BDU-da İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı keçirilib

Və bunlar bu elmi təşkil edən bütün sahələrdən uzaqdır, faydaları nəzərə alınmamalıdır.

Pedaqogikanın əsas kateqoriyaları . Pedaqogika anlayışıdır

Bu yazıda sizə “pedaqogika” anlayışını və bunun nə etdiyini açıqlayacağıq. Bir tərbiyəçi olmasanız da, gələcəkdə bir valideyn olacaqsınız və pedaqogikanın əsas kateqoriyalarının üzərində işləmək lazım olan çox vacib amillər olduğunu bilmək sizin üçün faydalı olacaqdır. Üstəlik, bu kateqoriyaların nə olduğunu bilməklə yanaşı, bunların nə olduğunu və necə ifadə olunduğunu da anlamanız lazımdır. Bu materialı bu tanışlıq üçün hazırlamışıq.

Pedaqogika nədir?

Ali təhsil pedaqogikasının əsas kateqoriyalarını və konsepsiyalarını araşdırmadan və bu gün bu sahə ilə maraqlanmadan əvvəl “pedaqogikanın” nə olduğunu başa düşəcəyik. Bu elm ayrıca bir quruluş olaraq nisbətən çox əvvəl ortaya çıxdı.Başa düşürük ki, insan yaşayır və inkişaf edir, ona yaxın olanların hamısının təcrübəsi ona ötürülür. Hər nəsildə bu təcrübə yeniləndi və yeni nailiyyətlər toplandı. Sonda bir insanı və şəxsiyyəti necə düzgün öyrətmək və tərbiyə etmək barədə bütün biliklər “pedaqogika” adı altında tanıdığımız ayrı bir elm halına gətirildi. Təbii və sosial xarakterli bir çox elmləri özündə cəmləşdirdiyini və şəxsiyyətin formalaşması prosesini öyrənən hər şey üçün bir toplama olduğunu qeyd etmək lazımdır.

Mənşə tarixi

“Pedaqogika” sözünün özü qədim yunan dilindəki “uşaq” – paydos və “qurğuşun” sözündən əvvəl gəlir. Adın özü bizə elmin uşaqlıqdan başlayaraq insanın şəxsiyyətini formalaşdırma yollarını araşdırdığına işarə edir. Qədim zamanlardan bəri müəllimlər indiki pedaqogika dediyimiz şeylə məşğul olurlar. O saatlarda, yalnız hörmətli insanlar, əsasən rahiblər və keşişlər və bəzi ölkələrdə dövlət məmurları belə bir sənətkarlıqla məşğul ola bilərdi. Rusiyada belə bir şəxsə “usta” deyildi və bu profildəki mütəxəssislərin yetişdirildiyi ayrı qurumlar yox idi.

Daha sonra ayrı bir elm seçildikdə və liderləri məqsədyönlü şəkildə yetişdirildikdə, nizam-intizamı hissələrə ayırmağa başladılar. Ali təhsil pedaqogikasının əsas kateqoriyalarını vurğuladı. Bu kateqoriyaların hər birini ətraflı nəzərdən keçirəcəyik ki, oxucu onların necə fərqləndiyini və necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu başa düşsün.

Pedaqogikanın əsas kateqoriyalar və anlayışları

Beləliklə, onların arasında ən vacib üçü seçilir:

1. Təhsil.
2. Təhsil.
3. Təlim.

Hər üç dərk edən insan, bu üç anlayışı oxuduqdan dərhal bir-biri ilə sıx əlaqəli olduqlarını anlayacaqdır. Ümumiyyətlə təhsildən danışırıqsa, bu bir şəxsiyyətin formalaşması, ona bir forma verilməsi üçün düşünülmüş və planlı bir prosesdir. Bir çox ətraf faktorun təsiri altında keçir və fərqli ola bilər.

