Fars mədəniyyəti: mənşəyi, dini, yeri, iqtisadiyyatı, sənəti

Bunun əvəzinə dini bir memarlıq yox idi, çünki Farslar üçün tanrıların ibadət yerləri olmadığı üçün ritualları qeyd etmək üçün yalnız bir qurbangah lazım idi.

DiNİn məDƏNİYYƏT ‎ÜZƏRİNDƏ TƏSİRİ (əxlaqi və mədəni)‎

təbii olaraq, ‎böyümək, inkişaf etmək və irəliyə getmək istəyər.

Tarix boyunca ‎bəzi cəmiyyətlərin digərlərinə nisbətən daha

çox yol qət edib, iz ‎qoyduqlarını görmək olar. Bir cəmiyyətin

inkişaf edib mədəniyyət ‎yaratması çox vacib bir mərhələdir.

Heç şübhə yoxdur ki, din ‎sivilizasiyanı zənginləşdirir və daha

da gözəlləşdirir. Əlbəttə belə ‎də deyil ki, hər bir din özü ilə

bəşərin mədəniyyətinə zidd bir ‎mədəniyyət gətirir. Əksinə hər

bir din müəyyən dəyərlər yaradır və ‎ya onları açıqlayır. İslam

dininin dünya mədəniyyətindəki ‎əvəzolunmz təsirləri vardır.

Bu məqalədə elə onun bəzi təsirlərini ‎araşdırırıq.‎

Açar sözlər: İslam, sivilizasiya, mədəniyyət, bəşər, hüquq

1. Əl-Mustafa Beynəlxalq Virtual Universiteti, İslam araşdırmaları

2. Əl-Mustafa Beynəlxalq Virtual Universitetinin Əsas Elmi-heyətinin üzvü,

Ərəbcə “mədinə” sözündən götürülən mədəniyyət kəlməsi

‎‎“şəhərləşmək”, “şəhər həyatını mənimsəmək” deməkdir. Qərb

‎dillərində istifadə olunan civilisation kəlməsi, latın dilində ci-

vitas ‎kəlməsindən yaranan ingiliscə city, fransızca çite (şəhər)

sözləri ilə ‎və ingiliscə civic (şəhərə aid), civit (kübar) sözləri

ilə eyni mənaları ‎daşımaqdadır.‎

Cəmiyyətdə inkişaf və irəliləmədə dinin çox vacib yeri vardır. Çünki, ‎din insanları

bir-birinə bağlayan ən önəmli dəyərdir. Bu hiss və ‎inanc həmin cəmiyyəti daha güclü

edər. İbn Xaldun bu barədə belə ‎deyir: “Əgər qəlblər batil şeylərə və dünyəvi

mənfəətlərə yönəlsə, ‎rəqabət başlayar və anlaşılmazlıqlar artar.

Ancaq haqqa yönələr, batil ‎olan şeyləri, dünyəvi mənfəətləri rədd edərsə və sadəcə

Allahın ‎razılığını hədəf bilərsə, (haqq ətrafında) birləşərlər, rəqabət aradan ‎gedər,

anlaşılmazlıqlar azalar və bir-biri ilə yardımlaşma və ‎mübarizənin ən gözəl forması

görünər. Beləcə. hakimiyyət ‎genişlənər və dövlət böyük bir gücə sahib olar.”‎

Əbəttə mədəniyyətlər coğrafi və iqlim şəraitinə görə fərqlənir və ‎bərabər deyildirlər.

Mədəniyyətlərin bəzisi, məsələn cahiliyyət ‎dövründəki qız uşaqlarını diri – diri

basdırmaq adəti, cəmiyyətlərdə ‎bidət və xurafatlar yayıb və zaman keçdikcə o

cəmiyyətin ‎mədəniyyətinə çevrilmişdir. Təbiidir ki, belə mədəniyyətlər və dinin

‎arasında heç bir əlaqə yoxdur.‎

Din o zaman zühur edir ki, özündən əvvəl olan dindəki sistemin ‎forması fəsada

çevrilsin, ya da əxlaqi – ictimai yoldan çıxma ‎yaransın. Hər halda, din adətən

cəmiyyətdə əsaslı dəyişiklik ya ‎inqilab yaradır ki, mədəniyyətlərin silkələnməsinə, bəzi

ünsürlərin ‎dağılmasına və yeni dəyərlərə uyğun yeni ünsürlərin yaranmasına ‎səbəb olur.

Heç şübhə yoxdur ki, din sivilizasiyanı zənginləşdirir və daha da ‎gözəlləşdirir.

Əlbəttə belə də deyil ki, hər bir din özü ilə bir ‎mədəniyyət gətirir. Əksinə hər bir din

müəyyən dəyərlər yaradır və ‎ya onları açıqlayır. Bu dəyərlər, bir mədəniyyət

formasında, bu ‎dəyərlərə uyğun olmayan qədim mədəniyyəti aradan aparır.

İslamın ‎zühur etməsi və qız uşaqlarını diri-diri dəfn etmək adətini aradan ‎aparması

kimi. Bəzi formalar var ki, məna cəhətdən dəyərsiz və yeni ‎dəyərlərin əksidir, amma

yeni dəyərlərə əsasən onda ruh üfürüb, ‎fəsaddan xaric edib. Məsələn, İranda islamdan

qabaqkı və ondan ‎sonrakı Novruz bayramı kimi.‎

Əslində yeni din, yeni mədəniyyət gətirmir. Əksinə yeni dəyərlər ‎açıqlanır və

cəmiyyət bu dəyərlər əsasında yeni mədəniyyəti yaradır. ‎Yəni dinin əsasında, yeni

mədəniyyət zühur edəndən sonra, artıq o ‎din cəmiyyətin mədəniyyətinin bir hissəsi

Peyğəmbərimizin (s.a.a) dönəmindən indiyə qədər müsəlmanlar öz ‎inancları

çərçivəsində mədəniyyət yaratmışlar. Müsəlmanların fərqli ‎zaman və fərqli məkanlarda

mədəniyyət yaratmaqlarına baxmayaraq, ‎bu mədəniyyətlərin təməl qaynaqları eyni

İslam və sivilizasiyalar

İslam mədəniyyətini digər mədəniyyətlərdən fərqləndirən təməl ‎xüsusiyyətlər vardır.

