya əbədi, aktiv, fəaliyyətdə olan, materiyaya isə passiv, təsirə məruz qalan başlanğıc kimi baxmaqda Aristotel Platona yaxındır.

Bir proses kimi materiya və formanın birləşməsi başlanğıca və sona malikdir. Onun başlanğıcı duyğularla qavranılmayan, heç bir formaya malik olmayan qeyri-müəyyən ilkin maddədir. Öz-özlüyündə o tamamilə passivdir və sırf imkandır, ancaq o olmadan bütün sonrakı formalaşma prosesi və tədriclə daha yüksək təşkilatların aşkara çıxması mümkün deyil. Bu prosesi ondan yüksək ola bilən hər hansı bir digər formaya nisbətən, imkan kimi baxılması artıq mümkün olmayan ali forma tamamlayır. Bu sonuncu, sırf, hər cür maddilikdən məhrum formanı Aristotel tanrı adlandırır (bununla əlaqədar “metafizikanın” müəllifi özünün “birinci fəlsəfəsini” teologiya – yəni tanrı haqqında təlim adlandırır). Aristotelin tanrısı mifoloji tanrı deyil, fəaliyyəti sırf nəzəri olan, özü özünü fikirləşən təfəkkürdür, onda subyekt və obyekt üst-üstə düşür.

Aristotelə görə tanrı, heç də zamanda başlanğıcı olmayan dünya yaradıcısı deyil. Tanrı, təbiətə münasibətdə yalnız ilk təkanvericidir, bütün yer təbiətinin ona ən çox yaxın olan insanın, insanlar arasından isə həqiqət axtaran filosofun cəhd göstərdikləri son ideal məqsəddir. Ancaq filosofun da bu və ya digər material marağı olduğundan, ən dahi mütəfəkkir belə ilahi ilk zəka, ilahi ilk forma iqtidarında olanı həyata keçirə bilməz.

Aristotel təlimi təbiət elmlərinin bütün sahələrini və bütün bilik dairəsini əhatə edirdi. Fəlsəfə tarixi üçün Aristotelin yaratdığı məntiqin çox böyük əhəmiyyəti var (bu sahədə onun sələfləri Demokrit, Sokrat və Platondur). Bu məntiq olmadan antik dövrdə və orta əsrlərdə heç bir rasional fəlsəfə mümkün olmazdı. Onun əsas məzmunu həmin dövrdə riyaziyyatın və bəzi digər elmlərin artıq istifadə etdiyi təfəkkür üsullarına əsaslanan deduksiya nəzəriyyəsidir. Deduktiv məntiqin inkişafı, antik elmi-fəlsəfi fikrin əsasən mücərrəd xarakterdə olmasını, eksperimental təbiətşünaslığın demək olar ki, tamamilə olmamasını əks etdirirdi. Bu məntiqin mərkəzində sillogizmlərdən (əqli nəticələrdən) istifadə edən sübut haqqında təlim durur. Kosmologiya sahəsində Aristotel belə bir baxışı inkişaf etdirdi ki, bizim dünya yeganədir və həm də məkanca sonludur, zira yalnız onun sonluluğu ilahi ilk təkanda təcəssümünü tapan dünyəvi məqsədin vahidliyinə zəmin verir. Dünyanın mərkəzində, ətrafında xüsusi dairələr üzrə ay, günəş və planetlər fırlanan kürəşəkilli yer durur. Bir-birinə nisbətən hərəkətsiz ulduzlar dairəsinin arxasında yerləşmiş olan ilahi ilk təkanverici bizim dünyamızı qapayır. Aristotelin kosmoqonik görüşləri II əsrdə yunan astronomu Ptolomey tərəfindən inkişaf etdirilərək Kopernikin və Qalileyin kəşflərinə qədər, bütün orta əsrlər boyunca şübhə doğurmayan bir həqiqət kimi qəbul olunmuşdur. Bu təsəvvürlərə görə yer və bütün yer üzü, torpaq, su, hava və od kimi dörd ünsürdən, ay və bütün göy üzü isə – beşinci, kamil ünsür olan efirdən ibarətdir. Dünyanı təşkil edən ünsürlərin bu fərqinə uyğun olaraq onda baş verən hərəkətlər də fərqləndirilir: yer üzündə əyri və sınıq xəttlər üzrə baş verən- düzgün olmayan, göy üzündə isə kamil olan, dairəvi hərəkət üstünlük təşkil edir.

Nərimanlı (Basarkeçər)

Nərimanlı — Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunda kənd. Hüseynquluağalı bu kəndin əvvəlki adıdır.

Mündəricat

Nərimanlı kəndinin sakinləri olan ulu ata-babalarımızın dediyinə görə kəndin adı yarandığı ilk gündən XIV əsrin axırı (1387–1388), XV əsrin əvvələrindən (1410–1415) 1988-ci ilin dekabrına qədər dəfələrlə dəyişdirilmişdir.

Hüseynquluağalı- 1387–1388-1926-cı ilə qədər

Nərimanlı — 1926–1988-ci ilin dekabrına qədər olmuşdur.

Kəndin Çuxurlu, Çamırlı, və Ortakənd adlarının yaranma tarixləri dəqiq olmadığı üçün yazılmamışdır. Kəndin Hüseynquluağalı və Nərimanlı adlarının yaranma tarixi dəqiqdir. Hüseynquluağalı Qazax mahalından Göyçə mahalına gələn dörd qardaşlar Quluağa (Böyük Məzrə),Vəliağa(Zod) Qaraiman (Oğruca), Hüseynquluağa (Nərinmanlı) kəndin himini salmış və onun adı ilə bağlıdır. Hüseynqulu ağa (ağa titul bildirir) şəxs adına mənsubluq bildirən -lı şəkilçisinin artırılması əsasında kəndin adı yaranmışdır.

Antropotoponimdir. Kəndin sonuncu adı Nərimanlı isə böyük partiya və dövlət xadimi olan Nəriman Nərimanovun adı ilə bağlıdır. Bu adın həmin kəndə verilməsinin əsas təşəbbüskarı isə uzun illər Basarkeçər rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi vəsifəsində işləmiş partiya və dövlət xadimi Talıb Musayev olmuşdur. Sonradan isə Ermənistan prezidentinin 19.IV.1991-ci il fərmanı ilə yenidən dəyişdirilib Şatvan qoyulmuşdur.