Təhsilə gəldikdə, zaman keçdikcə bu, insan tərbiyəsi prosesinin ayrılmaz hissəsinə çevrilir. Bilirik ki, bu, insanın lazımi bilikləri mənimsədiyi, bacarıq və bacarıqlara yiyələndiyi, eyni zamanda xüsusi qabiliyyətlərini inkişaf etdirdiyi həcmli, lakin qısa müddətli bir dövrdür. Bəs insan necə təhsil alır? Əlbətdə ki, təlimlə. İndi başqa bir əlaqə görürük. Öyrənmə, birincisi bir qədər məlumat aşıb, ikincisi onları mənimsədiyi zaman bir müəllim və tələbə cütlüyündə iş kimi görülür. İndi kateqoriyaların hər biri haqqında daha ətraflı danışaq.

Tərbiyə

Artıq pedaqogikanın əsas kateqoriyalarını, əlaqələrini və birinin digərindən necə gəldiyini və üçüncüsünün bir hissəsini adlandırdıq. Təhsil haqqında ayrıca danışarkən, ikitərəfli bir iş də var. Bir tərəfdən “tərbiyəçi” borcludur:

• bəşər övladının topladığı bütün təcrübəni çatdırmaq;
• şöbəni mədəni dünyaya tanıtmaq;
• onu maraqlı, müstəqil təhsil almağa təşviq etmək üçün hər şəkildə;
• çətin həyat suallarını həll etməyə kömək etmək, çətin problemləri həll etmək yollarını tapmaq.

Ancaq bu müddətdə yalnız “tərbiyəçi” fəaliyyət göstərmir. Cavab olaraq palata onun üçün işləməlidir. Odur:

• ona təqdim olunan hər şeyi tədricən mənimsəyir, əvvəlki nəsillərin təcrübəsindən nəticə çıxarır, bütün zəruri əsas mədəni bacarıqlara yiyələnir;
• özünü inkişaf etdirməklə məşğuldur;
• insanlarla ünsiyyət qurmağı və fərqli vəziyyətlərdə və fərqli mühitlərdə davranmağı öyrənir.

Və yalnız tam qarşılıqlı əlaqə ilə müsbət bir nəticə mümkündür.

Tərbiyənin bir neçə spektri nəzərdən keçirilir:

• geniş – burada dövlət və təhsil müəssisəsi şagird üzərində təsir göstərir;
• dar – iş qurumun heyəti (uşaq bağçası, məktəb, dərnək və s.) əsasında aparılır;
• son dərəcə dar – şagird və tərbiyəçi birbaşa qarşılıqlı əlaqə qurur.

Prosesin konkret nəyə yönəlməsindən, hansı dəyərlərin, bacarıqların və bacarıqların inkişaf etdirilməsindən asılı olaraq bir sıra fərqli tərbiyə növləri mövcuddur.Beləliklə, zehni, əmək, fiziki, əxlaqi, estetik təhsil və s.

Təhsil

Pedaqogikanın əsas kateqoriyalarını və onların arasındakı əlaqəni nəzərdən keçirərək başa düşürük ki, təhsil tərbiyə və ya təlimdən təcrid olunaraq mövcud ola bilməz. Bu mümkün deyil. Buna görə bu kateqoriya aşağıdakı kimi başa düşülür:

• sistem meyarı;
• təhsil prosesinin nəticəsi;
• özünütəhsil əlavə edilən təhsil və təlimin cəmi;
• bir insanın həyatda ehtiyac duyduğu biliklərin mənimsənilməsi.

Bu məqsədlə dünyada bir çox fərqli qurum fəaliyyət göstərir. Bunlar yaş kateqoriyalarına, coğrafi meyarlara görə bölünür və buraya daxil edə bilərik:

• Uşaq bağçası;
• məktəb (gimnaziya, lisey, internat);
• kollec;
• texniki kollec;
• institut;
• universitet;
• akademiya;
• yaradıcılıq evi (istirahət fəaliyyəti ilə əlaqəli hər şey).

Bütün bu qurumlar fərdin həyat yolunda bir-birini əvəz edir və estafeti ələ alır. Bu prosesdəki əsas şey, hamısının eyni nəticə üzərində hərəkət etməsidir – tam inkişaf etmiş bir şəxsiyyətin, nəsillərinin layiqli bir nümayəndəsinin formalaşmasıdır.