Hər şeydən əvvəl İslam dini ilhamını vəhydən ‎almışdır. Andre Miquelin dediyi kimi,

“İlhamını dindən alaraq ‎şəkillənən bir toplumda şübhəsiz dinin təsiri daha dərin və bu

sosial ‎həyatda daha aydın görülməkdədir.” Müsəlmanların tarixinə ‎baxarkən hər sahədə

dinin təsirini görmək mümkündür. Belə ki, ‎təhsildən mədəniyyətə, incəsənətdən sosial

həyata, memarlıqdan ‎tutmuş hər sahəyə qədər dini dəyərlər hiss edilir.‎

İslam dini, inanclılara bəzi vəzifələr müəyyən etmişdir. Bu vəzifələr ‎fərd və

cəmiyyətin xeyri üçündür. İslam dininin özünə məxsus ‎dünya görüşü və həyat tərzi

Hər şeydən öncə, İslam ‎mədəniyyəti maddə ilə məna, ruh ilə bədən, dünya ilə axirət,

vəhy və ‎ağılla ayrılmaz bir bütünlük təşkil edir. Bunlarla bərabər, İslam ‎mədəniyyətində

fərqli irq, rəng, dil, mədəniyyət, coğrafiya və.s ‎faktorları ayırıcı ünsürlər hesab edilmir.

Çünki, İslam dini insanı ‎fərqli dində olsa belə, onunla insan kimi rəftar etməyi,

hörmət ‎etməyi tapşırmışdır. Əli ibn Əbu Talibin Malik Əştərə göndərdiyi ‎məktubda bu

məsələyə işarə edilmişdir: “Sənin üçün ən yaxşı xəzinə ‎xeyir əməllərin xəzinəsi

olmalıdır. Bəs öz nəfsinə qalib gəl. Nəfsinə ‎rəva görmədiyin məsələdə xəsislik et ki,

nəfsin istədiyi şeylərdə ‎xəsislik etmək insafdandır. Rəiyyət ilə mehribanlıq etməyi,

onları ‎sevməyi və lütfkarlığı özünə şüar qərar ver. Yırtıcı bir heyvan kimi ‎olma ki,

onları ovlamağı özünə qənimət biləsən.

Çünki, onlar iki ‎qrupdurlar. Ya səninlə eyni dindən olanlardırlar. Ya da, yaradılışda

‎səninlə eynidirlər. Onlar səhvə yol verəcəklər, bilərəkdən və ya ‎bilmədən yanlışlığa

düçar olacaqlar. Onları öz mərhəmətin və ‎mehribanlığından nəsibsiz etmə. Necə ki,

Allah Təalanın sənə qarşı ‎mehriban və bağışlayan olmasını istəyirsən.”‎

İslam mədəniyyətində insan başda olmaqla, canlı və cansız hər ‎varlıq yaradılış statusuna

uyğun olaraq öz həyatını davam etdirmək ‎hüququna malikdir. Həmçinin fərdin ailə həyatı,

qonşularla ‎münasibəti, elm və təhsil, iqtisadiyyat, sosial, mədəni, incəsənət və.s ‎sahələrdə

İslamın tövsiyə etdiyi hüquqi və əxlaqi qanunlar ‎mövcuddur.‎

‎”Tarixdəki Yüz Böyük İnsan” adlı kitabıyla bütün dünyada əks-‎sədaya səbəb olan

Amerikalı elm adamı professor Michael Hart’a ‎kitabın ilk nəşr olunduğu tarixdən on il

sonra, Qahirədə çağırıldığı ‎bir mükafat mərasimində, Əl-Əhram qəzeti müxbirinin;

“Kitabınızın ‎nəşrindən 10 il keçdi demək olar.

“100 Məşhur Adam” adlı ‎kitabınızda birinci yeri Həzrət Məhəmmədə ayırmışdınız,

hələ də bu ‎fikrinizdə israrlısınız? ” sualına bu cavabı vermişdi:‎

“Bu məşhurların ilk siyahısıdır. Bu say 200-300 belə olarsa, Həzrət ‎Məhəmmədin (s)

siyahının başındakı yeri sabitdir. Mən məşhurları ‎araşdırarkən bəzi sabit meyarlar

ortaya qoydum. Bunlardan biri də, ‎məşhurların insanlıq tarixində buraxdıqları geniş və

dərin izlərdir. ‎Mənim, məşhurların ən məşhuru olaraq Həzrət Məhəmmədi ‎seçməyim

isə, Onun həm peyğəmbərliyi, həm də dini və dünyəvi ‎səviyyədə fövqəladə şəkildə

müvəffəqiyyətli olmasıdır. Bəşər – ‎əxlaqi, fəlsəfi və hüquqi olaraq İslamdan daha

mükəmməl bir din ‎görməmişdir.

Həzrət Məhəmmədin vəfatından sonra da İslam, ‎dünyanın şərqində və qərbində

yayılmağa davam etdi. Dünyada hələ ‎bir çox insan ürəkləri və ağılları ilə İslama

yönəlir. Həzrət ‎Məhəmmədin dəvət etdiyi din, 14 əsr əvvəl mədəniyyətin və

‎mədəniyyət mərkəzlərinin xaricindəki bir bölgədə doğulmuşdu. Və ‎çətin şərtlər altında

yol aldı. Buna baxmayaraq İslam, dünyanın hər ‎istiqamətinə yol tapdı. Və inanıram ki

Həzrət Məhəmməd kimi, hər ‎istiqamətiylə mükəmməl bir insan, bir daha gəlməz. “

Professor Dr. ‎Michael Hart.‎

Bir toplumun mədəniyyət yarada bilməsi üçün bəzi xüsusiyyətlərə ‎malik olması

lazımdır. Bu xüsusiyyətlər həmçinin, toplumu bir yerə ‎toplayır və onu daha da

gücləndirir. İnsanları bir yerə toplayan, ‎aralarında qardaşlıq, səmimiyyət və dostluq

yaradan ünsürlər ‎maddiyatdan daha çox, mənəviyyatla əlaqədardır.