Kəndin relyefi tam düzənlikdə yerləşmişdir. Kənd rayon mərkəzindən 9 km şərq tərəfdə yerləşmişdir. Kənd şərq tərəfdən Qaraqoyunlu kəndi ilə 5 km, Ağkilsə kəndi ilə 5 km, Zod kəndi ilə 5 km, şimal tərəfdən Sarıyaqub kəndi ilə 3 km Qayabaşı kəndi ilə 3 km həmsərhəddir. Kəndin ərazisi 40 hektar sahədə yerləşir. Kəndin 3500 hektar torpaq sahəsi olub. Ondan 1750 hektarı yaylaq, 150 hektarı əkənək, 1600 hektarı isə otaraq sahələridir. Bundan başqa kəndin Çalmalı dağı deyilən yaylağı qonşu Qaraqoyunlu kəndinə müvəqqəti istifadəyə verilmişdir. Həmin ərazi 600 hektarı əhatə edir, çox geniş torpaq sahələrinə malikdir, münbit və yararlı əkin sahələri vardır. Kəndin torpaq sahələri münbit və əlverişli olduğu üçün 1 hektar sahəsindən 50–60 sentnerə yaxın taxıl məhsul götürmək olurdu. Kəndin mаldаrlаrının yаylаqdа yurd yеrləri Lilpər və Tаntur-tоytаq аdlаnırdı.Kəndin ərazisində adları türk toponimlərindən ibarət çox gəzməli və mənzərəli yerlər vardır. Onlardan Ağ çay, Qara çay, Qaraqoyunlu çay, Bağda çay və kəndin yaxınlığındakı Sünnü dərənin bulağı, Yellinin bulağı, Qıvla bulaq, Sarının bulağı, Dar dərənin bulağı, Telişin bulağı, Südlü bulaqlarını göstərmək olar. Kəndin yaylaqlarında və özündə mal- qoyun yerləşməsi üçün bir neçə komlar vardır. Kəndin 1920-ci ilə qədər 7 su ilə işləyən un dəyirmanı olmuşdur. Paşaların dəyirmanı, Hacı Alının dəyirmanı, Novruzalıların dəyirmanı, Kərbəlayı Usubun dəyirmanı, Qaraların dəyirmanı, Ocaqquluların dəyirmanı, Təllərin dəyirmanı

Kənddə 1873-cü ildə 636 nəfər, 1886-cı ildə 760 nəfər, 1897-ci ildə 877 nəfər, 1908-ci ildə 778 nəfər, 1914-cü ildə 1207 nəfər, 1916-cı ildə 1079 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır [1] . 1919-cu ilin aprelin 13–20-də kəndin əhalisi ermənilər tərəfindən qırğınlarla qovulmuşlar [2] . 1920-ci ildə indiki Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra kəndin sakinləri öz kəndlərinə dönə bilmişlər. 1922-ci ildə kənddə 527 nəfər, 1926-cı ildə 605 nəfər, 1931-ci ildə 719 nəfər [1] , 1959-cu ildə 2000 nəfər, 1987-ci 3000 nəfər [3] azərbaycanlı yaşamışdır. 1988-ci ildə noyabr ayında kəndin sakinləri Ermənistan dövləti tərəfindən zorla doğma torpaqlarından qovulmuşlar. İndi burada ermənilər yaşayır.

1988-ci ilə qədər azərbaycanlılar yaşamışdır. 1988-ci ilin sоyqırımınıdа kənddən həlаk оlаnlаr. Cаbbаrоv Tеymur Yusif oğlu (1959), Еlləzоv Həsən Nəbi oğlu (1920), Еlləzоv Qаrа Nəbi oğlu (1923), Əliyеv Sаvаlаn Yunis oğlu (1925), Həsənоv Isgəndər Bаyrаməli oğlu (1910),

Elm və din

Hüseynquluağalı kəndində Rzaqulu oğlu Molla Abbas, Məşədi Mehdi sonra isə İrandan gəlmiş Bala Seyid tərəfindən Kərbəlayı Qaranın evində dini məktəblər açılmışdır. Həmin məktəblər 1917-ci ildən sonra Qlava Balının evində Qarayev Salah tərəfindən ilk məktəb açılmışdır. Məktəbdə qonşu kəndlərin də əhalisi təhsil alardılar. Kənd sakini Heydərəli həmin Zod kəndindən olan Həmzə bəyə müraciət edərək məktəbi davam etdirmək üçün xahiş etdirmişdir. Kənd xeyriyyəçisi Hacı Alı kişi Nikolay vaxtı kənd əhalisini öz vəsaiti ilə vergilərdən azad etdirmişdir. Kəndin bütün tayfalarında Hacılar, Məşədilər və Kərbəlayılar olmuşdur. Onlardan Qazaxlı tayfasından Hacı Alını, Məşədi Mehdini, Məşədi İsmayılı, Məşədi Göyçəni, Məşədi Rəşidi, Məşədi Tanrıverdini, Kərbəlayı Əlini, Kərbəlayı Musanı, Kalvayı Usubu,Hacı Mərdanı, Məşədi Rəşidi, Məşədi Mirzəni Bənadalılar tayfasından Kərbəlayi Qaranı, Kərbəlayi Bağırı və Sünnülər tayfasından Hacı Vəlini, Hacı Qurbanı göstərmək olardı. Kəndin ən müqəddəs adamı Seyid Mahmud olub. Kəndin ən görkəmli mollaları Molla Nəcəf, Molla Məşədi Mehdi, Molla Abbas, Molla Balı, Molla İsrəfil , Molla Həsanalı,olmuşdur. Molla Balı uzun illər Göyçə mahalının qlavası olmuşdur. Son dövrlərdə kəndin Molla Nəbi, Molla Əli, Molla Qasım və şair Bəhman, Molla Əmirmurad, Molla Seyid Rəhim, Molla Hüseyn, Molla Musa adında din adamları olmuşdur.

1930–1932-ci illərdə kənddə dövlət tərəfindən məktəb açılmışdır. Məktəbin inzibati binası olmadığı üçün dərslər imkanlı şəxslərin evlərində keçirilərdi.1930–1932-ci illərdən 1937-ci ilə qədər ibtidai (I–V), 1937-ci ildən 1950-ci ilə qədər yeddi illik (VII), 1950-ci ildən 1988-ci ilin dekabrına qədər də orta (X) məktəb olmuşdur.

1905–1907-ci illərdəki I qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi erməni daşnaqlarının qarşısını dəf edərək heç bir yana çıxmamış, doğma yurdlarında qalmışlar. Kəndin təxminən 100–150 evi, 500–600 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur.

1918–1920-ci illərdəki II qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi doğma yurdlarından çıxarılaraq qaçqın düşmüşdür. Kənd əhalisi Şəkinin Qayabaşı kəndində məskunlaşmışdır. Əhali 1919-cu ilin yay aylarında vəba xəstəliklərinə düçar olduqları üçün həmin yerdə qala bilmədiklərinə görə iki ildən sonra, 1921-ci ilin yazında tamamilə öz doğma kəndlərinə qayıtmışdır. Kəndin təxminən 300 evi, 1500–2000 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur.

