Dinin tarixi və fəlsəfəsi
Dinin mnbyin dair naturalist nzriyylr: a). qorxu nzriyysinin mahiyyti (Demokrit, T.L.Kar, Spinoza, Yum v b.). Tbitin dinin mnbyi hesab olunmas; b). koqnitiv nzriyylr astral-mifoloji konsepsiya (.Dpi, K.Volney, B.Bauer v b.). Dinin mifologiyaya saslanmas ideyas. E.Teylorun animizm nzriyysi. Ruhi varlqlara inam ibtidai dinin minimumu kimi;c). adaptasiya (uyunlama) nzriyysi L.Levi-Bryl, R.Marett v M.Eliadenin konsepsiyalar. Dinin insann tbit uyunlamas vasitsi kimi rhi.
tarixi
6) наука, изучающая последовательное развитие, последовательные изменения какой-л. области природы, культуры, знания. Azərbaycan dilinin tarixi история азербайджанского языка, musiqi tarixi история музыки, teatr tarixi история театра
7) совокупность фактов и событий, связанных с кем-, ч ем-л. Operanın yaranma tarixi belədir такова история создания оперы, tanışlığın tarixi история знакомства
8) происшествие, событие, случай. Tarixi uzundur длинная история
9) отдалённое время с его событиями, происшествиями, прошлое. Bu kitab bizim üçün artıq bir tarixdir эта книга для нас – уже история, onun faciəli tarixi var его история трагична
2. дата, число (пометка на документе, письме и т.п. о времени его написания). Məktubun tarixini qoymaq поставить дату (число) на письме, датировать письмо, əmrin tarixi дата приказа
3. летосчисление (система определения времени по годам от какого-л. условленного момента). Azərbaycan teatrının tarixi 1873-cü ildən başlanır азербайджанский театр начинает своё летосчисление с 1873 г
прил. исторический. Tarix fakültəsi исторический факультет, tarix elmi историческая наука
◊ tarix boyu на протяжении истории; tarixdə görünməmiş невиданный в истории; tarixə yazılmaq вписаться в историю; tarixin təkərlərini geri döndərməyə çalışmaq стараться, попытаться повернуть колесо истории вспять; canlı tarix живая история; tarix susur kim, nə haqqında история умалчивает о ком, о чём; tarix açmaq пространно рассказывать о чём-л.; tarixdə adı qalanlar великие мира сего; tarixdə iz qoyanlar оставившие след в истории
сущ. памятник:
1. архитектурное или скульптурное сооружение в память какого-л. лица, события. Sabirin abidəsi памятник Сабиру, abidə qoymaq поставить памятник, abidənin qoyulması сооружение памятника
2. сооружение на могиле в память умершего
3. предмет материальной культуры прошлого. Tarixi abidə исторический памятник, qədim abidələr древние памятники, memarlıq abidəsi памятник архитектуры
4. произведение древней письменности. Yazılı abidələr письменные памятники, mədəniyyat abidələri памятники культуры
1) изготовление, производство. Məhsul buraxılışı выпуск продукции
2) тех. выпускание расплавленного металла из доменной печи. Ərintinin buraxılışı выпуск плавки
3) тех. количество расплавленного металла, выпущенного за один раз из доменной печи (плавка)
4) выход в обращение (денежных знаков, ценных бумаг и т.п. ). Lotereya biletlərinin buraxılışı выпуск лотерейных билетов
5) группа лиц (курс, класс), окончивших учебное заведение одновременно. Bizim buraxılış наш выпуск, Universitetin keçənilki buraxılışı прошлогодний выпуск Университета
6) отчисление из учебного заведения по завершении обучения. Bu il bizim fakültədə buraxılış olmayacaq в этом году на нашем факультете не будет выпуска, şagirdlərin buraxılışı sabah olacaqdır выпуск учащихся состоится завтра
7) издание, печатание. Qəzetin buraxılışı выпуск газеты
2. пуск. Obyektin buraxılışı пуск объекта
3. отпуск. Dərman buraxılışı отпуск лекарств(а)
4. выход. Buraxılış tarixi дата выхода
1. выпускной
1) относящийся к выпуску учашихся из учебного заведения. Buraxılış imtahanları выпускные экзамены, buraxılış axşamı выпускной вечер
2) предназначенный для выхода (жидкости, газа, расплава, металла и т.п. )
2. пусковой. Buraxılış obyekti пусковой объект
3. пропускной. Nəqliyyatın buraxılış qabiliyyati тех. пропускная способность транспорта
4. отпускной. Buraxılış qiyməti отпускная цена
5. выходной. Buraxılış göstəriciləri библ. выходные данные
1. восстановление (приведение чего-л. в прежнее состояние). Xalq təsərrüfatının bərpası восстановление народного хозяйства, müharibədə dağılmış şəhərlərin bərpası восстановление разрушенных войной городов
2. реставрация (произведений искусства). Şəkillərin bərpası реставрация картин, qədim abidələrin bərpası реставрация древних памятников
1. восстановительный. Bərpa dövrü восстановительный период, bərpa işləri восстановительные работы; bərpa cərrahlığı восстановительная хирургия
2. реставрационный. Bərpa işləri реставрационные работы
◊ bərpa etmək: 1. восстанавливать, восстановить
1) возрождать, возродить. Yolları bərpa etmək восстановить дороги, sənaye və nəqliyyatı bərpa etmək воостановить промышленность и тарнспорт
2) перен. возвращать, вернуть в прежнее общественное и правовое положение. Vəzifəsinə bərpa etmək воостановить в должности
3) воспроизводить, воспроизвести. Yaddaşında bərpa etmək воостановить в памяти; 2. реставрировать. Tarixi abidəni bərpa etmək реставрировать исторический памятник; bərpa olmaq (olunmaq)
1. восстанавливаться, быть воостановленным
2. возрождаться, быть возрожденным. Qədim rəqslər bərpa olunur возрождаются старинные танцы
3. реставрироваться, быть реставрированным
2. собир. человечество. Bəşər tarixi история человечества
1. свет, вселенная, земной шар. Bütün cahanda во всем мире, bütün cahanı dolaşmaq (gəzmək) объездить (объехать, облететь) весь мир, cahana yaymaq распространять по всему миру (свету), cahanda məşhur известный во всем мире, rüsvayi cahan olmaq опозориться на весь мир, cahana səs salmaq греметь по всему миру, прославиться на весь мир, cahanda tayı olmamaq не иметь себе равных во всем мире, cahana car çəkmək объявить на весь мир, cahanda birinci первый в мире
2. человеческое общество, население на земном шаре. Bütün cahan bilir ki … весь мир знает, что …; cahan bu qanunsuzluğu görmür ki? разве мир не видит этого беззакония?