Mənəvi ünsürlər ‎mədəniyyətlərin əmələ gəlməsində çox böyük rol oynayıblar. Şəhid

‎Mütəhərrinin dili ilə desək: “Şübhə etmək olmaz ki, bir cəmiyyətin ‎inkişafı nəinki

münaqişələrin, dava-dalaşların, ixtilafların, ‎ziddiyyətlərin, əksinə, həmfikirliyin,

uyğunluğun, bərabərliyin, ‎qarşılıqlı köməyin vasitəsilə gerçəkləşir.

Həqiqətdə cəmiyyətdə ‎çoxluqlar, ayrılıqlar, ixtilaflar vəhdətə hər nə qədər yaxın olarsa

və ‎mübahisələr, ziddiyyətlər öz yerini hər nə qədər köməyə, həmrəyliyə ‎daha çox verərsə,

o cəmiyyət daha kamil olar.”‎

Qurani-Kərimdə buyurulur: «Hamılıqla Allahın ipindən yapışın, bir-‎birinizdən

ayrılmayın. Allahın sizə bəxş etdiyi nemətləri yada salın ‎ki, bir zaman siz düşmən

olarkən O, qəlblərinizi bir-birinizə ‎mehriban etdi və Onun bu nemətinə görə qardaş

Allahın Peyğəmbəri (s):«Ey insanlar! Birliyə, bütövlüyə üz tutun və ‎parçalanmaqdan

çəkinin.» (Knzül-ümmal, hədis 1028)‎

İmam Əli (ə) da xütbələrində də təfriqə və parçalanmaq pislənilir: ‎

‎«Cəmiyyətin əksəriyyəti ilə birgə olun. Çünki Allahın əli ‎camaatladır. Bir-birinizdən

ayrılmayın ki, sürüdən ayrı düşən qoyun ‎canavara yem olduğu kimi insanlardan ayrı

düşən də şeytana yem ‎olar. Allah-taala heç kimi təfriqə ilə xeyirə və səadətə

çatdırmaz.» ‎‎(Nəhcül-Bəlağə, xütbə 127)‎

Təfriqə, ixtilaf, uyğunsuzluq olan cəmiyyətdə birlikdən və ‎inkişafdan söz gedə

bilməz. E. Durkheimın da dediyi kimi ‎toplum üzvlərinin eyni dəyərlər çərçivəsində

düşünməkləri və ‎anlaşmaları “kollektiv şüuru” yaradır. Kollektiv şüurun güclü ‎olduğu

cəmiyyətlərdə çətinliklər qarşısında müqavimət, inkişaf ‎etmək daha asan və sürətli olur.

Sosial, mədəni və dini dəyərləri ‎güclü olan cəmiyyətlər hər nə qədər maddi ünsürlər

baxımından ‎zəif olsa da, dinamik sosial quruluşa sahibdirlər.

Çünki, onları ‎bir yerə toplayan dəyərlərdir. Bir toplumun mədəniyyət qurması ‎üçün

bir-birinə sıx bağlanmış fərdlərə sahib olması lazımdır. ‎

Fərdləri bir-birinə bağlayan ən mühüm ünsürlərin başında ‎mənəvi dəyərlər

gəlməkdədir. Mənəvi dəyərlər deyərkən ‎ağlımıza ilk olaraq sosial, mədəni, əxlaqi, dini

və.s dəyərlər gəlir. ‎

Həzrət Adəmdən etibarən göndərilən dinlərin hamısında əxlaq çox ‎önəmli yer

tutmuşdur. Bu əxlaqi dəyərləri bu gün dünyadakı dinlərin ‎çoxunda görmək mümkündür.

“Əxlaq” “xülq” sözünün cəmidir. ‎‎“Xülq” insanın daxili xüsusiyyətləri, «xəlq» isə zahiri

forma ‎deməkdir. İnsanlarda müşahidə olunan hər bir əməl, daxili keyfiyyət, ‎hərəkət

əxlaq və əxlaqi rəftar adlanır.‎

Əxlaq universaldır. Buna görə də hər millətin, cəmiyyətin və dinin ‎bir əxlaq anlayışı

vardır. Buna baxmayaraq, dünyadakı ilahi dinlərin ‎bəzi ortaq əxlaqi qanunları vardır.

Məsələn: doğruluq, təmizlik, ‎yaxşılıq etmək, böyüklərə hörmət, zərər verməmək,

günahsız birini ‎öldürməmək, oğurluq, zina və yalançı şahidlik və.s.‎

• Doğruluq – İnsanın digər insanlarla əlaqələrində təməl əxlaqi ‎davranışlardan

biridir. Eyni zamanda insanın kimliyini, davranışını ‎ortaya qoyan bir xüsusiyyətdir.

Doğruluq – yalan, hiylə, ikiüzlülük, ‎riyakarlığın ziddidir. Bütün dinlər doğruluğa,

dürüstlüyə çox böyük ‎dəyər vermişlər. ‎

İslam dini doğruluğa çox dəyər vermişdir. Necəki, Qurani Kərimdə ‎‎“Sənə əmr

edildiyi kimi, düz (yolda) ol. Səninlə birlikdə iman ‎gətirənlər (tövbə edib ardınca

gedənlər) də düz (yolda) olsunlar.” ‎‎(Hud – 112), “Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun

və doğru söz ‎söyləyin!” (Əhzab – 70) ayələri Peyğəmbərin şəxsində bütün ‎möminlərə

doğru olmağı əmr etməkdədir. ‎

İslam ancaq doğru danışmağı yox, həmçinin rəftar və davranışlarda ‎da doğruluğun

mühümlüyünü qəbul edir.

Ey iman gətirənlər! ‎Allahdan qorxun və (imanında, sözündə, işində) doğru olanlarla

‎olun! (Tövbə – 119)‎

Xristianlıqda da doğruluğa əhəmiyyət verilmişdir. İncillərdə ‎doğruluq bu cür ifadə

edilmişdir: “Ən kiçik işlərdə etibar edilə ‎biləcək insan, böyük işdə də etibarlı olar.