1948–1953-cü illərdəki III qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi doğma yurdlarından çıxarılaraq qaçqın düşmüşlər. Kənd əhalisi Daşkəsən, Gəncə, Şəmkir və başqa yerlərdə məskunlaşmışlar. Qaçqınlıq zamanı tab gətirə bilmədikləri üçün kənd əhalisini 90%-i öz doğma yurdlarına qayıtmış, 50–60 evi isə həmin ərazilərdə qalmışdır. Kəndin 350–400 evi, 2000–2500 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur.

1988–1991-ci illərdəki IV qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi doğma yurdlarından çıxarılaraq qaçqın düşmüşlər. Kənd əhalisi Daşkəsən, Gəncə, Şəmkir, Xanlar(Göygöl), Bakı,Sumqayıt, Mingəçevir, Samux və başqa yerlərdə məskunlaşmışdır. Əhali bu günə qədər həmin yerlərdə yaşayır. Qaçqınlıq vaxtı Kəndin 450–500 evi, 2500–3000 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur.

• Abdullayev Şövqiyar Cəmil oğlu (Milli qəhrəman)
• Quliyev Fərahim Bəylər oğlu
• Yusifov Etiraf Hidayət oğlu
• Nəcəfov Nəsrulla Qasım oğlu
• Məmişov Şükür Şura oğlu
• Əliyev Sahib Şahmalı oğlu
• Musayev Pərviz Ağalar oğlu
• Musayev Gürzalı Oruc oğlu
• Balayev Rabil Əsgər oğlu
• Əliyev Vüsət Həsən oğlu
• Rüstəmov Sarvan Bayram oğlu
• Abbasov Sidqi Səməndər oğlu
• Novruzov Yasin isfəndiyar oğlu
• Mahmudov Xasay Baba oğlu
• Mahmudov Eldəniz Xasay oğlu
• Müseyibov Bağban Bilman oğlu
• Məmmədov Teymur Məzahir oğlu
• Nəcəfov Eşqin Əkbər oğlu (itkin düşmüş)
• Hacıyev Hikmət Şubay oğlu (2020-ci il II Qarabağ müharibəsində şəhid olmuşdur)

Tanınmışları

• Şahmalı Qurbanov
• Zərbəli Qurbanov — Sovet Ermənistanı qəzetinin redaktoru, Amasiya rayon partya komitəsinin birinci katibi
• Aşıq Bəhmən Göyçəli — (Bəhmən İbrahim oğlu Qarayev; 1901–13.11.1976)[1] — ustad aşıq, şair.
• Xəstə Bayraməli — (Xudiyev Bayraməli Abbasəli oğlu)- şair.
• Turan İbrahimov — Jurnalist- teleaparıcı
• Murad Əzimzadə — Jurnalist-teleaparıcı
• Radik İsmayılov — Azərbaycanlı jurnalist, Sosiologiya üzrə fəlsəfə doktoru
• Rufik İsmayılov — “Kaspi” qəzetində müxbir
• Qədir Aslan — publisist, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, “Qızıl qələm” mükafatı laureatı (1995)
• Aşıq Fətulla — müəllim, ustad aşıq, Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin üzvü,
• Möhsün Qədiroğlu — şair, publisist, 1997-ci ildən Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, “Qızıl qələm” mükafatı laureatı (2003).
• Şövqiyar Abdullayev Cəmil oğlu — (1969–1992) — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
• Malik Abdullayev — Texnika elmləri namizədi
• Cəmil Abdullayev — müəllim
• Elməddin Musayev Taryel oğlu (20.02.1983) Təlimçi müəllim.
• Həsənov Hüseyn (Söyün) İsa oğlu (Baleylilər nəsli) — Basarkeçər rayonu üzrə Xalq Deputatlar Sovetinin Deputatı, Krasnoselsk rayonunda məhkəmə sədri
• Səfiyar Musayev — tarix elmləri doktoru, professor
• Cəlilov Maqsud Fərhad oğlu — fəlsəfə elmləri doktoru, professor.
• Maşallah Xudubəyli — tədqiqatçı-jurnalist, publisist, elmi işçi, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvü.
• Əlişir Hacıyev — “Göyçə Gülü” firmasının prezidenti.
• Koroğlu Qasımov — Azərbaycanlı sahibkar, Polis mayoru.
• Qurban Bayramov — (d.1935. Göyçə. — ö.1996. Bakı.) — fəlsəfə elmləri doktoru professor
• Naqif Həmzəyev — (d. 1983 Göyçə) — Azərbaycan Respublikasınin 2015 ci il çağırışı Milli Məclisinə Gəncə şəhərindən seçilmiş millət vəkili
• Elba Qurbanov — ( d. 1983 Göyçə )
• Tofiq Hacıyev — (1930. Göyçə) Nərimanlı-Kimya elmləri namizədi, 100-dən artıq monoqrafiya və ixtira müəllifi
• Telman Hacıyev — (1940-Göyçə ) Nərimanlı müəllim, 10 il Türkiyə Cumhuriyyətində Hərbi Akademiyada işləmişdir, Türkiyə Silahlı Güvvətləri rəhbərliyi tərəfindən dəfələrlə fəxri fərmana layiq görülmüşdür.
• Nuru Bayramov — 1963.Göyçə ) Nərimanlı kəndi. Tibb elmləri doktoru, Professor, AMEA-nın müxbir üzvü
• Talıb Musayev — Basarkeçər rayon partiya komitəsinin birinci katibi
• Telman Əmirov Calal oğlu — həkim cərrah tibb üzrə fəlsəfə doktoru
• İmran Qurbanov — Azərbaycan həkimi, tibb xidməti kapitanı (1994),
• Abbas Əli oğlu Bağırov — Qələbə Tibb Mərkəzinin direktoru, tibb üzrə fəlsəfə doktoru.
• Sayəddin Əmir oğlu Əmirov — həkim cərrah, Göy göl rayonu MX cərrahiyyə şöbəsinin müdiri
• Əliyev Teyyub Qurban oğlu — həkim cərrah tibb üzrə fəlsəfə doktoru
• Kamil Əkbər oğlu Hacıyev — həkim cərrah tibb üzrə fəlsəfə doktoru
• Şirazi Rüstəm oğlu İbrahimov — həkim cərrah ATU nun müəllimi
• Yusif Əli oğlu Bayramov — şair, publisist, müəllim
• Şahin Qənbər oğlu Bayramov — fizika elmləri namizədi ATU da Virtual Test Mərkəzinin sədri
• Məmmədov Rasim Qara oğlu — BDU-nun professoru,fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,Respulika Jurnalistlər Birliyinin üzvü
• Məmmadov Polad Rasim oğlu — BDU-nun dosenti,kimya elmləri namizədi
• Aslanova Əminə Rasim qızı — BDU-nun müəllimi,fizika üzrə fəlsəfə doktoru
• Hacıyev Əhməd Qasım oğlu- Nərimanlı kənd orta məktəbinin direktoru
• Hacıyev Elman Əhməd oğlu- Həkim-gigiyenist
• Aqil Niftalı oğlu Ağakişiyev həkim hepatoloq, çoklu sertifikaları var
• Razim Musa oğlu Hacıyev — ictimai xadim, görkəmli müəllim
• Niftalı Ağakişi oğlu Quliyev — müəllim, publisist
• Nəvai Becan oğlu Qasımov — polis zabiti
• Şahlar Əhməd oğlu Hacıyev — iş adamı
• Asim Yusif oğlu Bayramov — ehtiyatda olan zabit
• Taleh Ələmşah oğlu Abbasov — həkim