3. земная жизнь в противоположность неземной, потусторонней (согласно религиозным представлениям). Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam (Nəsimi) во мне вместятся оба мира, но в этот мир я не вмещусь (Насими)
4. жизнь (время от рождения до смерти). Fani cahan бренный мир, işıqlı cahan светлый мир
прил. мировой (такой, который охватывает весь мир, имеет значение для всего мира). Cahan tarixi мировая история, Birinci cahan müharibəsi Первая мировая война
1
сущ. от глаг. canlanmaq: l. оживление:
1) мед. возвращение к жизни. Toxumaların canlanması (dirilməsi) оживление тканей
2) выход из состояния вялости, апатии, безразличия. Tonqal başında bir canlanma var idi у костра было такое оживление
3) наполненный жизнью, движением; суета, возбуждение. Salonda canlanma оживление в зале, məktəbi canlanma bürüdü школу охватило оживление, küçələrdə böyük bir canlanma var улицы полны оживления
4) интенсивность, активность; развитие, сдвиг. İşində canlanma kimin, nəyin оживление в работе кого, чего, iqtisadiyyatda canlanma nəzərə çarpır (hiss olunur) чувствуется оживление в экономике, mədəni həyatda canlanma оживление в культурной жизни, nəzərə çarpacaq bir canlanma заметное оживление
5) прилив сил, бодрости (после болезни, отдыха и т.п. )
6) восстановление жизненных сил, возрождение. Ölkənin canlanması оживление страны
7) пробуждение. Təbiətdəki canlanma оживление в природе
8) появление живого, жизнерадостного выражения в глазах, на лице
9) возрождение, возникновение вновь (о чувствах, мыслях, представлениях и т.п. ). Xəyalında canlanma kimin оживление в памяти чьей, xatirələrdə canlanma оживление в воспоминаниях
2. воссоздание, воплощение, воспроизведение. Bədii obrazlarda canlanma воплощение в художественных образах, tarixi hadisələrin canlanması воссоздание исторических событий
2
сущ. от глаг. canlanmaq 2
1
1. оживать, ожить:
1) возвращаться, вернуться к жизни, стать снова живым, воскресать; воскреснуть
2) обретать, обрести чувствительность, способность действовать (о частях тела). Elə bil gözləri yenidən canlandı будто снова ожили глаза
3) испытывать, испытать прилив сил, бодрости; оживляться. İstirahətdən sonra canlanmaq ожить после отдыха
4) восстанавливать, восстановить свои жизненные силы, возрождаться, возродиться
5) повеселеть, оживиться (выйти из состояния вялости, прийти в бодрое, приподнятое настроение). Məclis canlandı компания оживилась
6) пробуждаться, пробудиться (о природе). Təbiət canlandı природа ожила (оживилась), yağışdan sonra əkinlər canlandı после дождя посевы ожили
7) проявляться, проявиться с новой силой, возродиться. Hisslər canlandı (oyandı) чувства ожили (пробудились)
8) о появлении живого, жизнерадостного выражения в глазах, на лице; оживиться (становиться, стать ярче, живее, выразительнее). Sifəti təbəssümlə canlandı лицо оживилось улыбкой, gözləri sevinc işığı ilə canlandı глаза оживились светом радости
9) вновь возникать, возникнуть, возрождаться, возродиться (о чувствах, представлениях и т.п. ). Xatirələr canlandı воспоминания ожили, xəyalında canlanmaq kimin ожить (оживиться) в памяти чьей; yenidən canlanmaq вновь ожить (воскреснуть), hadisə bütün təfsilatı ilə canlandı происшествие ожило во всех деталях
2. открываться, откры ться, предстать взору (о панораме, виде, пейзаже и т.п. ). Gözlərim önündə ucsuz-bucaqsız düzlər canlandı перед моим взором открылись бескрайние просторы, qarşımızda gözəl mənzərə canlandı перед нами предстала красивая панорама
3. оживляться, оживиться:
1) становиться, стать более интенсивным, деятельным. Dərnəyin fəaliyyəti (işi) canlandı оживилась работа кружка, ticarət canlandı оживилась торговля, əlaqələr canlanır связи оживляются
2) наполняться, наполниться жизнью, движением, деятельностью, стать шумным; оживать, ожить. Qatar gəldi, vağzal canlandı поезд прибыл, вокзал оживился, şəhər canlandı город оживился
3. воссоздаваться, быть воссозданным (быть творчески воспроизведенным, изображенным). Tarixi hadisələr ekranda canlandı исторические события воссозданы на экране
4. воплощаться, быть воплощённым в чём-л. Bədii obrazlarda canlanmaq быть воплощенным в художественных образах
5. возрождаться, возродиться. Sənaye canlanır (dirçəlir) промышленность возрождается
2
1. здороветь, поздороветь
2. полнеть, пополнеть; толстеть, потолстеть
прил. многотомный (состоящий из многих или нескольких томов). Çoxcildli əsər многотомное произведение, çoxcildli ədəbiyyat tarixi многотомная история литературы, çoxcildli nəşr многотомное издание, çoxcildli lüğət многотомный словарь, çoxcildli istintaq materialları многотомные следственные материалы, Nizami əsərlərinin çoxcildli külliyyatı многотомное собрание сочинений Низами
См. также в других словарях:
- tarixi — sif. <ər.> 1. Həqiqətən olmuş, həqiqətə uyğun olan, uydurma olmayan. Tarixi fakt. Tarixi şəxsiyyət. Tarixi şərait. 2. Tarix üçün əhəmiyyəti olan, tarixə daxil olmuş; əhəmiyyətli, əlamətdar. Tarixi qurultay. – Bakı ən mühüm, ən tarixi günlər … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- tarixi — ə. 1) tarixə aid olan, tarixdə olan; 2) tarixdə tayıbərabəri olmayan; qeyri adi, fövqəladə … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
- tarixi-hicri — is. <ər.> Hicri tarix (Məhəmmədin Məkkədən Mədinəyə köçdüyü vaxtdan hesablanan müsəlman təqvimi) … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- tarixi-miladi — is. <ər.> Miladi tarix (İsanın anadan olduğu gündən hesablanan təqvim) … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- Cäğfär Taríxı — The Cäğfär Taríxı (Tatar Cyrillic: Җәгъфәр тарихы, pronounced [ʑæɣˈfær tʌrɯɪˈxɯ]; Russian: Джагфар Тарихы, in English generally Djagfar Tarikhy, via the Russian transliteration of the Tatar name; Tatar for History of Cäğfär) is a controversial… … Wikipedia
- müqayisəli-tarixi — sif. Hadisələrin tarixi və müqayisəli öyrənilməsinə əsaslanan. Müqayisəli tarixi üsul. Müqayisəli tarixi dilçilik … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- müvərrəxən — ə. tarixi yazıldığı halda, tarixi qoyularaq … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
- tarix — is. <ər.> 1. Bir hadisənin baş verdiyi, cərəyan etdiyi vaxt; keçmiş həyata aid olub adamların hafizəsində qalmış fakt və hadisələrin məcmusu. Tarixin təcrübəsi göstərir ki. . . Məsələnin tarixi. – <Nüşabə:> Şanlı tariximiz görməmiş… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- tarix — ə. 1) müəyyən işin görüldüyü vaxt (ay, gün və il); 2) həmin vaxtı göstərən rəqəm; 3) cəmiyyətin inkişafından bəhs edən elm. Tarixi din din tarixi; tarixi hicri hicri tarix (Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə köçdüyü vaxtdan hesablanan… … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
- tarixilik — is. 1. Hər hansı bir şey və ya hadisənin törəməsinin və inkişafının, onu doğuran konkret tarixi şəraitlə bağlı olaraq öyrənilməsi, hadisələrə tarixi yanaşma prinsipi. 2. Tarixi faktlarla uyğunluq, tarixən dəqiq və düz olma. Tarixi romanda… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- qəsidə — ə. bir hadisəni və ya onun qəhrəmanını mədh edən mənzumə. Qəsidei qərra’ gözəl qəsidə, bədii cəhətdən yaxşı yazılmış qəsidə; qəsidei tarixi konkret tarixi hadisəyə həsr olunmuş qəsidə, tarixi qəsidə … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
dinin tarixi və fəlsəfəsi
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrası DİNİN TARİXİ VƏ FƏLSƏFƏSİ ixti sası üzrə P R O Q R A M 1
Post on 14-Jan-2017
Documents
AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY BAKI DVLT UNVERSTET Sosial elmlr v psixologiya fakltsi Flsf tarixi v mdniyytnaslq kafedras
DNN TARX V FLSFS ixtisas zr
(Dinin tarixi v flsfsi ixtisas zr doktoranturaya qbul imtahanlar n)
xtisas ifri 7214.01 dinin tarixi v flsfsi BAKI 2016 AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY BAKI DVLT UNVERSTET Sosial elmlr v psixologiya fakltsi Flsf tarixi v mdniyytnaslq kafedras
DNN TARX V FLSFS ixtisas zr
(Dinin tarixi v flsfsi ixtisas zr doktoranturaya qbul imtahanlar n)
xtisas ifri 7214.01 dinin tarixi v flsfsi BAKI 2016 Trtib edn: Flsf tarixi v mdniyytnaslq
kafedrasnn dosenti Q.C.Mrdl
Elmi redaktor: Flsf zr elmlr doktoru,
Ryilr: Flsf zr elmlr doktoru,
prof. S.Y.HseynovFlsf zr elmlr doktoru,
Z A H A T V R Q Dinin tarixi v flsfsi ixtisas zr (xtisas ifri 7214.01 dinin tarixi v flsfsi) doktoranturaya qbul imtahan n nzrd tutulmu proqram iki hissdn ibartdir: birinci hiss dinlr tarixini, ikinci hiss is dinin flsfsi problemlrini ehtiva edir. Proqram flsf ixtisasnn v ilahiyyat fakltsinin bakalavr v magistratura pilllrind flsf dinlr tarixi v dinin flsfsi zr tdris olunan kurslarn proqramlar sasnda trtib olunmudur. Proqram iddialar imtahana hazrlq zaman istiqamtlndirmk, onlarn yrnmli olduqlar mvzular v bacarqlar haqqnda mlumat vermk mqsdi il yazlmdr. Dinin tarixi v flsfsi ixtisas zr (xtisas ifri 7214.01 dinin tarixi v flsfsi) doktoranturaya qbul imtahan vern iddia aadak bilik v bacarqlara malik olmaldr – iddia: dinnasln nzri problemlrin dair geni mlumatl olmal;
dinlr tarixinin yrnilmsin mxtlif yanamalar, nzriyy v konsepsiyalar thlil etmyi bacarmal;
dnlrin tarixi formalar, onlarn yaranmas v tkaml haqqnda biliy malik olmal;
ayr-ayr dinlrin tarixin v masir vziyytin dair biliy, hminin bu sahd aradrma aparmaq bacarna malik olmal;
dinin flsfi drki sahsind nzri v tematik biliklr yiylnmi olmal; dinin flsfi thlili tarixi haqqnda tam tsvvr malik olmal, din flsfsinin ada konsepsiyalarn bilmli; din flsfsinin kateqorial-anlay aparatn bilmli v din flsfsi zr ilk mnblrl ilmk vrdiin sahib olmal; dinin tarixin v flsfsin dair ld etdiyi biliklri professional v gndlik faliyytd istifad etmyi bacarmal; dinin aktual problemlrini myyn etmk v yrnmk, onlar din flsfsinin prinsip v metodologiyasnn ttbiqi sasnda thlil etmyi bacarmaldr. I. DNLR TARXDin anlaynn etimologiyas. Mxtlif mdniyytlrd din fenomenini ifad etmk n ildiln anlaylar. Avesta mtnlrind din sz. slamaqdrki trklrin dini gr ifad etmk n istifad etdiklri szlr. Uzaq rq mdniyytind din anlay. Qrb dillrind istifad olunan religion sznn mnyi haqqnda mlahizlr. Quranda din sznn mna tutumu.Dinlr tarixinin yrnilmsin mxtlif (antropoloji, tarixi, teoloji) yanamalar. Dinlr tarixinin yrnilmsi zr mktblr: mifoloji, antropoloji, sosioloji, fenomenoloji v d. mktblr. Dini etiqadlarn mxtlifliyi. Dinlr arasnda qarlql laq.Dinin strukturu v sas elementlri: dini tsvvrlr, dini hisslr v dini ayinilik. Dinin tkilati strukturu, dini institut v tkilatlar. Dini urun daxili ziddiyytliliyi. Dini ur – insan idraknn konkret-hissi v abstrakt momentlrinin ziddiyytli vhdtidir.