Ən kiçik işdə dürüst ‎olmayan adam, böyük işdə də dürüst olmaz.” (Luka İncili 16/10)

‎‎“Həyatdan zövq almaq istəyən dilini pislikdən, dodaqlarını yalandan ‎qorusun. . Çünki,

Rəbbin nəzəri doğru insanların üzərindədir” ‎‎(İncil, Peterin 1-ci məktubu – 3/ 10 – 12)‎

İslam və xristianlıqda olduğu kimi doğruluq yəhudiliyində dəyər ‎verdiyi bir

məsələdir. Bu məsələ Tövratda bu cür ifadə edilmişdir: ‎‎“Oğurluq etməyəcəksiniz. Hiylə

işlətməyəcəksiniz. Bir-birinizə ‎yalan deməyəcəksiniz. Mənim adımdan yalandan and

‎içməyəcəksiniz. ” (Müqəddəs kitab, Levlilər 19/1-12) “. Sən ‎yaxşıların yolu ilə get.

Doğruların izi ilə get. Çünki, ölkədə ‎yaşayacaq olanlar doğrulardır. Orada qalacaq

olanlar dürüst ‎adamlardır.” (Tövrat, Süleymanın sözləri – 3/ 20-21)‎

Budizm və Hinduzimdə də doğruluq əxlaqi ucalıqlardan biri hesab ‎edilir.

Hinduizmdəki karma inancı – insanın keçmişdə etdiklərinin ‎gələcəkdə qarşılığını

görəcəyi inancı əsasındadır. Buna görə də ‎doğruluq insanın karma inancını müəyyən

edən ən vacib əxlaqi ‎qanundur. “Hər buddistin doğru bir insan olması üçün 5 şərtə

riayət ‎etməsi və 5 qadağadan qaçması lazımdır. Həmin qanunlar bunlardır: ‎Can daşıyan

varlıqları öldürməmək, özünə aid olmayan şeyləri ‎götürməmək, başqasının xanımına

toxunmamaq, doğru olmayan şeyi ‎söyləməmək, sərxoşluğa səbəb olan içkilərdən

istifadə etməmək” ‎‎(Qautama Budda)‎

Konfuizmdə isə doğruluq insanın mükəmməl əxlaqının göstəricidir. ‎Bu xüsusiyyətə

sahib olan insanın bir çox şeyin öhdəsindən ‎gələcəyinə inanılır.‎

Doğruluq həm fərdi, həm ictimai həyatda müsbət nəticələr doğuran ‎əxlaqi

Doğru davranışlar cəmiyyətin səviyyəsini ‎qaldırar, həyatın daha sakit və mehriban

olmasına şərait yaradar. Sırf ‎bu səbəbdən bütün dinlər doğruluğu öz ardıcıllarına

• Təmizlik – bütün dinlərin ortaq əxlaqi qaydalarından biri sayılır. ‎Bəşər tarixində

ortaya çıxan bütün dinlər təmizliyə çox önəm ‎vermişlər. Dinlərdə təmizlik deyərkən

əsasən 2 şey – zahiri və batini ‎təmizlik nəzərdə tutulur. Bəzi dinlər batini təmizliyə daha

çox fikir ‎verərkən, bəzi dinlər hər ikisinin vacibliyini vurğulamışlar. ‎

İslam dini həm zahiri, həm mənəvi təmizliyə diqqət etmiş və bunu ‎ibadətlə əlaqələndirmişdir.

Peyğəmbərimizə (s.a.a) gələn ilk ayələrdə ‎də təmizlik vurğulanmışdır: “Ey (libasına) bürünüb

sarınan! Qalx ‎‎(qövmünü Allahın əzabı ilə) qorxut! Öz Rəbbini uca tut! Libasını ‎təmizlə! (Nəfsini

günahlardan pak et!) (Əzaba səbəb olacaq) pis ‎şeylərdən uzaqlaş! (Müddəsir 1- 5)‎

Zahiri və batini təmizliyə dəyər verən İslam dini, zahiri təmizliyi bir ‎çox ibadətlərin

əsas şərtlərindən saymışdır: dəstəmaz və qüsl kimi. ‎Həmçinin bədən, paltar, yemək,

məkan və ümumi yerlərin təmizliyi ‎barədə İslamın göstərişləri vardır. ‎

Pis davranış, pis fikirlər və duyğular mənəvi çirkinliyi ifadə edir. ‎İslam dini

çirkinliklərdən qorunaraq mənəvi baxımdan da ‎təmizlənməyi əmr etmişdir. “Allah

(günahından) tövbə edənləri, ‎‎(təmiz və) pak olanları sevər!” (Bəqərə – 222). Buna görə

dua, ibadət, ‎tövbə insanı mənəvi çirkinliklərdən təmizləyir.‎

Xristianlıqda zahiri təmizlikdən daha çox mənəvi təmizliyə üstünlük ‎verilmişdir.

Necə ki, İncildə daha çox zahiri təmizliyə üstünlük ‎verənlərə bu cür bənzətmə

verilmişdir: “Siz zahirdən gözəl görünən, ‎amma içi cəsəd sümükləri və hər cür pisliklə

dolu olan bəzədilmiş ‎məzarlara bənzəyirsiniz.