İstinadlar

1. ↑ 12 Qorqodyan Z. 1831–1931-ci illərdə Sovet Ermənistanının əhalisi, (erməni dilində). İrəvan, “Melkonyan fond”, 1932. s.26–27, 112–113
2. ↑ История Азербайджана по документам и публикациям, Баку, “Элм”, 1990. s.305
3. ↑ Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası, Bakı, “Gənclik”, 1995. s.292

Avqust 07, 2021
Ən son məqalələr

Tağı İsmayılov

Tağı Şahbazi

Tağı Şahbazi Simurğ

Tağı Əhmədov

Tağı Ərani

Tağıbəyli

Tağılar

Tağılar (Bərdə)

Tağılı (Borçalı)

Tağılı (Hacıqabul)

Ən çox oxunan

Sultan İbrahimov

Sultan Şahcahan

Sultan Şahrux

Sultan Şaylikov

Sultan Şəmsəddin El-Tutmuş

nərimanlı, basarkeçər, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, nərimanlı, nərimanlı, göyçə, mahalının, basarkeçər, rayonunda, kənd, hüseynquluağalı, kəndin, əvvəlki, adıdır, kəndnərimanlı40, ölkə, ermənistanrayon, basarkeçər, rayonutarixi, coğrafiyasımərkəzin,. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Nerimanli Nerimanli Goyce mahalinin Basarkecer rayonunda kend Huseynquluagali bu kendin evvelki adidir KendNerimanli40 10 59 sm e 45 49 32 s u Olke ErmenistanRayon Basarkecer rayonuTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 1 980 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiResmi dili ermeniceNerimanli Mundericat 1 Tarixi 2 Erazisi 3 Ehalisi 4 Elm ve din 5 Qacqinliq 6 Sehidleri 7 Taninmislari 8 IstinadlarTarixi RedakteNerimanli kendinin sakinleri olan ulu ata babalarimizin dediyine gore kendin adi yarandigi ilk gunden XIV esrin axiri 1387 1388 XV esrin evvelerinden 1410 1415 1988 ci ilin dekabrina qeder defelerle deyisdirilmisdir Huseynquluagali 1387 1388 1926 ci ile qederNerimanli 1926 1988 ci ilin dekabrina qeder olmusdur Kendin Cuxurlu Camirli ve Ortakend adlarinin yaranma tarixleri deqiq olmadigi ucun yazilmamisdir Kendin Huseynquluagali ve Nerimanli adlarinin yaranma tarixi deqiqdir Huseynquluagali Qazax mahalindan Goyce mahalina gelen dord qardaslar Quluaga Boyuk Mezre Veliaga Zod Qaraiman Ogruca Huseynquluaga Nerinmanli kendin himini salmis ve onun adi ile baglidir Huseynqulu aga aga titul bildirir sexs adina mensubluq bildiren li sekilcisinin artirilmasi esasinda kendin adi yaranmisdir Antropotoponimdir Kendin sonuncu adi Nerimanli ise boyuk partiya ve dovlet xadimi olan Neriman Nerimanovun adi ile baglidir Bu adin hemin kende verilmesinin esas tesebbuskari ise uzun iller Basarkecer rayon Partiya Komitesinin birinci katibi vesifesinde islemis partiya ve dovlet xadimi Talib Musayev olmusdur Sonradan ise Ermenistan prezidentinin 19 IV 1991 ci il fermani ile yeniden deyisdirilib Satvan qoyulmusdur Erazisi RedakteKendin relyefi tam duzenlikde yerlesmisdir Kend rayon merkezinden 9 km serq terefde yerlesmisdir Kend serq terefden Qaraqoyunlu kendi ile 5 km Agkilse kendi ile 5 km Zod kendi ile 5 km simal terefden Sariyaqub kendi ile 3 km Qayabasi kendi ile 3 km hemserheddir Kendin erazisi 40 hektar sahede yerlesir Kendin 3500 hektar torpaq sahesi olub Ondan 1750 hektari yaylaq 150 hektari ekenek 1600 hektari ise otaraq saheleridir Bundan basqa kendin Calmali dagi deyilen yaylagi qonsu Qaraqoyunlu kendine muveqqeti istifadeye verilmisdir Hemin erazi 600 hektari ehate edir cox genis torpaq sahelerine malikdir munbit ve yararli ekin saheleri vardir Kendin torpaq saheleri munbit ve elverisli oldugu ucun 1 hektar sahesinden 50 60 sentnere yaxin taxil mehsul goturmek olurdu Kendin maldarlarinin yaylaqda yurd yerleri Lilper ve Tantur toytaq adlanirdi Kendin erazisinde adlari turk toponimlerinden ibaret cox gezmeli ve menzereli yerler vardir Onlardan Ag cay Qara cay Qaraqoyunlu cay Bagda cay ve kendin yaxinligindaki Sunnu derenin bulagi Yellinin bulagi Qivla bulaq Sarinin bulagi Dar derenin bulagi Telisin bulagi Sudlu bulaqlarini gostermek olar Kendin yaylaqlarinda ve ozunde mal qoyun yerlesmesi ucun bir nece komlar vardir Kendin 1920 ci ile qeder 7 su ile isleyen un deyirmani olmusdur Pasalarin deyirmani Haci Alinin deyirmani Novruzalilarin deyirmani Kerbelayi Usubun deyirmani Qaralarin deyirmani Ocaqqulularin deyirmani Tellerin deyirmaniEhalisi RedakteKendde 1873 cu ilde 636 nefer 1886 ci ilde 760 nefer 1897 ci ilde 877 nefer 1908 ci ilde 778 nefer 1914 cu ilde 1207 nefer 1916 ci ilde 1079 nefer azerbaycanli yasamisdir 1 1919 cu ilin aprelin 13 20 de kendin ehalisi ermeniler terefinden qirginlarla qovulmuslar 2 1920 ci ilde indiki Ermenistanda sovet hakimiyyeti qurulandan sonra kendin sakinleri oz kendlerine done bilmisler 1922 ci ilde kendde 527 nefer 1926 ci ilde 605 nefer 1931 ci ilde 719 nefer 1 1959 cu ilde 2000 nefer 1987 ci 3000 nefer 3 azerbaycanli yasamisdir 1988 ci ilde noyabr ayinda kendin sakinleri Ermenistan dovleti terefinden zorla dogma torpaqlarindan qovulmuslar Indi burada ermeniler yasayir 1988 ci ile qeder azerbaycanlilar yasamisdir 1988 ci ilin soyqiriminida kendden helak olanlar Cabbarov Teymur Yusif oglu 1959 Ellezov Hesen Nebi oglu 1920 Ellezov Qara Nebi oglu 1923 Eliyev Savalan Yunis oglu 1925 Hesenov Isgender Bayrameli oglu 1910 Elm ve din RedakteHuseynquluagali kendinde Rzaqulu oglu Molla Abbas Mesedi Mehdi sonra ise Irandan gelmis Bala Seyid terefinden Kerbelayi Qaranin evinde dini mektebler acilmisdir Hemin mektebler 1917 ci ilden sonra Qlava Balinin evinde Qarayev Salah terefinden ilk mekteb acilmisdir Mektebde qonsu kendlerin de ehalisi tehsil alardilar Kend sakini Heydereli hemin Zod kendinden olan Hemze beye muraciet ederek mektebi davam etdirmek ucun xahis etdirmisdir Kend xeyriyyecisi Haci Ali kisi Nikolay vaxti kend ehalisini oz vesaiti ile vergilerden azad etdirmisdir Kendin butun tayfalarinda Hacilar Mesediler ve Kerbelayilar olmusdur Onlardan Qazaxli tayfasindan Haci Alini Mesedi Mehdini Mesedi Ismayili Mesedi Goyceni Mesedi Residi Mesedi Tanriverdini Kerbelayi Elini Kerbelayi Musani Kalvayi Usubu Haci Merdani Mesedi Residi Mesedi Mirzeni Benadalilar tayfasindan Kerbelayi Qarani Kerbelayi Bagiri ve Sunnuler tayfasindan Haci Velini Haci Qurbani gostermek olardi Kendin en muqeddes adami Seyid Mahmud olub Kendin en gorkemli mollalari Molla Necef Molla Mesedi Mehdi Molla Abbas Molla Bali Molla Isrefil Molla Hesanali olmusdur Molla Bali uzun iller Goyce mahalinin qlavasi olmusdur Son dovrlerde kendin Molla Nebi Molla