Dinin funksiyalar: dnyagr, nizamlayc, laqlndirici, vzlyici, birldirici-ayrc v s.
Dinlrin formalar v corafi yaylmas: ibtidai tayfa-qbil dinlri; milli dinlr; dnya dinlri. Dinin yaranmas v erkn formalar. lkin din formalar problemi. btidai cmiyytd dini urun formalamasnda magiyann mhm rolu. Magik mrasimlrin differensiasiyas. Neolit dvrnd dini urun inkiaf. cdadlar kultu v dfnetm mrasimlri.
Qbil-tayfa dinlri. Magiya, tabu, fetiizm, totemizm, animatizm, animizm.
1. Milli-dvlt dinlri. Milli din anlay. Milli dinlrin tayfa dinlrindn balca frqi. Milli dinin dvlt dinin evrilmsi.
Zrdtilik dini. Zrdtiliy qdrki ran dinlri. Zrdtilik dinin peymbri Zrdt. Avesta zrdtilrin mqdds kitabdr. Avestann gnmzdk atm hisslri: Ysna, Vndidad, Vispered v Ytlr. Mllifi Zrdt olan Qatalar n qdim himnlrdir. Zrdtilik monodualist dindir. Ahura-Mzdaya etiqad, tktanrln tblii. Dualizm ideyalar. Zrdtiliyin dini prinsiplri, qiyamt gn, cnnt v chnnm, invt krps v s. haqqnda tlimi. Zrdtiliyin dini-mnvi dyrlri. Zrdtilik masir dvrd.
Hindlilrin qdim milli dini hinduizm. Hinduizm Vedalar dinidir. Veda mtnlr toplusu. Brhmnizm dininin tkkl. Hinduizmin dini-flsfi saslar. Hinduizmd sanatana dhrm nnsi. Dhrm, karma v sansara anlaylar. Allahlar haqqnda tlim. Trimurti Brhm, iva v Vinu allahlar ly. Hinduizmin sas istiqamtlri: ivaizm v vinuizm. Hinduizmin dini-ayinilik praktikas v sas bayramlar. Masir hinduizm. udaizm etnik dini. udaizmin meydana glmsi. Yhvaya sitayi kultunun yaranmas. Yhudiliyin (iudaizmin) mqdds mtnlri. Tanaha (hdi-tiq) daxil olan mtnlr: Tvrat ( On nsiht v Musann be kitab), Zbur, Mnsiflrin kitablar v s. Qanun v rvaytlr toplusu Talmud (Mina v Gemara). udaizmin dini mrasimlri v bayramlar. udaizmin mistik istiqamti kabbala. Sionizm.
Daosizm dini. Daosizmin flsfi tlim kimi meydana glmsi v dini ayinilik sistemin evrilmsi. Lao-sz v onun dao haqqnda tlimi, Dao de szin sri. Daosizmin buddizml oxar chtlri. Daosizmin sitayi obyektlri v ayinilik praktikas. Daosizmin mnvi ideal. Daosizmd zahidlik; si, szin, en anlaylar.
Konfusiilik dini. Konfusiilik etik-flsfi tliminin yaranmas v dini sistem evrilmsi. Konfusi v Lun yuy kitab. Sma kultunun v cdadlar kultunun dirldilmsi. nsann kamillmsi proqram. Konfusinin tbli etdiyi fziltlr: insanprvrlik, borc hissi, smimilik, db-rkanlq v oulluq ehtiram – jen, jen, i, li, v syao xlaqi keyfiyytlri. Konfusiilikd dini rituallarn hmiyyti.
2. Dnya dinlri. Dnya dinlri, onlarn xarakterik chtlri v corafi yaylmas.Buddizm dini. Buddizm tliminin banisi Siddihartha Hautamann faliyyti v nurlanmas. Buddizmd dqh v nirvana anlaylar. Buddann drd ncib hqiqt v skkiz salehlik yol haqqnda tlimi. Buddizm dininin formalamas v dnya dinin evrilmsi. Buddizm dini dbiyyat Tripitaka v Dhammapada. Buddizmin sas istiqamtlri (mahayana, hinayana). Buddizmin sas ayin v bayramlar. Masir dnyada buddizm.Xristianlq dini. Xristianln meydana glmsi, onun dini-flsfi mnblri. isus Xristosun hyat v faliyyti. Onun tarixi xsiyyt olub-olmamasna dair mbahislr: dinaslqda mifoloji v tarixi mktblr. Bibliya xristianlarn dini mtnlr toplusu kimi hdi-tiq (39 kitab) v hdi-cdid. Xristianln dvlt v dnya dinin evrilmsi. Etiqad simvollarnn qbul edilmsi. isus Xristosun iki tbiti haqqnda ehkama dair mbahislr. Monofizitlr v diofizitlr.Xristianln paralanmas: katolisizm v pravoslavlq. Paralanmann, ideya v ayinilik ixtilaflarnn sbblri. Katolisizmin zl xsusiyytlri. Vatikan dnya katoliklrinin mrkzi kimi. Katolisizmin sas ehkamlar, ayin, mrasim v bayramlar. rqi xristianlq pravoslavlq. Katoliklr v pravoslavlar arasnda etiqad, ayin v mrasim frqlri. Pravoslav kilssi. Pravoslavln sas ehkamlar, ayin, mrasim v bayramlar.Protestantizmin yaranmas, onun sas istiqamt v sektalar. Lteranlq v anqlikanlq, onlarn meydana glmsi v frqli chtlri. Svinqlianlq v kalvinizm protestantizmin istiqamtlri kimi. Protestantizm masir dnyada.Azrbaycanda xristianln yaylmas. Xristianln corafiyas.