Zahirdən insanlara gözəl görünürsüz, amma ‎daxildə ikiüzlü və pisliklərlə

dolusunuz.” (Matta İncili 23/27,28) ‎Xristianlıqda pis söz və davranışlar insani maddi

şeylərdən daha çox ‎çirkləndirir. Bu haqda İncildə: “İsa xalqını yanına çağırıb onlara:

‎‎“Dinləyin və bunu bilin ki, ağızdan girən şey insanı çirkləndirmək. ‎İnsanı çirkləndirən

ağızdan çıxandır.” (Matta İncili 15/10,11)‎

Yəhudilikdə isə həm zahiri, həm mənəvi təmizliyə önəm verilsə də, ‎daha çox zahiri

təmizlik vurğulanır. Tövratda buyurulur: “Yuyunub ‎təmizlənin, pislik etdiyinizi gözüm

görməsin. Pislik etməkdən ‎çəkinin. Yaxşılıq etməyi öyrənin.” (Müqəddəs kitab,

Yeşeya, ‎‎1/16,17) Yəhudilikdə ibadət üçün təmizlik vacibdir. İbadət edən ‎insanlar əl və

ayaqlarını yuyarkən, ibadətə rəhbərlik edən şəxslər isə ‎bədənlərini tamamilə

Buddizm və Hinduizmdə zahiri təmizlikdən daha çox mənəvi ‎təmizliyə üstünlük

verilmişdir. Hinduizmdə insanın qəlbinin hər cür ‎pisliklərdən təmizlənməsi əmr edilir.

Bir hindu günəş doğmadan ‎öncə oyanar, tanrını zikr edər və yuyunar. Beləliklə sabah

‎ibadətindən əvvəl su ilə təmizlənmiş olar.‎

İnsanlar üçün maddi təmizliklə bərabər mənəvi təmizlikdə ‎mühümdür. Qəlbini,

ruhunu hər cür pisliklərdən təmizləmiş insan, ‎həm də zahiri təmizliyinə də fikir

verməlidir. Buna görə də bütün ‎dinlər insanı həm batini, həm zahiri təmizliyə

• Yaxşılıq etmək – bütün dinlərin ortaq dəyərlərindən hesab olunur. ‎Dinlər öz

ardıcıllarına yaxşılıq etməyi, insanlara xidmət etməyi əmr ‎etmişdir. Çünki, yaxşılıq

etmək dindarlığın bir nişanəsidir. ‎

İslamda yaxşılıq etmək dinin əsaslarından biri hesab olunur. ‎‎“Mömin olmaqla

bərabər, yaxşı işlər görən kişilər və qadınlar ‎Cənnətə daxil olarlar.

Onlara xurma çərdəyi qədər haqsızlıq edilməz!” ‎‎(Nisa – 124) Kim yaxşı bir iş görsə,

xeyiri özünə, kim də bir pislik ‎etsə, zərəri özünə olar! (Casiyə – 15).‎

İslam dini yardım etməyi və yaxşılığı kimsəni incitmədən, Allaha ‎xatir etməyi əmr

etmişdir. “Ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi, ‎malını riyakarlıqla (özünü xalqa

göstərmək üçün) sərf edən, Allaha ‎və axirət gününə inanmayan şəxs kimi, minnət

qoymaq və əziyyət ‎verməklə puça çıxarmayın.” (Bəqərə – 264) ‎

İslam dinində yaxşılıq etmək çox yönlü bir davranışdır. Yolda ‎qalmış birinə kömək

etməkdən xəstə ziyarətinə, bir yetimin başına ‎sığal çəkməkdən bir insana təbəssüm

etməyə, ehtiyac sahibinə ‎kömək etməkdən heyvanlara şəfqət göstərməyə qədər bir çox

gözəl ‎davranışları özümdə cəmləmişdir. ‎

Yaxşılıq etmək yəhudiyilin də diqqət etdiyi vacib əxlaqi ‎qanunlardandır. Yəhudilərin

kitabı Tövratda hər yəhudinin imkanı ‎daxilində yardım etməsi buyurulub. “Əlindən

gəldiyi qədər ehtiyacı ‎olanlardan yaxşılığı əsigəmə” (Müqəddəs kitab, Süleymanın sözləri

‎‎3/ 27) “Bir qardaşın yoxsullaşıb möhtac olarsa, ona kömək ‎etməlisən.” (Levlilər 25/ 35)‎

Xristianlıqda yaxşılıq və yardım etmə əbədi xoşbəxtliyin yollarında ‎biri olaraq qəbul

Ancaq edilən yaxşılıqların gizli olması ‎tövsiyə edilir. İncildə bu haqda buyurulur: “

Birinə sədəqə ‎verdiyiniz zaman şeypur çalaraq elan etməyin. Siz sədəqə verərkən ‎sol

əliniz sağ əlinizin nə etdiyini bilməsin. Verdiyiniz sədəqələr gizli ‎qalsın. Gizli edilənləri

görən atanız sizə mükafatlandıracaqdır.” ‎‎(Matta İncili 6/2,4)‎

Buddizm və Hunduizm kimi Şərq dinlərində də yaxşılıq etmək əmr ‎edilmiş və

səadətə çatmağın yolu kimi qəbul edilmişdir.

Məsələn ‎Buddizmə görə, bütün canlılara fərq qoymadan sevgi və xoş niyyətlə

‎yaxınlaşmaq, hər canlıya mərhəmət etmək və başqalarının uğurlarına ‎sevinmək insanı

səadətə çatdıran yollardır. Buna görə də bir buddist ‎bütün canlılarla, məxsusən

insanlarla yaxşı davranmalıdır.

Konfuizmdə başqalarının çətinliklərini bölüşmək, onlara şəfqət ‎göstərmək təməl

• Böyüklərə hörmət – Böyüklərə yaş və həyat təcrübələrindən dolayı ‎hörmət

edilməlidir. Qocalıq hər insanın bir gün yaşlanıb sevgiyə, ‎şəfqətə ehtiyaclı olduğu bir

dönəmdir. Buna görə bütün dinlər ‎böyüklərə hörməti əmr etmişlər. ‎

İslam dininə görə böyüklərə hörmət etmək əxlaqi keyfiyyətlərdən ‎sayılır. “Rəbbin

yalnız Ona ibadət etməyi və valideynlərə yaxşılıq ‎etməyi (onlara yaxşı baxıb gözəl

davranmağı) buyurmuşdur. Əgər ‎onların biri və ya hər ikisi sənin yanında (yaşayıb)

qocalığın ən ‎düşkün çağına yetərsə, onlara: “Uf!” belə demə, üstlərinə qışqırıb acı ‎söz

söyləmə. Onlarla xoş danış!” (İsra – 23) “Biz insana ata-anasına ‎‎(yaxşılıq etməyi,

valideyninə yaxşı baxmağı, onlarla gözəl ‎davranmağı) tövsiyə etdik. Anası onu

(bətnində) çox zəif bir halda ‎daşımışdı. (Uşağın süddən) kəsilməsi isə iki il ərzində

olur. (Biz ‎insana buyurduq: ) “Mənə və ata-anana şükür et. Axır dönüş ‎Mənədir!”