Eli Molla Qasim ve sair Behman Molla Emirmurad Molla Seyid Rehim Molla Huseyn Molla Musa adinda din adamlari olmusdur 1930 1932 ci illerde kendde dovlet terefinden mekteb acilmisdir Mektebin inzibati binasi olmadigi ucun dersler imkanli sexslerin evlerinde kecirilerdi 1930 1932 ci illerden 1937 ci ile qeder ibtidai I V 1937 ci ilden 1950 ci ile qeder yeddi illik VII 1950 ci ilden 1988 ci ilin dekabrina qeder de orta X mekteb olmusdur Qacqinliq Redakte1905 1907 ci illerdeki I qacqinliq zamani kend ehalisi ermeni dasnaqlarinin qarsisini def ederek hec bir yana cixmamis dogma yurdlarinda qalmislar Kendin texminen 100 150 evi 500 600 nefere yaxin ehalisi olmusdur 1918 1920 ci illerdeki II qacqinliq zamani kend ehalisi dogma yurdlarindan cixarilaraq qacqin dusmusdur Kend ehalisi Sekinin Qayabasi kendinde meskunlasmisdir Ehali 1919 cu ilin yay aylarinda veba xesteliklerine ducar olduqlari ucun hemin yerde qala bilmediklerine gore iki ilden sonra 1921 ci ilin yazinda tamamile oz dogma kendlerine qayitmisdir Kendin texminen 300 evi 1500 2000 nefere yaxin ehalisi olmusdur 1948 1953 cu illerdeki III qacqinliq zamani kend ehalisi dogma yurdlarindan cixarilaraq qacqin dusmusler Kend ehalisi Daskesen Gence Semkir ve basqa yerlerde meskunlasmislar Qacqinliq zamani tab getire bilmedikleri ucun kend ehalisini 90 i oz dogma yurdlarina qayitmis 50 60 evi ise hemin erazilerde qalmisdir Kendin 350 400 evi 2000 2500 nefere yaxin ehalisi olmusdur 1988 1991 ci illerdeki IV qacqinliq zamani kend ehalisi dogma yurdlarindan cixarilaraq qacqin dusmusler Kend ehalisi Daskesen Gence Semkir Xanlar Goygol Baki Sumqayit Mingecevir Samux ve basqa yerlerde meskunlasmisdir Ehali bu gune qeder hemin yerlerde yasayir Qacqinliq vaxti Kendin 450 500 evi 2500 3000 nefere yaxin ehalisi olmusdur Sehidleri RedakteAbdullayev Sovqiyar Cemil oglu Milli qehreman Quliyev Ferahim Beyler oglu Yusifov Etiraf Hidayet oglu Necefov Nesrulla Qasim oglu Memisov Sukur Sura oglu Eliyev Sahib Sahmali oglu Musayev Perviz Agalar oglu Musayev Gurzali Oruc oglu Balayev Rabil Esger oglu Eliyev Vuset Hesen oglu Rustemov Sarvan Bayram oglu Abbasov Sidqi Semender oglu Novruzov Yasin isfendiyar oglu Mahmudov Xasay Baba oglu Mahmudov Eldeniz Xasay oglu Museyibov Bagban Bilman oglu Memmedov Teymur Mezahir oglu Necefov Esqin Ekber oglu itkin dusmus Haciyev Hikmet Subay oglu 2020 ci il II Qarabag muharibesinde sehid olmusdur Taninmislari RedakteSahmali Qurbanov Zerbeli Qurbanov Sovet Ermenistani qezetinin redaktoru Amasiya rayon partya komitesinin birinci katibi Asiq Behmen Goyceli Behmen Ibrahim oglu Qarayev 1901 13 11 1976 1 ustad asiq sair Xeste Bayrameli Xudiyev Bayrameli Abbaseli oglu sair Turan Ibrahimov Jurnalist teleaparici Murad Ezimzade Jurnalist teleaparici Radik Ismayilov Azerbaycanli jurnalist Sosiologiya uzre felsefe doktoru Rufik Ismayilov Kaspi qezetinde muxbir Qedir Aslan publisist Azerbaycan Jurnalistler Birliyinin uzvu Qizil qelem mukafati laureati 1995 Asiq Fetulla muellim ustad asiq Azerbaycan Asiqlar Birliyinin uzvu Mohsun Qediroglu sair publisist 1997 ci ilden Azerbaycan Jurnalistler Birliyinin uzvu Qizil qelem mukafati laureati 2003 Sovqiyar Abdullayev Cemil oglu 1969 1992 Azerbaycanin Milli Qehremani Malik Abdullayev Texnika elmleri namizedi Cemil Abdullayev muellim Elmeddin Musayev Taryel oglu 20 02 1983 Telimci muellim Hesenov Huseyn Soyun Isa oglu Baleyliler nesli Basarkecer rayonu uzre Xalq Deputatlar Sovetinin Deputati Krasnoselsk rayonunda mehkeme sedri Sefiyar Musayev tarix elmleri doktoru professor Celilov Maqsud Ferhad oglu felsefe elmleri doktoru professor Masallah Xudubeyli tedqiqatci jurnalist publisist elmi isci Azerbaycan Yazicilar ve Jurnalistler Birliyinin uzvu Elisir Haciyev Goyce Gulu firmasinin prezidenti Koroglu Qasimov Azerbaycanli sahibkar Polis mayoru Qurban Bayramov d 1935 Goyce o 1996 Baki felsefe elmleri doktoru professor Naqif Hemzeyev d 1983 Goyce Azerbaycan Respublikasinin 2015 ci il cagirisi Milli Meclisine Gence seherinden secilmis millet vekili Elba Qurbanov d 1983 Goyce Tofiq Haciyev 1930 Goyce Nerimanli Kimya elmleri namizedi 100 den artiq monoqrafiya ve ixtira muellifi Telman Haciyev 1940 Goyce Nerimanli muellim 10 il Turkiye Cumhuriyyetinde Herbi Akademiyada islemisdir Turkiye Silahli Guvvetleri rehberliyi terefinden defelerle fexri fermana layiq gorulmusdur Nuru Bayramov 1963 Goyce Nerimanli kendi Tibb elmleri doktoru Professor AMEA nin muxbir uzvu Talib Musayev Basarkecer rayon partiya komitesinin birinci katibi Telman Emirov Calal oglu hekim cerrah tibb uzre felsefe doktoru Imran Qurbanov Azerbaycan hekimi tibb xidmeti kapitani 1994 Abbas Eli oglu Bagirov Qelebe Tibb Merkezinin direktoru tibb uzre felsefe doktoru Sayeddin Emir oglu Emirov hekim cerrah Goy gol rayonu MX cerrahiyye sobesinin mudiri Eliyev Teyyub Qurban oglu hekim cerrah tibb uzre felsefe doktoru Kamil Ekber oglu Haciyev hekim cerrah tibb uzre felsefe doktoru Sirazi Rustem oglu Ibrahimov hekim cerrah ATU nun muellimi Yusif Eli oglu Bayramov sair publisist muellim Sahin Qenber oglu Bayramov fizika elmleri namizedi ATU da Virtual Test Merkezinin sedri Memmedov Rasim Qara oglu BDU nun professoru fizika riyaziyyat elmleri doktoru Respulika Jurnalistler Birliyinin uzvu Memmadov Polad Rasim oglu BDU nun dosenti kimya elmleri namizedi Aslanova Emine Rasim qizi BDU nun muellimi fizika uzre felsefe doktoru Haciyev Ehmed Qasim oglu Nerimanli kend orta mektebinin direktoru Haciyev Elman Ehmed oglu Hekim gigiyenist Aqil Niftali oglu Agakisiyev hekim hepatoloq coklu sertifikalari var Razim Musa oglu Haciyev ictimai xadim gorkemli muellim Niftali Agakisi oglu Quliyev muellim publisist Nevai Becan oglu Qasimov polis zabiti Sahlar Ehmed oglu Haciyev is adami Asim Yusif oglu Bayramov ehtiyatda olan zabit Taleh Elemsah oglu Abbasov hekimIstinadlar Redakte 1 2 Qorqodyan Z 1831 1931 ci illerde Sovet Ermenistaninin ehalisi ermeni dilinde Irevan Melkonyan fond 1932 s 26 27 112 113 Istoriya Azerbajdzhana po dokumentam i publikaciyam Baku Elm 1990 s 305 Ermenistan azerbaycanlilarinin tarixi cografiyasi Baki Genclik 1995 s 292Menbe https az wikipedia org w index php title Nerimanli Basarkecer amp oldid 6054993, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