Təlim

Ali təhsil pedaqogikasının əsas kateqoriyalarını və xüsusiyyətlərini təsvir edərək, öyrənməyə laqeyd qala bilmərik, çünki bu, bir insanın təhsil alma qaydasıdır. Öyrənmək iki tərəfin qarşılıqlı əlaqəsi olduğundan hər iki tərəfi də nəzərdən keçirəcəyik. Beləliklə, bir tərəfdən bir müəllim var:

• biliyi tələbəyə ötürmək;
• həyat təcrübəsini onunla bölüşmək;
• özünü inkişaf etdirmək arzusunu inkişaf etdirmək;
• bilik əldə etmə prosesini tənzimləmək;
• dəstəkləyici bir öyrənmə mühiti yaratmaq üçün lazım olan hər şeyi edir.

Digər tərəfdən bir tələbə var, cavabı olmadan yaxşı bir nəticə alınmayacaq. Buna görə tələbənin:

• müəllimin ona söylədiklərini öyrənin;
• bütün təlimat və tövsiyələrini diqqətlə izləyin;
• tədqiqat mövzusuna yiyələnmək üçün lazım olan bütün tapşırıqları yerinə yetirmək;
• özünütəhsil üçün çalışmaq;
• mənbələrdə əlavə məlumat axtarmağa başlamaq;
• təhlil etməyə, düşünməyə və nəticə çıxarmağa çalışın.

Bu cür qarşılıqlı əlaqə ilə ideal bir öyrənmə nəticəsi alacağıq və təsdiq olaraq – təhsil diplomu (orta, texniki, ali).

Elmin funksiyaları

Pedaqogikanın əsas kateqoriyalarının tərbiyə, təhsil və təlim olduğunu başa düşdük. Ancaq pedaqogika çoxşaxəlidir və ayrıca qeyd etmək lazım olan bir çox funksiyaya malikdir.

1. Pedaqogikada müxtəlif hadisələrin öyrənilməsi, qanunların, qanunauyğunluqların nəzərə alınması. Bu o deməkdir ki, yaşlı nəslin təcrübəsinin mənimsənilməsinin mövcudluğu, əldə edilmiş biliklərin cəmiyyətin və dövlətin tələbləri ilə uyğunluğu və s.
2. Ayrıca, pedaqogikanın funksiyası, təhsil və təlim proseslərinin bütün prinsiplərini, metodlarını və formalarını əsaslandırmaq məcburiyyətini əhatə edir.
3. Qabaqcıl pedaqoji təcrübəni öyrənmək vacibdir, bunun əsasında yeni bir nəzəriyyə yaratmaq lazımdır.
4. Tədqiqat amili faydalı bir funksiya hesab olunur. Burada rolu yalnız müəyyən bir sxem ilə düşünmək deyil, həm də praktikada tətbiq edərək real fəaliyyətdə həyata keçirmək bacarığı oynayır.
5. Yeni texnika üzərində işləyin. Şagirdin müəllimlə necə qarşılıqlı əlaqəsi, hansı ünsiyyət formalarından istifadə etmələri və s.

Pedaqogikanın vəzifəsi

İndi pedaqogikanın əsas kateqoriyalarının tərbiyə, təhsil və təlim olduğunu dəqiq bildiyimiz üçün pedaqogikanın əsas vəzifəsini formalaşdıra bilərik. Bütün ölkələrdə təxminən eyni səslənir: Tarixi dövrün xüsusiyyətləri və şəxsin milliyəti nəzərə alınaraq təhsil prosesini təşkil edin. Zamanımızda daha konkret tapşırıqlardan danışırıqsa, bir neçə əsas tapşırıq var:

• təhsilin strukturunu və onun məzmununu yaxşılaşdırmaq;
• öyrənməyə yeni yanaşmalar inkişaf etdirmək;
• təhsilin forma və metodlarını müasirləşdirmək;
• məktəbdəki tədris prosesini daha demokratik və insani etmək;
• bir insanın peşə fəaliyyətinə hazırlığını optimallaşdırmaq.

Məktəbəqədər pedaqogika

Məktəbəqədər pedaqogika haqqında bir neçə söz demək istərdim. Axı, övladlarımız təlim prosesinə uşaq bağçasında başlayırlar. Beləliklə, məktəbəqədər pedaqogikanın əsas kateqoriyaları:

• təhsil;
• inkişaf;
• formalaşma;
• təlim.