slam dini. Mhmmd peymbrin hyat v ilk vhy almas. Tkallahl tbli etmsi. Kbnin fthi v slam dininin formalamas. slamn yaylmas v dnya dinin evrilmsi. slamn mqdds kitab Quran, onun quruluu v mzmunu. Mkk v Mdin vhylri. Snnlr, onlarn toplanmas v shih hdis toplular.slam dininin sas ehkamlar (klmeyi-hadt, namaz, oruc, zkat, hcc). slamda imann sas rtlri. slamda ayin v bayramlar, onlarn dini baxmdan hmiyyti. slam sasnda yaranan dini elmlr (fiqh, klam v s.).slamda paralanma v ixtilaflarn sbblri. slamda sas cryanlar: snnilik v ilik. slamda xaricilik cryan. Onlarn arasnda ideya v ayin frqlri. Snnilikd drd hquq mktbi (malikilr, afiilr, hnblilr v hnifilr). iliyin cfri mktbi.slam mistisizmi. Sufiliyin mnblri v sas chtlri. Quran v sufilik. slam masir dnyada. Mdniyytlraras v dinlraras mnasibtlrin tnzimlnmsind islamn yeri v rolu.Azrbaycanda islamn yaylmas. Azrbaycanda dini tolerantlq v dinlraras dialoq.Qeyri-nnvi dinlr, onlarn ideya mnblri. Bhailik, onun yaranmas v sas prinsiplri.dbiyyat1. Alici Mustafa. Mslman- Hristiyan Diyalou. st., z Yaynlar, 2010.2. Aslanova R. slam v mdniyyt. Bak, 2002.3. Azrbaycan flsf tarixi, I cild. Bak, Elm, 2014.4. Belyayev Y.A. Mslman triqtlri. B., 1990.5. Brki .H., Kskiolu O. Xatml-nbiya Hzrti Mhmmd v hyat. Ankara, 1997.
6. Bnyadov Z. Dinlr, triqtlr, mzhblr. B., 1997.
7. liyev R.Y. slam . II nri. Bak, “bilov, Zeynalov v oullar”, 2004. 8. liyev R. Dinin saslar. Bak, 2003. 9. lizad A. Xristianlq: tarix v flsf (ilk alar). B., 2007.
10. Xlilov S.Sivilizasiyalararas dialoq. B., 2009.11. slam: Tarix. Flsf. badtlr. B., 1994.12. Qocatrk N. slam mdniyytind sufizm. B., 2010.13. Masse A. slam. B., 1992.14. Quluzad M. Azrbaycanda dvlt v din mnasibtlrind din-islam amili. Bak, 2001.15. Mustafayev E. slam sxolastikasnda insann irad azadl problemi. B., 2005.
16. Paazad A. Qafqazda islam. Tarix v masirlik. B., 1996.17. Tmer G., Kk A. Dinler tarihi. Ankara, 1997.18. . . .. . ., 1998.
20. . . . ., 2008.21. . ., 2010.22. .. . ., 2005.23. e .. . . ., 1988.
24. . . ., 2011.25. : 2 . ., 2002.
26. . . ., 1991.27. . .,1995.28. .. . . ., 1990.29. . ., 1996.30. XX : . ., 1996.
31. . . ., 2003. 32. .. . ., 2000.
33. . , .1. ., 1993.34. : 2 . ., 1996.
36. . : , , . ., 2005.37. .. . ., 1990.38. . . ., 2003. 39. .. . , 1997.40. . ., 1994.
42. .. . ., 1992.43. . . ., 1994.
45. . . ., 2004.46. . . ., 1991.
Mnblr1. Avesta. Birinci kitab. B., 1995.
2. ncil. hdi-Cdid. Stokholm, 1995.
3. Qurani Krim // Trc. Bnyadov Z., Mmmdliyev V. B., 2004. 4. -hrstani M. Dini triqtlr v flsfi tlimlr. Bak, 1998.5. . ., 1976.6. . ., 1960.7. . . . ., 2007.
8. -. -. , 2004.9. . . ., 1972.II. DN FLSFSDin flsfsi kursuna giri. Din v flsf, onlarn qarlql mnasibti, oxar v frqli trflri. Dinin v flsfnin qnoseoloji obyektinin eyniliyi v idrak metodlarnn frqli xsusiyytlri. Din flsfsinin mzmun tutumuna mxtlif mvqelrdn – dinnasln bir hisssi kimi, flsfi biliyin mstqil sahsi kimi, flsfnin mvzularndan biri kimi v dini flsf kimi – yanama. Din flsfsi, dini flsf, flsfi teologiya v dinnaslq anlaylarnn v bu adlar altndak bilik sahlri arasnda qarlql mnasibtin rhi. Szn geni mnasnda din flsfsi: yaranmas v mahiyyti. Szn mhdud mnasnda din flsfsi v onun sas xsusiyyti. Din flsfsinin tkklnn tarixi formalar.
Din flsfsinin formalamasn rtlndirn sas amillr. Flsfnin ilahiyyatdan ayrlmas v onun nticlri. Tarixi bilik sahsinin genilnmsi v mxtlif dinlr dair empirik materiallarn toplanmas din flsfsinin v elmi dinnasln elm kimi formalamasnn mhm rtlri kimi.
slam dnyasnda dinlrin mqayisli yrnilmsi. bu Reyhan Biruni mqayisli dinnasln parlaq nmayndsi kimi. Onun srlrind mxtlif xalqlarn dini bayram v adtlri haqqnda mlumatlarn toplanmas. Dinlrin komparativist thlilind M. -hrstaninin Dini triqtlr v flsfi tlimlr kitabnn hmiyyti.
Orta srlrd Avropada dinin yrnilmsinin sciyyvi xsusiyyti.
Din flsfsinin predmeti v problemlri. Din – flsfi thlilin predmeti kimi. Dinin trifi problemi. Din veriln triflr v onlarn tsnifat: teoloji, flsfi v elmi triflr. Teoloji triflrin xsusiyyti. slam ilahiyyatlarnn din anlay. Xristian ilahiyyatlara gr dinin trifi. Dinin flsfi trifinin sciyyvi chtlri. Flsfd din veriln bzi triflrin (A.Uaythedin, F.leyermaherin, M.qbaln, B.Rasselin, .ritinin v b.) rhi.Elmi triflrin teoloji v flsfi triflrdn frqli xsusiyytlri. Din elmi v flsfi trif verilrkn istifad olunan sul v metodlar: deskriptiv, genetik, strukturalist, semantik v s.Mxtlif mdniyytlrd din fenomenini ifad etmk n ildiln anlaylar. Avesta mtnlrind din sz. slamaqdrki trklrin dini gr ifad etmk n istifad etdiklri szlr. Uzaq rq mdniyytind din anlay. Qrb dillrind istifad olunan religion sznn mnyi haqqnda mlahizlr. Quranda din sznn mna tutumu. Din flsfsinin problemlrini myynldirmyin tinliyi. Din flsfsinin mul olduu sas problemlr: dinin flsfi tdqiqinin spesifikasnn myynldirilmsi, flsfi biliklr v din haqqnda elm sistemind din flsfsinin statusunun akar olunmas; dinin genezisi v tbitinin akar olunmas n eidli konsepsiya v nzriyynin thlili; dinin ontoloji v epistemoloji saslarnn akar edilmsi; Tanrnn varlna dair dini v flsfi sbutlarn tdqiqi; dinin sas postulatlarnn flsfi thlili; dini tcrb, dini inam, dini bilik v din dilinin flsfi thlili; dinin mdni universumda yeri v flsfi-dini antropologiyann xsusiyytlri v s.
Din flsfsinin mstqil bilik sahsin evrilmsi. Din haqqnda flsfi biliklrin yaranmas. Qdim rq flsfsind din haqqnda ideyalar. Hindistanda lokayatlarn ilahinin varln, ruhun lmzliyini, axirt dnyasnn mvcudluunu inkar etmlri. in filosofu Van unun smann ali varlq saylmasna qar mlahizlri. Antik filosoflar dinin yaranmas v tanrlar haqqnda. Ksenofann dinin v tanrlarn mnyi v qnoseoloji rtlri haqqnda fikirlri. Evgemer dinin yaranmasnda gcl xsiyytlrin rolu haqqnda. Platon tanrlarn mnyi haqqnda. Tanrlarn v dinin mnbyi haqqnda Demokritin fikirlri. Onun axirt dnyasna inam rdd etmsi. Demokrit ideyalarnn Epikr v T.L.Kar trfindn davam etdirilmsi. T.L.Karn dinin yaranmasnda qorxu hissini sas gtrmsi. Kriti v Sekst Empirikin dinin yaranmas v tanrlar haqqnda mlahizlri. Tanrlarn tbiti haqqnda srind Siseronun dinin tdqiqin metodoloji yanama prinsiplri. Onun dini flsfdn ayrmas.Dinin flsfi thlil predmetin evrilmsind XYII-XYIII srlr Avropa maarifilik flsfsi nmayndlrinin rolu. Yeni dvr maarifilri v filosoflarnn dinin yaranma sbblri, insan hyatnda v ictimai hyatda yeri mslsin dair v etiqad azadl il bal fikirlri. T.Hobbs dinin yaranma sbblri v Bibliya haqqnda. Volterin deizmi, Tanr Ali Zka haqqnda tlimi. Dinin flsfi thlilind P.Beylin Tarixi-tnqidi lt srinin hmiyyti. Beyl dinin cmiyytd yeri v rolu haqqnda. Onun yalnz ateistlrdn ibart cmiyytin mmknly haqqnda mlahizlri. XYII-XYIII srlr fransz maarifilri v materialistlrinin dinin mnyi v mahiyyti haqqnda grlrinin yrnilmsind Holbaxn Tbitin sistemi adl srinin hmiyyti. Holbaxn din haqqnda mlahizlri.