FƏLSƏFƏ İÇTİMAİ ŞÜurun spesfik formasi kiMİ. FƏLSƏFƏNİn geneziSİ VƏ predmeti

Fəlsəfə dünyagörüşü formalarından biridir.Fəlsəfə 3000 il bundan əvvəl ilk böyük filosofların yaşayıb-yaratdığı dövrdə meydana gəlmişdi. Fəlsəfədə dinlə bağlı isə Allaha inam xüsusi məna kəsb edir. Dinə göre o cümlədən allaha inam insanın yaradıldığı andan ona xas olan təbii qabiliyyət həqiqi həyat və davranış tərzidir.Allah bu qabiliyyəti insanda lap əzəldən cilovlana bilməyən heyvani instinklərdən nəzarət edilə bilməyən kamilliyə doğru aparan düz yoldan sapdıran arzulardan qorunma vasitəsi kimi proqramlaşdırmışdır. Bu vəzifənin yerinə yetirilməsi üçün O, insana hər şey vermişdir- biliyin nur saçdığı zəka,böyük quruculuq imkanları.Lakin insanlar heç də həmişə bu dinə sadiq olmamışlar.Dünya yaranandan insan nəsil-nəsil öz biliklərindən uzaqlaşmış ,yanılmış,süni tanrılarda müdafiə axtarmış və Allahı bu fərdi obyektlərlə eyniləşdirərək çoxallahlı bütpərəstlərə çevrilmiş,miflər yaratmışlar.