Xristianların müqəddəs kitabı olan İncildə böyüklərə hörmət və ata-‎anaya xoş

davranmaq çox mühümdür. “Rəbb yolunda ana-atanızın ‎sözünü dinləyin. Çünki, doğru

olan budur. Yaxşı həyat sürmək, ‎uzun ömürlü olmaq üçün ana, atana hörmət

Böyüklərə hörmət etmək yəhudillikdə də çox vacibdir. Yəhudiliyin ‎müqəddəs kitabı

Tövratda buyurulur: “ Ağ saçlı insanların ‎qarşısında ayağa durub, yaşlılara hörmət

edəcəksən” (Müqəddəs ‎kitab, Levlilər 19/32)‎

Ata anaya hörmət etmək Həzrət Musaya verilən “10 Əmr”dən biridir ‎Tövratda bu

barədə buyurulur: “Hər kəs ata-anasına hörmət etsin.” ‎‎“Tanrının buyuruğuna əsasən

ana-atana hörmət et. Ömrün uzun ‎olsun.”‎

Konfuizmdə böyüklərə hörmət etmək, ana-ataya yaxşı davranmaq ‎müdrikliyin

nişanələrindəndir. Buddizm və Hinduizmdə də ‎böyüklərə hörmət etmək əxlaqdan hesab

• Başqalarına zərər verməmək – Bütün insanlar dünyaya gəldiyi ‎vaxtdan bir çox

haqlara sahib olurlar: yaşamaq, mülkiyyət, inanmaq, ‎düşüncə, namus və.s. Bütün dinlər

insanların sahib olduğu təməl ‎haqları qorumaq üçün, onlara təcavüz edən hər cür

hücumu qadağan ‎etmişdir. İnsanların canına, malına, namusuna dair hər cür təhdid

‎dindarlığa və gözəl əxlaqa ziddir. ‎

İslam dini bütün canlılara şəfqət və mərhəmətlə davranmağı əmr ‎etmiş və zülmü

böyük günahlardan hesab etmişdir. İslam, yəhudilik, ‎xristianlıq, budizm və konfuizm

kimi dinlərin hamısı insanlara və ‎digər canlılara zülm etməyi düzgün hesab etməmişlər. ‎

Buddizmə görə bütün canlılar bir-birinə qohum sayıldığı üçün hər ‎hansı bir canlını

incitmək doğru deyldir. Bu səbəbdən bir buddistin ‎qan tökməsi və canlılara xətər

yetirməməsi çox mühümdür. Buddist ‎mətnlərinə görə “bütün varlıqlar təhlükə

qarşısında qorxarlar və ‎həyat hamısı üçün qiymətlidir. Bu vəziyyəti qəbul edən bir

insan, ‎onları öldürməz və öldürülmələrinə də səbəbkar olmaz.”‎

‎“Bir insan özü üçün istədiyini qardaşı üçün istəmədikcə həqiqi ‎mömin olmaz” –

‎“İnsanların sənə necə davranmağını istəyirsənsə, sən də onlara o cür ‎davran” –

‎“Sənin üçün xoş olmayan şeyləri dostların üçün də etmə. Bu ‎Tövratın əslidir.”

‎“Bir şəxs dünyadakı bütün yaradılanların ona necə davranmasını ‎istədiyi kimi

‎“Həyat hər kəs üçün əzizdir. Digərlərini özünlə müqayisə edərək nə ‎onlarla mübahisə

et, nə də mübahisəyə səbəbkar ol.” (Budizm)‎

‎“Özün üçün istəmədiyin şeyi başqalarına etmə.” (Konfuzim)‎

‎“Yaxşı insan digərlərinin qazancını öz qazancı, digərlərinin itkisini ‎də öz itkisi

olaraq görər.” (Taoizm)‎

• Öldürməmək – Bütün dinlərin qadağan etmiş olduğu davranışların ‎birincisi insan

canına qəsd etməməkdir. Çünki, insanın sahib olduğu ‎təməl haqlardan birincisi yaşamaq

haqqıdır. Hər hansı bir insanı ‎haqsız yerə və qəsdən öldürmək böyük bir günahdır. Bu

səbəblə ‎cinayət törətmək bütün dinlərdə böyük günah sayılıb və qadağan ‎edilmişdir. ‎

İslam dininə görə hər insan yaşamaq haqqına malikdir. Bu səbəbdən ‎əgər bir səbəb

olmazsa, bir insanı öldürmək bütün insanları ‎öldürməkdir. Həmçinin, bir insanı xilas

etmək, bütün insanları xilas ‎etmək deməkdir.

Bu Qurani Kərimdə bu cür söylənmişdir: “Hər kəs ‎bir kimsəni öldürməmiş (bununla

da özündən qisas alınmağa yer ‎qoymamış) və yer üzündə fitnə-fəsad törətməmiş bir

şəxsi öldürsə, o, ‎bütün insanları öldürmüş kimi olur. Hər kəs belə bir kimsəni diriltsə

‎‎(ölümdən qurtarsa), o, bütün insanları diriltmiş kimi olur.” (Maidə – ‎‎32) Digər bir ayədə

də bu cür buyurulmuşdur: “Yoxsulluqdan ‎qorxub (Cahiliyyət dövründə olduğu kimi)

övladlarınızı (xüsusilə, ‎qız uşaqlarını) öldürməyin. Biz onların da, sizin də ruzinizi

veririk. ‎Onları öldürmək, həqiqətən, böyük günahdır!” (İsra – 31)‎

Xristianlığa görə sonsuz həyata qovuşmağın və xoşbəxtliyin ‎şərtlərindən biri də

öldürməməkdir. Şərq dinlərində də öldürmək ‎böyük günahlardan hesab olunur.