Din flsfsinin formalamasnda B.Spinozann rolu. Onun Tanr il tbiti eynildirmsi, flsf il ilahiyyat bir-birindn ayrmas. Spinoza dini etiqad v vicdan azadl haqqnda. lahi-siyasi traktatda Bibliya mtnlrinin elmi-tnqidi thlilini vermsi. Bibliyann rhinin immanent sulu. Spinozann din flsfsind qorxu v mid affektlri dinin mnbyi kimi. Spinoza dinin insann v cmiyytin hyatna tsiri haqqnda.
D.Yumun tbii din anlaynn dinin nzri konstruksiya kimi flsfi thlilin v konkret dinlrin empirik tdqiqin imkan yaratmas. Onun Dinin tbii tarixi srind dinin meydana glmsin v monoteist dinlrin formalamasna dair mlahizlri. D.Yum ilk dini prinsiplrin trm, ikinci olmas haqqnda. Onun politeist dinlrin meydana glmsind emosiya v affektlrin roluna dair mlahizlri. Yum Tanrnn varlnn sbutlarna mnasibti..Kanta gr dinin flsfsi. Din flsfsinin tkklnd alman mtfkkirlrinin rolu. Din flsfsinin flsfsinin xsusi sahsin evrilmsind .Kantn xidmtlri. Kantn dinin flsfi thlilini ehtiva edn srlri. Kantn din flsfsinin nzri mnblri: Yum v Russo. Kant trfindn nnvi metafizikann v teologiyann tnqidi. Onun nzri zkan mhdudladrmas. Kant spekulyativ v tcrbi zkann qarlql mnasibti haqqnda. Kant flsfsind ali xobxtlik anlay. Ali xobxtliyin elementlri, xlaq v sadt. Tcrbi zkann postulatlar. Tanrnn varlnn elmi sbutunun mmknszlyn saslandrmas. Tanrnn varlnn klassik sbutlarnn rddi.
Zkann tnqidi v xlaq dininin mahiyyti. Tanrnn varlnn xlaqi sbutu. Tanr ideyas zkann ideal kimi. Dinin xlaqa mnasibti Kantn din flsfsinin sas mslsi kimi: Din yalnz zka dairsind.
Kanta gr dini etiqadn tsnifat: xlaq dini v statutar (tarixidin, kils dini) din. xlaq dininin sciyysi. Statutar dinin xsusiyyti. Saf xlaq dini v ibadt dininin frqi.
Hegelin din flsfsi. Hegelin ruh flsfsi. Din mtlq ruhun formalarndan biri kimi. Hegel trfindn din flsfsinin flsfi biliyin mstqil sahsi kimi formaladrlmas. Dinin flsfsin dair mhazirlr. Hegel gr flsf v din, onlarn qarlql mnasibti. bdi hqiqtin drkind flsf il dinin metod frqlri. Hegelin Tanrya etiqad rasionalladrmas.Hegel flsfsind din anlay. Dinin rhind hqiqi, mtlq din adlandrd xristianl sas gtrmsi. Tanr mtlq ideya kimi. Dinin lahi ruhun trmsi kimi rhi. Tanrnn varlnn nnvi sbutlarna mnasibti. Vhy dini.
Dini ur formalarnn dini mnasibtlrin formalar kimi nzrdn keirilmsi. Dini mnasibtlrin formalarnn obyektiv v subyektiv trflri. Dini mnasibtlrin (urun) formalar v onlar arasnda frqlr: dini hiss, seyretm (seyrdalma, dalma), tsvvr v tfkkr. Dinin spekulyativ anlaynn rhi.
Dinin Hegel tsnifat. Xalq dini v pozitiv din. Dinin inkiafnn pilllri: tbii din, mnvi frdiyyt dini, mtlq din v onlarn sciyysi. Tbii dinin sviyylri. Mnvi frdiyyt dininin formalar. Mtlq dinin xristianln sciyysi: xristianlq hqiqt, azadlq v ruh kimi. Hegel tsnifatnda islama yer ayrlmamas.
Din flsfsinin flsfi biliyin mstqil sahsin evrilmsind v inkiafnda Hegelin xidmtlri.
Dinin mnbyi v mahiyytin dair nzriyy v konsepsiyalar. Din flsfsind dinin mnbyi v mahiyyti problemi. Dinin mnbyi anlay. Dinin mnbyi v mahiyytin dair ehtimal v nzriyylrin tsnifat: teoloji-flsfi v elmi-flsfi nzriyylr. Dinin mnbyin dair teist nzriyylr. Xristianlqda dinin mnbyi problemi. V.midtin pramonoteizm nzriyysi. slamda dinin bdiliyi ideyas. Dinin mnbyi haqqnda elmi-flsfi konsepsiya v nzriyylrin tsnifi v onlarn sciyysi. Siyasi nzriyy v onun nvlri: a. Evgemerizm nzriyysi. lm balarn, hkmdar v qhrmanlarn iahildirilmsi dinin obyekti kimi; b. Aldatma (uydurma) nzriyysi (Kriti, T.Hobbs, J.J.Russo, Kondorse v b.). Burada dinin siyastilrin uydurmas v dvlti idar etm vasitsi hesab olunmas.
Dinin mnbyin dair naturalist nzriyylr: a). qorxu nzriyysinin mahiyyti (Demokrit, T.L.Kar, Spinoza, Yum v b.). Tbitin dinin mnbyi hesab olunmas; b). koqnitiv nzriyylr astral-mifoloji konsepsiya (.Dpi, K.Volney, B.Bauer v b.). Dinin mifologiyaya saslanmas ideyas. E.Teylorun animizm nzriyysi. Ruhi varlqlara inam ibtidai dinin minimumu kimi;c). adaptasiya (uyunlama) nzriyysi L.Levi-Bryl, R.Marett v M.Eliadenin konsepsiyalar. Dinin insann tbit uyunlamas vasitsi kimi rhi.
Dinin mnbyi haqqnda antropoloji nzriyylr: a). sosioloji nzriyy – E.Drkheymin flsfi-sosioloji konsepsiyas; b). psixoloji nzriyy – Z.Freyd dinin mnbyinin insann qeyri-uri istklri il laqdar olmas haqqnda; c). flsfi-antropoloji nzriyy – L.Feyerbax dinin mnbyinin insann asllq hissind olmas haqqnda. Onun Tanr il insan, dinin predmeti il insann mahiyytini eynildirmsi. Xristianln mahiyyti sri dinin flsfi thlili nmunsi kimi. Feyerbax flsfsind dinin tipologiyas: tbii dinlr v mnvi-bri dinlr, onlarn sciyysi.
Klassik marksizmd dinin mahiyyti v mnyi problemi. K.Marks insan mahiyyti v onun fantastik gerkliy evrilmsi haqqnda. Marksizmd dinin real gerkliyin thrif olunmu inikas kimi dyrlndirilmsi. Dinin Engels trfindn verilmi trifi. Marksizm klassiklri dinin aradan qalxmas rtlri haqqnda.XIX sr Azrbaycan maarifilri dinin mnyi v mahiyyti haqqnda. Azrbaycan maarifilrinin flsfsind dinin mnyi v mahiyyti mslsi. Mirz Ftli Axundzad dinin yaranma sbblri v mnblri haqqnda. Kmalddvl mktublar traktat dinin flsfi thlilinin nmunsi kimi. C.fqani trfindn dinin flsfi-sosioloji thlili. Dinin mdniyyt sistemind yeri mslsi. fqani tlimind dinlrin tsnifi: hqiqi v batil inanclar.