İctimai şüur – cəmiyyətin mənəvi istehsalının böyük bir hissəsini təşkil etməklə ictimai varlığın inikasıdır. Sosial hadisələrin inikasına və onun məna dərinliyinə görə adi və nəzəri şüur da bir-birindən fərqləndirilir. Adi gündəlik şüur ictimai şüurun ən küütləvi forması olmaq etibarı ilə konkret ictimai varlığa, adi gündəlik həyata münasibətdə fərdlərin əldə etdikləri konkret bilikləri, təsəvvürləri, insan birgəyaşayışına, milli və etnoqrafik xüsusiyyətlərinə, əxlaq normalarına, ailə və məişətə və həyat şəraitinə aid olan şüur səviyyəsidir.
Elmi-nəzəri şüur sosial gerçəkliyin elmi və nəzəri cəhətdən sistemli və ümumiləşdirilmiş inikasıdır. O, daxili mahiyyətli qanun və kateqoriyalar vasitəsilə ifadə olunan inikasıdır. Son vaxtlar elmi ədəbiyyatda «mentalitet» anlayışından istifadə olunur.
Mentalitet (lat. ağıl, düşüncə, təfəkkür tərzi) deməkdir. O, ilk dəfə 1856-cı ildə Amerika alimi R.Emerson tərəfindən işlədilmiş, fransa alimi Marsel Prust onu tərtib etdiyi lüğətə daxil etmiş, XX əsrdə L.Febr və başqaları onun haqqında müxtəlif fikirlər söyləmişlər.
İctimai şüura nisbətdə mentalitet fərdi və kollektiv şüurun, emosiyaların, əhval-ruhiyyələrin mövcud sosial gerçəkliyə münasibətinin inkişaf dərəcəsini göstərir. Mentaliteti cəmiyyətin mənəvi psixoloji siması adlandırmaq olar.
Sosial varlıq şəraitinin ümumiliyi daxilində hər bir fərdin öz inkişaf spesifikliyi onun mənəvi aləminin digər fərdlərin mənəvi aləmindən fərqini müəyyən edir, insan fəaliyyətinin zənginliyini yaradır.
İctimai şüur nisbi müstəqilliyə malikdir. Lakin həmin müstəqillik mütləq olmayıb ictimai varlığın ictimai şüura müəyyənedici təsiri çərçivəsində baş verir. Bu cür nisbi müstəqil inkişafın əsasında ictimai varlıqla ictimai şüur arasında «sərt əlaqələrin» istisnalığı qanunudur. Bu qanunauyğunluq isə bir halda ictimai şüurun ictimai varlıqdan geridə qalmasına, digər halda isə onu ötüb keçməsində ifadə olunur. İctimai şüurun inkişafının varislik qanunauyğunluğu da mövcuddur. Bu, həm də ictimai şüurun səviyyələrində, həm də onun formalarının inkişafında təsir göstərən qanunauyğunluqdur.

İctimai şüurun ictimai varlığa fəal əks təsiri qanunu da mövcuddur. İctimai varlıqla ictimai şüur bir-birinə nisbətdə nə isə xarici bir şey deyildir, ictimai varlıq özünü ictimai şüur vasitəsilə reallaşır və şüur vasitəsilə fəaliyyət göstərir. İctimai varlıq özündə öz fəaliyyətinin zəruri daxili elementi olan özünün inikaslarını ehtiva edir. Bu üzvi sistemli asılılıq ictimai şüura fəallıq verir.

1. Dini təsəvvürlər və ya mifoloji elementlər;
2. Dini hisslər və ya emosiyalar;
3. Dini fəaliyyət və ya sitayiş.

FƏLSƏFƏ VƏ HÜQUQ

Şüurun konkret tipləri olan fəlsəfə və hüquq mənəvi həyatın müxtəlif sahələridir.

Fəlsəfə dünyagörüşü xarakterli problemlərin qoyuluşuna və həllinə yönəldiyi halda ,

sosial obyektlərin hüquq və vəzifələrinin tənzimlənməsi üçün dövlət hakimiyyəti tərəfindən sanksiyalaşdırılmış normalar və qaydalar rəsmləşdirilir və təsbit olunur.Onların istifadə etdiyi fəaliyyət metodları,ilkin şərtlər və prinsiplər həmçninin dillər də müxtəlifdir.Bununla belə,fəlsəfə ilə hüquq arasında müəyyən oxşarlığın olması şəksizdir:mənəvi fəaliyyətin hər iki sahəsində ictimai inkişafın obyektiv qanuna uyğunluqları və təlabatış.müəyyən sosial qrupların mövqe və maraqları,dörün ruhu və probremləri öz spesifik əksini tapır.Həm fəlsəfə həm də hüquq insan və cəmiyyətin təbiətini dərk edir,onların təkmilləşdirilməsi şəraitini təmin etməyə çalışırlar.Fəlsəfə ilə hüququn qarşılıqlı münasibətləri məsələsinə fəlsəfənin hüququ probremlərin həllinə təsir göstərməklə,bu sahəyə necə müdaxilə etməsi və hüququn dövrün fəlsəfi təsəvvürlərinə necə təsir göstərməsi baxımından yanaşmaq lazımdır.Nəzəri biliyin ilk forması kimi fəsəfə dini mifoloji dünya baxışından ayrılmışdır. Bu həm fəlsıfınin həm də hüququ şüurun müstəqil yanaşması üçün zəruri idi.Hələ qədim yunan mütəfəkkirləri Fales,Anaksimandr və Anaksimen o uzaq dövrdə yerin,günəşin,ulduzların,heyvanların və insanın mənşəyi barədə doqmatik dünyagörüşü təsəvvürləri ilə razılaşmadıqlarını bildirir və göstərirdilə ki,bütün şeylərin əsası su, hava, və ya oddur.Filosoflardan Sokrat,Platon və Aristotel “ədalətli” hər kəsin tabeçilik göstərməli olduğu qanunamüvafiqlik və ictimai sazişin nəticəsi kimi təsəvvür edirdilər. Beləliklə, qədim yunan cəmiyyəti nəzəri hüquqi şüuru ilk dəfə fəlsəfə əsasında yaratmışdır. Fəlsəfə bütövlükdə dini xarakter daşıdığı Orta əsrlərdə hüquqi şüur ilə Fəlsəfə arasında ciddi oxşarlıq olduğunu görmək mümkündür. Orta əsrlərdə Fəlsəfə kimi hüquqi şüur da dinin co güclü təsirinə məruz qalmışdır.Həmin dövrdə hüquq yaradıcılığı kilsə və şəriət normaları ilə məhdudlaşırdı.

FƏLSƏFƏNİN GENEZİSİ VƏ PREDMETİ

Fəlsəfə qəbilə – icma mədəniyyətinin uzun sürən tənəzzülü prosesində və onun nəticələrindən biri kimi meydana gəlmişdir. Bu mədəniyyətin süqutu onun dünyagörüşü əsasını təşkil edən mifologiyanın böhranı ilə bağlı idi. Mifologiyanın əsasını fantastik varlıqlar haqqındakı müхtəlif rəvayətlər – miflər (əsatirlər) təşkil edir. Miflərin səciyyəvi хüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada təbiət hadisələri və cansız predmetlər canlı varlıqlar şəklində təsvir olunurdu. «Hilozoizm» adlanan bu canlılaşdırma prinsipi mifi yaradan ibtidai təfəkkürün хüsusiyyətlərindən irəli gəlirdi. Bu хüsusiyyətləri başa düşmək üçün mifologiyanı yaradan qəbilə-icma cəmiyyətinin bəzi məqamları üzərində dayanmaq lazımdır.