Ali təhsil haqqında oxumağa alışdığımızdan cüzi bir fərq görürük və bu başa düşüləndir. Şəxsiyyət formalaşmasının ilkin mərhələsində vəzifələr fərqlidir və hələ əsas mərhələlərə qədər böyümək lazımdır, baxmayaraq ki, orada təhsil və təlim mövcuddur. İnkişafa gəldikdə, bu, bir insanın müəllim nəzarəti altında illər ərzində baş verən dəyişikliklər deməkdir. Ancaq formalaşma, sosial mühit nəzərə alınmaqla, təhsil müddətində uşağın hərtərəfli inkişafını nəzərdə tutur. Xatırlamaq lazımdır ki, onsuz da gənc yaşda bir şəxsiyyətin formalaşması başlayır və bu an qaçırılmamalı və bir insanın həyatının bu dövrü qiymətləndirilməməlidir.

Pedaqogikanın sahələri

İndi, bütün məlumatları oxuduqdan sonra, pedaqogikanın əsas kateqoriyalarının üç əsas faktor olduğunu dəqiq bilirsiniz, ətraflı araşdırdıq. Ancaq bu elmdəki kateqoriyalara əlavə olaraq, bu sahənin tam olaraq nə etdiyindən asılı olaraq sənaye sahələri də seçilir. Hər sahənin mahiyyəti adından aydın olur. Hər birini təhlil etməyəcəyik, amma tanışlıq üçün ən əsaslarını sadalayacağıq:

• “Pedaqogika tarixi”.
• “Müqayisəli Pedaqogika”.
• “Məktəbəqədər Pedaqogika”.
• “Yaş Pedaqogikası”.
• “Xüsusi pedaqogika” (fiziki və əqli qüsurlu uşaqlar üçün).
• “Peşəkar Pedaqogika”.
• “İslah əmək pedaqogikası”.
• “Müalicəvi Pedaqogika”.

Və bunlar bu elmi təşkil edən bütün sahələrdən uzaqdır, faydaları nəzərə alınmamalıdır.

BDU-da İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransı keçirilib

Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) Sosial elmlər və psixologiya fakültəsinin Pedaqogika kafedrası tərəfindən İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinə həsr olunmuş “İrəvan Müəllimlər Seminariyası: Tarixilik və müasirlik” mövzusunda Respublika elmi konfransı keçirilib.

BDU-dan AZƏRTAC-a bildirilib ki, əvvəlcə İrəvan Müəllimlər Seminariyasının tarixi ilə bağlı videoçarx nümayiş etdirilib.

BDU-nun Sosial elmlər və psixologiya fakültəsinin dekanı Rövşən Cavadov İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycanın təhsil tarixindəki rolu və konfransın əhəmiyyəti barədə məlumat verib. Bildirib ki, İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların köklü yaşadığı böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olub. Şəhərdə Azərbaycan xalqına məxsus son dərəcə zəngin ədəbi-mədəni mühit formalaşıb. İrəvan xanlığı çar Rusiyasının tərkibinə qatıldıqdan sonra burada dünyəvi təhsilə xüsusi diqqət yetirilməsində həmin mühitin əhəmiyyətli rolu olub. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Cənubi Qafqazda maarifçilik hərəkatı geniş vüsət alıb. Regionda dünyəvi təhsil verən yeni tipli məktəbin – İrəvan Müəllimlər Seminariyasının açılması da məhz bu vaxtlara təsadüf edir.

Pedaqoji elmlər doktoru, Əməkdar elm xadimi, professor Fərrux Rüstəmov isə bildirib ki, 1881-ci ilin noyabr ayında fəaliyyətə başlayan İrəvan Müəllimlər Seminariyası çar hakimiyyətinin bölgədəki maraqları naminə yaradılmasına baxmayaraq, 40 ilə yaxın müddətdə hazırladığı müasir dünyagörüşünə və düşüncə tərzinə malik yüksəkixtisaslı milli müəllim kadrları ilə azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi İrəvan mahalında ədəbi-ictimai, elmi-mədəni həyatın ənənəvi dolğunluğunun və canlılığının qorunub saxlanılmasında təqdirəlayiq xidmətlər göstərib, pedaqoji fikir salnaməmizə yaddaqalan səhifələr yazıb.