Dini tcrb. Dini ur (dini mnasibt) din fenomeni olaraq din flsfsinin predmeti kimi. Dini sistemlrd urun iki sviyysi: adi dini ur v konseptual, nzri-sistemldirilmi dini ur. Dini tcrb dini mnasibtin (urun) formasdr. Dini tcrb anlaynn mzmun tutumu. Dini tcrb – dini hiss v yaantlarn mcmusu kimi. Dini tcrb dini nnnin trkib hisssi, dini mnasibtlrin mhm chtidir. U.Ceymsin Dini tcrbnin mxtlifliyi srinin dini tcrbnin tdqiqind hmiyyti. U.Ceyms myyn psixi hal v yaantnn, tcrbnin dinin formalamasnda ilkinliyi haqqnda. Dini tcrbnin yrnilmsind F.leyermaher v R.Otto kimi teoloq-filosoflarn rolu.Dini tcrbnin sas xsusiyytlri: onun obyektivliyi, passiv v frdi xarakter damas. Dini tcrbd transsendent varlqla laqnin drk olunmas. transsendent varlqla laqnin drk olunmasdr. Dini yaant. Dini yaantda balca rtlr – mcz hissi, yeni dyrlr hissi, mqddslik hissi v s.
Dini tcrbnin tiplri. Dini tcrbnin tiplrinin dini tcrb yaayan v bir-birindn frqlnn psixoloji xsiyyt tiplri zr verilmsi.Mistik tcrb v onun mzmunu. Mistisizml dini nnnin qarlql mnasibti. Mistik tcrbnin sas xsusiyyti – subyekt-obyekt frqinin ya aradan qalxmas, ya da kskin ziflmsi, Mn v Tanrnn vhdti yaants.
Mistik tcrby hazrln sas mrhllri: cismani istk v arzulardan tmizlnm; iradnin tmizlnmsi; aln nurlanmas; Tanrya qovuma.
Mistik tcrbnin sas tiplri. U.Ceyms gr mistik tcrbnin keyfiyytlri: szl ifad olunmazlq; intuitivlik; qsa mddtlilik; iradnin faliyytsizliyi.Sufizm nnsind mistik tcrb.
Dini inam. Dini inam dini mnasibtin (urun) sas formalarndan biridir. Dini inamn sas mzmunu v predmeti. Dini inamn teoloji anlam. Dini inamn flsfi rhi. Dini inamn elementlri: koqnitiv (idraki), emosional v iradi elementlr. Dini mnasibtin inam kimi idraki aspektdn nzrdn keirilmsi. nam v bilik problemi. Bilik dini inam fenomeninin komponenti kimi. Dini inama mnasibtd mxtlif yanamalar. Dini inamn koqnitiv intellektual fenomen kimi rh edilmsi (K.Volney, Dpi, B.Bauer v b.). Dini inamda emosional-iradi element stnlk verilmsi (U.Cems, Z.Freyd, K.Yunq v b.).Elmi v dini bilik. Elmi biliyin faktiki sbut v dlillr, tcrb v mahidy saslanmas. Dini bilikd ehtimal olunan fikirlrin hqiqt kimi tsdiqlnmsi. Elmi bilikl dini biliyin obyektinin frqliliyi. Dini etiqadlar sisteminin saslandrlmasnda aln rolunun msbt dyrlndirilmsi: qti v mtdil rasionalizm. Dini biliyin rasional arqumentasiyalar vasitsil saslandrlmasn lzumsuz hesab edn fideist istiqamt. Fideizmin iki nv haqqnda mlumat.Din dilinin flsfi thlili. Flsfd linqivistik evrili v din dilinin flsfi tdqiqat obyektin evrilmsi. Dinin analitik flsfsinin spesifikliyi. Din dili probleminin L.Vitgenteyn trfindn qoyuluu v rhi. L.Vitgenteynin dil oyunu nzriyysi. Din dili dini inamn mvcudluq vasitsidir. Din dilinin xsusiyytlri. Din dili elementlri dini mna dayan iarlr sistemi kimi. Din dilinin qatlar: tbii dil v sni dil. Tbii dil qatnn ilkinliyi. Sni dil qatnn xsusiyyti.Dini urun simvolik aspekti. Mxtlif dinlrin simvollar v onlarn rhi. Din mdni universum sistemind. Masir humanitar bilikd mdniyyt anlay: antropoloji, aksioloji, normativ v s. yanamalar.
Mdniyyt v din mnasibtlrinin sosial-tarixi v nzri-idraki xarakteri. Din v mdniyytin genezisi. XX srin tannm ilahiyyat-filosofu P.Tillix mdniyyt v dinin qarlql mnasibti haqqnda. Dinin sivilizasiyalar tarixind rolu v hmiyyti. K.Douson yeni mdniyytin yaranmasnda islamn rolu haqqnda. Mdniyytin din sasn tipologiyalarnn trtib olunmas (A.Toynbi v S.Hantinqtonun tipologiyalar v s.).
Dinin digr mdni universalilrl qarlql tsiri. Din v mif, onlarn oxar v frqli chtlri. Mifin sinkretik mzmun damas. Dinin ilkin formalar (animizm, fetiizm, totemizm v s.) mifoloji sinkretizmin ayrlmaz hisssi kimi. Mifoloji btvlyn paralanmas v dinin, elc d digr mdniyyt formalarnn yaranmas. Dind mifoloji sjetlrdn istifad olunmas.
Din v incsntin qarlql mnasibtlri. Din v incsnt gerkliyin hissi-yani obrazlar vasitsil mnimsnilmsi formasdr. ncsnt mifoloji btvlyn ayrlmaz hisssi kimi. Dini ideyalarn ifadsi n incsnt nvlrindn istifad edilmsi. ncsnti v dini eynildirn konsepsiyalarn mzmunu. Dinin v incsntin frqli chtlri. Din fvqlhissi reallqdan asllq hissi v prstidir. ncsnt realln obrazl mnimsnilmsi vasitsidir. Dini incsnt. slam almind dini incsntin xsusiyytlri. Dind v incsntd simvollar.
Din v xlaqn qarlql mnasibti mslsin mxtlif yanamalar: 1. xlaqn din balln irli srn grlr; 2. din v xlaqn bir-birindn asl olmadn qbul etmkl brabr, onlarn qarlql laqsini tsdiq edn grlr. xlaqn din saslandn iddia edn grlrin sas xsusiyyti. Platonun Yevtifron dialoqu v flsf tarixind Yevtifron dilemmas problemi. Xristian ilahiyyat filosoflarn bu problemdn irli gln xlaq nzriyylri. slam dnyasnda fqih v klamlarn hsn v qubh mslsi adlandrdqlar problemin mahiyyti. slam flsfsind (mtzilik, rilik, maturidilik) bu problemin frqli rhi v ortaq chtlri. Din v xlaq mstqil fenomen hesab edn tlimlrin formalar: a. dinl xlaqn qarlql mnasibtini tsdiqlyn v b. dinl xlaqn qarlql laqsini inkar edn grlr. Onlarn mahiyyti. ada din flsfsind din v xlaqn avtonomluunu qbul etmkl brabr, onlarn arasnda qarlql laqnin mvcudluunu tsdiqlyn dnclrin stnlk tkil etmsi.
Din v elm, onlarn ortaq v frqli trflri. Elmin v dinin idraki metodlarnn frqi. Mxtlif dinlrin (xristianlq, islam v s.) elm mnasibti. Elmin ayr-ayr sahlri il dinin laqsi. Dinl elmin mnasibtlrinin sciyysi. Antik dvrd dinl elmin mnasibtinin indifferent xarakteri. Orta srlrd v Yeni dvrd xsusn xristian dnyasnda dinl elm arasnda mnasibtin kskinlmsi. XX srin vvllrindn balayaraq din v elm arasnda grginliyin sngimsi. Din v elm briyytin mnvi mdniyytinin iki mhm fenomenidir.
Din v flsfnin qnoseoloji obyektinin eyniliyi v onlar arasnda frqlr. Din v flsfnin qarlql mnasibtinin sciyysi Antik mdniyytd din v flsfnin yana mvcudluu. Qdim hind, in, orta srlr xristian v islam mdniyytlrind din v flsfnin sintezi. Yeni dvr Avropa mdniyytind bu iki fenomenin qardurmas. slam dnyas filosoflar din v flsfnin qarlql laqsi haqqnda. Farabi v bn Rdn fikirlrinin mqayissi. K.Yaspers din v flsfnin laqsi haqqnda.