Buddaya görə insanı nirvanaya ‎çatdıran yollardan biri də heç bir canlını

öldürməməkdir. Buddizmin ‎müqəddəs mətnlərində bu mövzu bu cür ifadə edilir: “

Bütün ‎insanlar cəzalandırılarkən titrəyərlər, bütün insanlar ölümdən ‎qorxarlar, sən də

onlara bənzədiyini xatırla və nə öldür, nə də ‎öldürülməsinə səbəb ol.”‎

• Oğurluq etməmək – Dinlərin ortaq əxlaqi qanunlarından biri də ‎oğurluq

etməməkdir. İslam dini oğurluq etməyi böyük günahlardan ‎hesab etmişdir. Çünki,

oğurluq həm insanların zəhmətinə qarşı bir ‎hörmətsizlik, həm də haqqa riayət

etməməkdir. Qurani Kərimdə ‎insanların mallarına haqsız yerə əl uzatmaq bu cür qadağan

‎edilmişdir: “Ey iman gətirənlər! Qarşılıqlı razılıqla edilən alış-veriş ‎müstəsna olmaqla,

bir-birinizin mallarını haqsız bəhanələrlə (haqsız ‎yerə) yeməyin.” (Nisa – 29)‎

Oğurluq xristianlıqda da qadağan edilmişdir. İncilə görə oğurluq ‎doğru bir davranış

deyildir və qadağan edilmişdir. ‎

Yəhudilikdə “10 Əmr”dən biri də oğurluq etməməkdir. Tövratda ‎insanların mallarına

göz dikmək, onları haqsız yerə almaq günah ‎sayılmış və bu günahı işləyənlərə qarşı sərt

cəzalar tətbiq edilmişdir. ‎‎“Oğurluq etməyəcəksiniz, hiylə işlətməyəcəksiniz. Oğru

oğurladığı ‎şeyin qarşılığını mütləq ödəməlidir. Heç nəyi yoxdursa, oğurluq ‎etdiyinə görə

qul olaraq satılacaqdır.” (Müqəddəs kitab. Levlilər 19/ ‎‎11)‎

Hinduizm və Buddizmdə də oğurluq qadağan edilmişdir. Buddizmin ‎‎5 qanunundan

biri də oğurluq etməməkdir. Bu dinlərdə oğurluq ‎etmək insanın mənəvi yolunda bir

maneədir. Nəfslərinə uyub ‎başqalarının mallarını göz dikənlər çirklənmiş insanlar hesab

• Zina etmək – İnsan nəslini təhdid edən, fərdlərin iffət və namus ‎dəyərlərini yox

edən zina, tarix boyunca cəmiyyətlər və dinlər ‎tərəfindən zərərli bir davranış hesab

edilmişdir. Hüquqi, əxlaqi və ‎bəzi siyasi sistemlər zinanın qarşısını almaq üçün qanunlar

və ‎cəzalar müəyyən etmişlər.‎

İslam dini də zinanı əxlaqsızlıq və böyük günahlardan hesab edir. ‎Bu səbəbdən

Qurani Kərimdə zinaya səbəb ola biləcək düşüncə, söz ‎və davranışlar qadağan

edilmişdir. Belə ki, buyurulmuşdur: “Zinaya ‎da yaxın düşməyin. Çünki o, çox çirkin bir

əməl və pis bir yoldur!” ‎‎(İsra – 32)‎

Yəhudilikdə də zina pis və qadağan edilmiş davranışlardandır. “10 ‎Əmr” dən biri

olan “zina etməyəcəksən” (Müqəddəs kitab) əmri hər ‎yəhudinin əməl etməsi vacib olan

əsas qanunlardandır. Tövratda ‎zinanın hər növü qadağan edilmiş və bu işi görənlər sərt

şəkildə ‎cəzalandırılmışlar. (Müqəddəs kitab, Levlilər 18/1, 30)‎

Xristianlıqda da zina böyük günahlardandır. Xristianlıqda zina ‎etmək haram olduğu

kimi, hər hansı bir qadına pis nəzərlə baxmaq ‎da zina etmək sayılır. İncilə görə birinin

əxlaqsızlıq istisna olmaqla, ‎öz yoldaşını boşaması düzgün deyildir. (Matta İncili 5/ 37,

Hind dinlərində də zina qadağan edilmişdir. Ailəyə dini və sosial ‎baxımdan dəyər

verən hinduizmə görə cinsi ehtiyaclar qeyri-qanuni ‎yollarla təmin edilməməli və

zinadan uzaq durulmalıdır. Buddizmdə ‎isə zina etməmək, əməl edilməsi lazım olan 5

qanundan biridir. Bir ‎buddist nəfsini və bədənini kontrol etməli, hər növ şəhvətdən və

pis ‎hisslərdən özünü qorumalıdır. Çünki cinsi ehtiyacları təmin etmək ‎hər növ

• Yalançı şahidlik – Doğruluğa əmr edən dinlər yalan danışmağı və ‎yalançı

şahidliyi qadağan etmişlər. Yalan danışmaq insanlar ‎arasından güvən və etibar

duyğusunu zədələyir. Yalançı şahidlik isə ‎ədalətin bərqərar olunmasının qarşısını alar

və günahsız insanların ‎nahaq yerə cəzalandırılmasına səbəb olar. ‎

İslam dini yalançı şahidliyi qadağan etmiş və bu barədə Quranda ‎buyurulmuşdur:

“Yalan sözlərdən də çəkinin.” (Həcc – 30)

Yalançı ‎şahidliyin qadağan edilməsi Qurani Kərimdə bu cür ifadə edilir: “Ey ‎iman

gətirənlər! Allah qarşısında (borcunuzu yerinə yetirməkdə) ‎sabitqədəm və ədalətli

şahidlər olun. Hər hansı bir camaata qarşı ‎olan kininiz sizi ədalətsizliyə sövq etməsin.