BDU-nun professoru Hikmət Əlizadə, professor əvəzi Məcid İsmixanov, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professorları Rüfət Hüseynzadə, Həsən Bayramov, İramin İsayev çıxışlarında İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycanın maarifçilik tarixində xüsusi əhəmiyyətini qeyd ediblər. Vurğulanıb ki, görkəmli maarifpərvər Firidun bəy Köçərli seminariyanın ilk müəllimlərindən olub. Seminariyanın məzunları sırasında xalqımızın bir çox tanınmış şəxsiyyətləri və dövrünün görkəmli ziyalıları da var.

Konfrans 5 bölmə üzrə işini davam etdirib.

Pedaqogikanın sahələri

Adətən, hər bir elmin inkişaf səviyyəsi haqqında mühakimə yürüdərkən onun tədqiqatlarının diferensiallaşması dərəcəsi və digər elmlərlə çoxcəhətli əlaqələrinin mövcudluğuna əsaslanırlar. Pedaqoji elmlərin tarixi inkişafı gedişində onun aşağıdakı sahələri formalaşmışdır.
Ümumi pedaqogika – pedaqoji prosesin ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənir; pedaqogikanın digər sahələri üçün nəzəri-metodoloji əhəmiyyət kəsb edir.
Pedaqoji elmlərin bir çox sahəsi insanın müxtəlif yaş dövrlərində təlim-tərbiyə məsələlərini tədqiq edir. Yaşa görə pedaqoji elmlərin sahələri bunlardır: körpəlik pedaqogikası, məktəbəqədər tərbiyə pedaqogikası, məktəb pedaqogikası, texniki peşə məktəbi pedaqogikası, orta ixtisas məktəbi pedaqogikası, ali məktəb pedaqogikası.
Pedaqoji elmlərin müəyyən qismi müxtəlif fəaliyyət sahələri ilə əlaqədardır. Konkret fəaliyyətlə bağlı pedaqoji elm sahələri bunlardır: idman pedaqogikası, istehsalat pedaqogikası, sosial pedaqogika, hərbi pedaqogika, hüquq pedaqogikası, mədəni-maarif işi pedaqogikası və b.
Pedaqoji elmlərin bir qrupu orqanizmdə ciddi pozuntuları olan uşaq və gənclərin təlim-tərbiyə xüsusiyyətlərini öyrənir. Bu elm sahələri əlahiddə pedaqogika adlanır. Əlahiddə pedaqogika bir neçə qola bölünür: kar-lal uşaqların təlim-tərbiyəsi məsələlərini öyrənən elm sahəsi surdopedaqogika, kor uşaqlarla bağlı tiflopedaqogika, əqli cəhətdən geridə qalan uşaqlarla bağlı oliqofrenlər pedaqogikası, nitqi qüsurlu uşaqlarla bağlı loqopediya.
Pedaqoji elmlərin bir qismini tarixi-müqayisəli, tətbiqi xarakterli elm sahələri təşkil edir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: pedaqogika tarixi (müxtəlif tarixi dövrlərdə və müxtəlif ölkələrdə pedaqogika nəzəriyyəsi və təcrübəsinin inkişafını öyrənir), xalq pedaqogikası (xalqımızın və digər xalqların şifahi xalq yaradıcılığında təlim-tərbiyə məsələlərini tədqiq edir), müqayisəli pedaqogika (müxtəlif ölkələrin pedaqoji nəzəriyyəsi və təcrübəsini müqayisəli şəkildə öyrənir), metodika və ya xüsusi didaktika (ayrı-ayrı fənlərin tədrisində ümumi didaktik qanunauyğunluqların tətbiqi xüsusiyyətlərini öyrənir), ailə pedaqogikası (ailədə tərbiyə məsələlərini tədqiq edir).
Pedaqoji elm sahələri öz növbəsində müəyyən qollara bölünür. Məsələn, məktəb pedaqogikasının aşağıdakı istiqamətləri vardır: tərbiyə nəzəriyyəsi, təlim və təhsil nəzəriyyəsi (didaktika), məktəbşünaslıq, təhsil və tərbiyə fəlsəfəsi, təhsil iqtisadiyyatı və s.