Tanrnn varlnn sbutlar. Tanrnn varlnn sbutu din flsfsinin v flsfi teologiyann sas problemlrindn biri kimi. Monoteist dinlrd (iudaizm, xristianlq, islam, siqhizm) Tanrnn varlnn teoloji sbutu. Quranda v hdislrd Allahn varlnn sbuta ehtiyac olmayan hqiqt kimi tsbit olunmas. Tanrnn varlnn flsfi sbutlarnn tiplri: 1. n mkmml varlq kimi Tanr anlayndan x edrk onun varlnn sbutu (ontoloji sbut); 2. Dnya v insan tcrbsinin mxtlif aspektlrin saslanan sbutlar (kosmoloji, teleoloji, antropoloji v s.).
Tanrnn varlnn klassik, yaxud nnvi sbutlar: ontoloji, kosmoloji, teleoloji. Ontoloji sbut. Mkmml varlq anlay ontoloji sbutun sasdr. Monoteist dinlrd Tanrnn mkmml varlq olmas ideyas. bn Sina flsfsind vacibl-vcud anlay ontoloji sbut kimi. A.Avqustinin ontoloji sbutu. A.Kenterberilinin Tanrnn varlna dair aprior (ontoloji) v aposterior sbutlar. Onun ontoloji sbuta stnlk vermsi. Ontoloji sbut trafnda gedn mbahislr. Rahib Qaunilonun tnqidi. Ontoloji sbutun Kant trfindn tnqidi v onun ada flsfd davamlar (G.Rayl, K.Bayer, J.J.Smart v b.). Dekart, Spinoza v Leybnis flsfsind ontoloji sbutun yeni nmunlri. ada din flsfsind Norman Malkolmun ontoloji sbutu dirltmk chdlri. F.Akvinalnn Tanrnn varlna dair arqumentlri. Kosmoloji sbut. Antik flsfd kosmoloji sbutun rnklri. Kosmoloji sbutun iki formas: klami sbut v F.Akvinalnn sbutlar. slam dini-flsfi dncsind vacibl-vcud anlay kosmoloji sbut kimi. l-Kindi v l-Qzalinin sbutlar. Farabinin v bn Sinann imkan dlili. F.Akvinalnn kosmoloji sbutu. Leybnis flsfsind kosmoloji sbut. Kosmoloji sbutun tnqidi (bn Rd v .Kant). Kosmoloji sbutun ada din flsfsind mdafi olunmas (Kreyq, Teylor, Suinbern v b.).Teleoloji sbut. Antik flsfd teleoloji sbutun ilk nmunlri. Monoteist dinlrin mqdds kitablarnda nizam v mqsd ideyas. Mslman filosoflar almin yaradlnn mqsduyunluu haqqnda. l-Kindi v Farabi ilahi nizamlaycnn varl haqqnda. bn Sina flsfsind Allah almin nizam v trtibinin sbbkar kimi. l-Qzalinin mqsd v nizam ideyasn almin gzlliyi fikriyl birg nzrdn keirmsi. bn Rdn teleoloji sbutla bal grlri. F.Akvinalnn teleoloji sbutu saslandrmas. ngilis filosofu U.Peylinin ( XYIII sr) almin mqsduyunluuna dair arqumentlri. Teleoloji sbutun tnqidi (D.Yum, .Kant). xlaqi sbut. Tanrnn varlnn xlaqi sbutunun .Kant trfindn saslandrlmas. xlaqi borc qanunu. Tcrbi zkann postulatlar (azadlq, lmzlik, Tanr). Tanr haqqnda tlimlr. Mxtlif dinlrd Tanrnn atributlarna dair ideyalar. Monoteist dinlrd Tanrnn tkliyi, zli, bdi, qadir v mtlq varlq olmasnn saslandrlmas. Xristianlqda Tanr konsepsiyas: Mqdds lk tlimi. Quran Tanrnn siftlri haqqnda. Din flsfsind Tanr haqqnda tlimlr. Tanri-alm mnasibtlri. Teizm.Deizmin mahiyyti. Deizmd ilk mhrrik, ilk tkanverici anlay. Deist filosoflar.
Flsf tarixind panteist ideyalar. .S.Eriugenann panteizmi. C.Bruno v B.Spinoza flsfsind Tanr-alm mnasibtlri. Mslman dini-flsfi dncsind panteizm. bn rbinin vhdti-vcud tlimi. Panenteizm.Tanrnn varlna skeptik baxlar. Ateizm, aqnostisizm v sekulyarizm. L.Feyerbaxn ateizmi. K.Marksn v F.Engelsin elmi ateizm tlimi.Dini antropologiya. Mifoloji v dini tsvvrlrd insann mnyi mslsi. Dini antropologiyann xsusiyytlri. Dini antropologiyada ruhla bdnin mnasibti mslsi. Frdi ruhun lmzliyi ideyas. Smavi dinlrd insan anlay. nsann yer znd Tanrnn nmayndsi v tmsilisi kimi dyrlndirilmsi. Xristianln insan haqqnda tlimi. slam dinind insan, onun mahiyyti. Smavi dinlrd insann irad azadl problemi. slam flsfsind irad azadl: cbrilik, qdrilik, mtzilik, rilik v maturidilik tlimlri.Flsfi antropologiyann formalamas v inkiaf. Flsf tarixind insan problemi. Antropologiyann flsfi fnn kimi formalamas. Bu sahd Yeni dvr Avropa filosoflarnn (R.Dekart, T.Hobbs, .Kant, L.Feyerbax v b.) rolu. M.eler ada flsfi antropologiyann yaradcs kimi.Dini antropologiyada lmdn sonrak hyat v ruhun lmzliyi problemi. slam dinind lm v lmzlik. Flsfi baxmdan lmzlik.Dini mxtliflik v dinlraras dialoq problemi. ada dnyada ba vern krsl proseslrd din faktorunun yeri v rolu. Dini mxtliflik v dinlraras mnasibtlr ada din flsfsinin problemi kimi. Dinlr arasnda oxarlq v frqliliyin tarixi kklri. Dini mxtlifliyin mahiyyti. ada din flsfsind dinlrin mxtlifliyi problemin dair nzriyylr. Dini inhisarlq v ya nnvi eksklzivizm. Dini hatedicilik v ya inklzivizm. C.Hikin plralizm modeli. Bu nzriyy v ya paradiqmalarn mbahis predmeti v mzmunu. Dini oxluq v dini plralizmin bir-birindn frqi.Dinlraras ziddiyytlr, onlarn xsusiyyti, genezisi: dini mtnlr yanamada frqlilik; sosial-mdni mhitin dourduu problemlr; dinlrin siyasilmsi v siyasi faktorlar v s. Mxtlif (tarixi, siyasi, sosio-mdni v s. ) xarakterli ziddiyytlrin konfessional formada reallamas. Dini ziddiyytlrin beynlmilllmsi. Dindaxili ziddiyytlr, onlarn sbblri.Mdniyytlraras mnasibtlrin tnzimlnmsind v dialoqun qurulmasnda mxtlif din mnsublarnn yaxnlamasnn, dinlraras razlq v saziin hmiyyti. Dini sahd dialoqun mzmunu v sas formalar. Qrb din flsfsind dinlraras dialoqun dstklnmsi (C.Hik, N.Smart, V.Smit v b.). Xristian almind dialoq arlar. slamn dini dzmllk nnlri.Azrbaycanda dini tolerantlq cmiyytin sabit inkiafnn faktoru kimi. Respublikamzda mxtlif dini konfessiyalar arasnda mkdalq v dialoqun inkiaf.
dbiyyat1. Alici Mustafa. Mslman- Hristiyan Diyalou. st., z Yaynlar, 2010.2. Aslanova R. Qloballama v mdni mxtliflik. Bak, Elm, 2004.
3. Bnyadzad K. rq v Qrb: ilahi vhdtdn ken zndrk. B., 2006.4. Xlilov S. Bax buca. B., 2009.5. Xlilov S. nam, bh v idrak / BDU lahiyyat Fakltsinin Elmi Mcmusi, 2010, 14 (sentyabr).
6. Xlilov S. Sivilizasiyalararas dialoq (dqiqldirilmi ikinci nr). Bak, 2009.
7. Xlilov S. Qrb flsfsind islama v xristianla iki frqli mnasibt // Xlilov S. Flsf: tarix v masirlik (flsfi komparativistika). Bak, 2006.