Əmək alətlərinin son dərəcə bəsit səviyyəsi və əmək vərdişlərinin inkişaf etməməsi üzündən ibtidai insan öz yaşayışını qəbilədən kənarda, təkbaşına təmin edən bilməzdi. Sağ qalmaq üçün bütün adamların öz səylərini birləşdirərək, vahid sosial orqanizm – icma şəklində təşkil olunması həyati əhəmiyyətə malik olan bir zərurət idi. Insanın icmadan sərt asılılığı o dərəcədə ən ümumi səciyyə daşıyırdı ki, potensial olaraq müstəqil fərd kimi özünü qəbiləyə (icmaya) qarşı qoymaq onun heç ağlına də gəlmirdi. Ibtidai insan özünün real həyat fəaliyyəti prosesində özünü icmadan ayıra bilmədiyi kimi, onun şüuru da özünü icmaya qarşı qoya bilməzdi. Fərdlə onun qəbilə icmasının belə bir qovuşuqluğu şəraitində fərdi həyat öz gerçəkliyində bütöv bir tam kimi qavranılan icmanın həyat fəaliyyətindən heç nə ilə fərqlənmirdi. Buna görə də ibtidai insanın şüuru bütünlüklə icmadaхili həyatın хüsusiyyətləri ilə şərtlənirdi. Bu həyatın səciyyəvi cəhətini icmada fəaliyyət növlərinə münasibətdə əmək bölgüsünün yoхluğu təşkil edirdi. Qəbilənin yaşayışı üçün gərəkli olan fəaliyyət növlərinin hamısı ilə hər bir kəs eyni dərəcədə məşğul olurdu. Buna görə də qəbilədaхili həyat da öz tərkib hissələrinə ayrılmayaraq, sinkretik (bütöv) bir tam kimi mövcud idi. Özünü müstəqil şəkildə bu həyata qarşı qoya bilməyən ibtidai şüurun da səciyyəvi хüsusiyyətini, bu səbəbdən, onun sinkretizmi təşkil edir. Ibtidai insanın təfəkküründə dünyanın təbiət və insana, fərdi və sosial olana, maddi və mənəviyə, təbii və fövqəltəbiiyə, subyekt və obyektə bölgüsü mövcud deyildi. Öz məcmusunda dünyanı təkiş edən bu inqrediyentlər (tərkib hissələri) mifik şüurda hələ bir-birindən ayrılmayaraq, qovuşuq şəkildə mövcuddurlar.

Ibtidai şüurun başlıca mənbəyini qəbilə icmasının həyat fəaliyyəti təşkil etdiyinə görə, qəbilə insanın dünyanı qavrama formasını müəyyən edən başlıcı model kimi çıхış edirdi. Buna görə də qəbilə üçün səciyyəvi olan əlamətlər tədricən təbiətə şamil edilməyə başladı. Qəbilə canlı insanlardan ibarət olduğuna görə, təbiət hadisələri və predmetlər də canlı varlıqlar kimi təsəvvür edilirdi.

Lakin təbiət qüvvələri öz miqyasına və təsir gücünə görə insandan müqayisəolunmaz dərəcəə üstün olduğuna görə tezliklə onlara pərəstiş kultu formalaşdı. Mifologiyada təbiətin müхtəlif kortəbii qüvvələrinin təmsilçilərinə çevrilmiş allahlar haqqında təsəvvürlər belə meydana gəldi. Əvvəlcə təbiətin, vaхtaşırı olaraq, ibtidai insanın həyatına müdaхilə edərək ona fəlakətlər gətirən bu dağıdıcı qüvvələrini rəhmə gətirmək, sonralar isə bu nəhənglərdən faydalanma məqsədilə allahların şərəfinə müхtəlif ayinlər, mərasimlər icra etməyə başladılar. Bu mərasimlərin vaхtaşırı olaraq və daha böyük vüsətlə keçirilməsi ibtidai-icma cəmiyyətinin həyatında böyük rol oynayan adət-ənənələrin, müqəddəslər haqqında təsəvvürlərin və bunlardan irəli gələn qadağanlar sistemininin formalaşmasına səbəb oldu. Mifoloji dünyagörüşünün bu struktur elementləri qəbilə icmasının normal fəaliyyətinin başlıca təminatiçısı hesab olunduğuna görə onlara sözsüz əməl edilməsi hamının müqəddəs borcu hesab olunurdu. Beləliklə, mifologiya ibtidai cəmiyyətin mənəvi həyatında insanlar arasındakı münasibətləri tənzim edərək nizamlamaq kimi olduqca vacib bir funksiya yerinə yetirirdi. Fəlsəfə tariхən nəzəriyyənin ən ilkin forması kimi təşəkkül tapmışdır. Insanların gündəlik həyat fəaliyyəti prosesində kortəbii surətdə meydana gələn müхtəlif biliklər hələ lap qədim zamanlardan başlayaraq, toplanmağa başlıca da, onlar pərakəndə şəkildə səpələnərək sistemləşdirilməmişdi. Bu biliklər insanların müхtəlif хarakterli tələbatlarını ödəmə vasitəsi kimi meydana gələrək, başlıca olaraq, praktik məqsədlərə хidmət edirdi. Əqli əməyin fiziki əməkdən ayrılmasından sonra dünya haqqında insan biliklərinin qeyri-praktik səciyyə daşıyan yeni mənbəyi meydana çıхdı. Intellektual fəaliyyəti özlərinə başlıca məşğuliyyət növü seçən adamların tədqiq etmək, dünyanı dərk etmək istəyi artıq praktik ehtiyaclardan doğmurdu. Ibtidai insanın bütün ömrü yaşayış uğrunda gündəlik sərt mübarizədə keçirdi. Bu, onun sağ qalması üçün yeganə mümkün yol idi. Qədim yunanların «fəlsəfə» adlandırdıqları ilk nəzəriyyələr gerçəkliyin ayrı-ayrı sahələri haqqında toplanmış konkret biliklər sistemi deyil, daha çoх dünya, onun mənşəyi və mahiyyəti haqqındakı ümumi və sadəlövh təsəvvürlərin vahid sistemi idi. Lakin mifologiyadan fərqli olaraq, bu sadəlövh təlimlər dünya haqqında heç bir məntiqə söykənməyən fantastik təsəvvürlərin nizamsız kütləsi olmayıb, məntiqi izaha əsaslanan mühakimələr sisteimndən ibarət idi. Hər bir tariхi dövrdə olduğu kimi, Yeni dövrün fəlsəfəsi də konkret mənbələrdən irəli gəlirdi və buna görə də onun müvəffəqiyyətsizliyini, ümumiyyətlə, fəlsəfənin təbiətində deyil, onu doğuran bu konkret səbəblərdə aхtarmaq lazımdır.

1. Rüstəmov Y. Fəlsəfənin əsasları.
2. Fəlsəfə (prof. F.Ramazanovun redaktorluğu ilə).
3. Fərhadoğlu Maqsud. Fəlsəfənin əsasları.
4. Imanov H.Fəlsəfənin əsasları.
5. Fəlsəfə kursu üzrə mühazirələr (I,II,III hissələr).