8. smaylolu M. Din flsfsi. B., 2011.9. Kl R. Ahlakn dini temeli. 4. Bask. Ankara, 2003.10. Kurucan A. slamda dialoq v tolerantlq. Bak, Xzr nriy., 2008.11. Qedirova R. Gazali ve bn Rd`de Din-felsefe mnasibeti // BDU lahiyyat fakltsinin Elmi Mcmusi, 2006, 5 (mart).12. Quliyev E. Dinlraras dialoqa Quran mvqeyindn yanama / Dvlt v Din toplusu, 2009, 1 (9), fevral.13. Mehdiyev N. Dini epistemologiya / BDU lahiyyat fakltsinin Elmi Mcmusi, 2008, 09 (aprel).14. Mehdiyev N. Fideizm ya da Tanr inancnn irrasionall / Flsf v sosial-siyasi elmlr jurnal, 1, 2009.
15. Mehmet S.Aydn. Din felsefesi. 5. Bask. Ankara, 1996.
16. Mehmet Aydn. Allahn mvcudluuna inanman rasionall / Flsf v sosial-siyasi elmlr jurnal, 1, 2009.
17. Mehmet Bayrakdar. Din Felsefesine Giri. 2. Bask. Ankara, 2005.18. Memi . Kur`an-I Kerim`de nsan ve insane-tefekkrilikisi / BDU lahiyyat fakltsinin Elmi Mcmusi, 2008, 09 (aprel).19. Mustafayev E. slam flsfi grnd irad azadl problemi http://www.oner.by.ru/elshen.htm20. Mrdl Q. C.fqaniy gr qza v qdrin mahiyyti. Bak Universitetinin Xbrlri, Sosial-siyasi elmlr seriyas, 2006, 1.
21. Mrdl Q. C.fqaniy gr dinin flsfsi. Bak Dvlt Universiteti lahiyyat Fakltsinin Elmi Mcmusi, 2008, 09 (aprel).22. Rstmov .. Azrbaycanda tbii-elmi biliyin inkiafnn flsfi problemlri. B., 2001.23. Skirbekk Q., Gilye N. Flsf tarixi. Bak, 2008.
24. Zeynalov M. Flsf tarixi. Ali mktblr n drslik. Bak, 2000.25. .. . . , 1998.26. . . , . .-.: “”, 2004.
27. . . . ., 2008.28. . .,1995.29. .. . . ., 1990.30. .. . . ., 1998.31. .. . . , 2003.32. .. // : . , 1986. ., 1987.33. .. ( ). ., , 1993.34. . , .1. ., 1993.35. , . ., 1986.36. . . ., 2001.37. .. : I (- ). , 2007.38. .. , “. “, 2004, 11.
Mnblr1. Afqani C. Dehriyyuna Reddiye (Natralizm eletirisi). st.,1997.
2. Axundzad M. F. Kmalddvl mktublar // srlri, 3 cildd. Bak, 2005. II cild.3. fqani C. Tfsirinin tfsiri (ingiliscdn trc. Q.Mradl). Flsf v sosial-siyasi elmlr jurnal, 2010, 2.4. kbal M. slamda Dini Dncenin Yeniden Douu. st., 1984.5. qbal M. Dini tcrbdn doan kflrin flsfi thlili. Flsf v sosial-siyasi elmlr jurnal, 2008, 5-6.6. qbal M. slam mdniyytinin ruhu // Flsf v sosial-siyasi elmlr jurnal, 2009, 1.
7. ncil. hdi-Cdid. Stokholm, 1995.
8. Quran (trc. Z.Bnyadov v V.Mmmdliyev). B., 2001.9. Marks K., Engels F. Din haqqnda. B., 1965. 10. -hrstani M. Dini triqtlr v flsfi tlimlr. Bak, 1998.11. . . 2- . ., 1975-1977. .1.12. .. http://www.upelsinka.com/Russian/classic_sossey_1.htm13. . . ., 1993.
14. . . 1980.15. . http://www.upelsinka.com/Russian/classic_kant_1.htm16. – . . ., 1994.17. .. ? ” “, 2004, 11. 18.
http:/tainimirozdania/ucoz.ru/publ/25-1-0-229 19. . . . : . –; “”, 1996.20. . – // .. 2- . ., 1957. . 2.21. .. . ., 1989.22. . . ., 1965.23. . . . ., 1994.24. . // . 2- . ., 1965. . 2.25. . . ., 1994.3
Müstəqilliyin bərpası və Azərbaycanı tanıyan ilk 5 DÖVLƏT
XX əsrin sonlarında SSRİ-nin dağılması ilə yaranan tarixi şərait nəticəsində Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa edib. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasından bəhs edərkən, heç şübhəsiz, tarixə “İstiqlalçı deputatlar” adı ilə düşən 43 nəfəri də yada salmaq lazımdır.
1991-ci ilin martında keçmiş SSRİ-nin bütün respublikalarında Sovet İttifaqının saxlanılması ilə bağlı referendum keçirilib, o cümlədən də Azərbaycanda. Məqsəd bu idi: SSRİ qalsın və yaxud qalmasın? Bu referendumun bir variantı bu idi ki, sovet hökuməti qalsın, Azərbaycan da onun tərkibində yaşasın. İkinci variant o idi ki, sovet hökuməti dağılsın, Azərbaycan müstəqil olsun.
Həmin il martın 7-də, səsvermə günündə Azərbaycanın keçmiş Ali Sovetinin üzvü olan 350 deputatdan yalnız 43 nəfəri SSRİ-nin qalmasının əleyhinə, Azərbaycanın müstəqliyininin lehinə səs verib. Və onlar tarixə “İstiqlalçı deputatlar” adı ilə düşüblər. Yerdə qalan 300-dək deputat biz “SSRİ-ni istəyirik” fikrini səsləndiriblər.
1991-ci il oktyabrın 8-də Azərbaycanın keçmiş Ali Sovetinin işə başlanan növbədənkənar sessiyası dörd gün müzakirələr aparıb. Nəhayət, 1991-ci il oktyabrın 18-də Ali Sovetin sessiyasında tarixi sənəd – Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı qəbul edilib.
Həmin vaxt aktın lehinə Ali Sovetin 360 deputatından 258-i səs verib, yerdə qalanlar ya sessiyaya qatılmayıb, ya da onun əleyhinə səs veriblər.
Konstitusiya Aktında göstərilib ki, müstəqil Azərbaycan dövləti 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Xalq Cümhuriyyətinin hüquqi varisidir. Konstitusiya Aktı 6 fəsil, 32 maddədən ibarətdir.
1991-ci il dekabrın 29-da ümumxalq referendumunda məsələ müzakirəyə çıxarılıb və əhalinin 95%-i səsvermədə iştirak edərək ölkənin müstəqilliyinə, suverenliyinə və istiqlaliyyətinə səs verib.
Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa olunandan sonra dövlət bayrağı, himni və gerbi haqqında da qanunlar qəbul edilib.
Modern.az-ın məlumatına görə, 1992-2006-cı illərdə 18 oktyabr tarixi Azərbaycanda rəsmi bayram kimi qeyri-iş günü olub.
Amma 2006-cı ilin dekabrında Milli Məclidə Əmək Məcəlləsinə edilən əlavə və dəyişikliklərdən sonra 18 oktyabr – Dövlət Müstəqilliyi Günü, 12 noyabr – Konstitusiya Günü və 17 noyabr – Milli Dirçəliş Günü münasibətilə verilən istirahət ləğv edilib. O zamandan rəsmi bayram statusunu itirən həmin tarixlər iş günü sayılır.
18 oktyabrın iş günü elan edilməsi ölkədə birmənalı qarşılanmayıb. Bəzi tarixçilər Milli Məclisin Azərbaycan üçün çox önəmli bir tarixi dövlət səviyyəli bayramlar siyahısından çıxararaq, onu peşə bayramı səviyyəsinə endirməsini mənfi hal kimi qiymətləndirir.
Onu da qeyd edək ki, 1991-ci ildə Dövlət Müstəqilliyi Aktının əleyhinə çıxan Ali Sovetin bəzi keçmiş deputatları hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasında rəhbər vəzifələr tuturlar.
Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini ilk olaraq 1991-ci il noyabrın 9-da Türkiyə Cümhuriyyəti tanıyıb. Daha sonra Rumıniya (11 dekabr 1991), Pakistan (13 dekabr 1991), İsveçrə (23 dekabr 1991), İran (25 dekabr 1991), ABŞ (23 yanvar 1992), Rusiya (10 aprel 1992) ölkəmizi müstəqil dövlət kimi qəbul ediblər.
2 mart 1992 ci-ildə isə Azərbaycan BMT-yə üzv qəbul olunub.
Milli.Az
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.