Ədalətli olun. Bu, ‎təqvaya daha yaxındır. Allahdan qorxun. Allah etdiklərinizdən

‎xəbərdardır!” (Maidə – 8) ‎

Yalançı şahidlik etməmək yəhudiyin “10 Əmr”indən biridir. ‎‎“Qonşuna qarşı

yalandan şahidlik etməyəcəksən!” “Yalandan ‎xəbərçilik etməyəcəksiniz. Yalançı

şahidlik edərək haqsız yerə pis ‎adamın tərəfini tutmayacaqsınız!” (Müqəddəs Kitab)

Rəbbinin nifrət ‎etdiyi 6 şey, iyrəndiyi 7 şey vardır: Qürurlu gözlər, yalançı dil, ‎günahsız

qan tökən əllər, kələkbaz qəlb, pisliyə tələsdirən ayaqlar, ‎yalan qoxan yalançı şahid və

qardaşlar arasında düşmənçilik yaradan ‎insan.” (Tövrat. Süleymanın sözləri 6/19 – 19)‎

Xristianlıqda da yalançı şahidlik qadağan edilmişdir: “Yalan yerə ‎şahidlik etməyin.”

(Matta İncili 19/ 18, 19) “Düşmənlərinizi sevin, ‎sizdən nifrət edənlərə yaxşılıq edin, sizi

lənətləyənlərə yaxşılıq ‎diləyin. Sizi təhqir edənləri dua edin. Sizə yaxşılıq edənlərə

‎yaxşılıq etsəniz, bu sizə nə tərif qazandırar? Günahkarlar da bu cür ‎edər.” (Luka İncili

Dini dəyərlərin olmadığı bir cəmiyyət və mədəniyyət təsəvvür etmək ‎çətindir. Bir

dəstə din və mədəniyyət arasındakı bütün əlaqələri ‎inkar ediblər, amma bu baxış

düzgün deyil. Əlbəttə bu məsələ ‎aydındır ki, mədəniyyətlərin bəzisi təkamülə

yetişməkdə olan ‎səmavi dinlərin uca hədəflərinə qarşı olduqlarına görə, dinlə uyğun

‎olmaya bilirlər. Ona görə də din onları qəbul etmir. Amma ‎mədəniyyətlərin çoxu, dinin

proqramları ilə uyğundurlar. Ona görə ‎də din onları təsdiqləyir. Digər tərəfdən, çox vaxt

mədəniyyətlər ‎dinlərin gətirdiyi qaydalar əsasında, dinlərin vasitəsilə yaranırlar.

‎Hər mədəniyyətin yaranmasında az ya çox, birbaşa ya dolayısı ilə ‎din və əxlaqın rolu

vardır. Ola bilər, bəzi mədəniyyətlərdə din ‎faktoru daha zəif, daha fərqli ola bilər.

Amma ortaya çıxan sosial ‎gerçək budur ki, dinlə heç bir əlaqəsi olmayan

mədəniyyətdən ‎danışmaq çox çətindir.‎

Fars mədəniyyəti: mənşəyi, dini, yeri, iqtisadiyyatı, sənəti

The fars mədəniyyəti Orta Asiyada İran yaylasının şimalında yaşayan bir qrup köçəri qəbilədən inkişaf etmişdir. Təxminən 1400 a. C., bu şəhərlərdən bəziləri cənuba doğru hərəkət etdi və silah və alətlər hazırlamaq üçün metal işləməyə başladı.

Eramızdan əvvəl VI əsrdən. C., Farslar, ən böyük antik imperatorluqlardan birini yaratmalarına səbəb olan bir fəth kampaniyasına başladılar. Fars imperatorluğunun və onun mədəniyyətinin formalaşması Midiyalıları məğlub edən və hökmranlığını genişləndirməyə başlayan Böyük Kirin hakimiyyəti dövründə baş verdi.

Farslar fəth etdikləri xalqların adət və inanclarına çox dözümlü idi. İmperatorluqlarını gücləndirmək üçün ticarətlə məşğul olmağa imkan verən möhtəşəm bir rabitə şəbəkəsi yaratdılar, bu sahədə valyuta və ya bir növ banklar kimi yeni xüsusiyyətlər təqdim etdilər.

Farslar geniş imperiyalarının idarəsini yaxşılaşdırmaq üçün əraziləri satrapiya adlanan vilayətlərə böldülər. Nəhayət, onların mədəniyyəti eramızdan əvvəl 490-cu ildən Yunanıstanı fəth etməyə çalışdıqları zaman tənəzzülə başladı. Bir neçə illik qarşıdurmadan sonra güclü Fars ordusu çox zəiflədi və Makedoniyalı İskəndər tərəfindən məğlub edildi.

Fars mədəniyyətinin mənşəyi

Farslar, Hindistan-İran qolunun fəth etdiyi mədəniyyətlərlə birləşərək sona çatan bir Hind-Avropa xalqı idi.

Əvvəlcə İran yaylasının şimalında yerləşən köçəri tayfalar qrupu idi. Dilə əsaslanan mədəni kimliyə görə bu xalq, eramızdan 2020 ilə 1500 il əvvəl gələn Hindistan-Avropa Aryalılarına aiddir. C.

Təxminən 1500 a. C., bu qəbilələr Qafqazdan İran yaylağına enərək Midiya və Fars adlarını aldılar. Birincisi şimalda, ikincisi cənubda yerləşdi.

Fars imperiyası

O dövrdə ərazi yeni gələn Hindistan-Avropa xalqlarını tutmağı bacaran Assuriyalılar tərəfindən idarə olunurdu. Medianın lideri Ciaxares xalqını birləşdirməyi bacardıqda və hökmranlığını genişləndirməyə başladıqda bu dəyişdi. Babillərlə birlikdə Ninevanı dağıtdı və Ecbatanada kapitallı bir krallıq qurdu.

Farslar da öz növbəsində II Kir hakimiyyətə gələnə qədər Midiya hakimiyyəti altında idilər. Bu general və siyasətçi eramızdan əvvəl 550-ci ildə Midiyalıları məğlub etdi. C. və yaxınlıqdakı krallıqları fəth etmək üçün başladıldı: Babil və Lidiya. Bir neçə il ərzində hər iki ərazi birləşdirildi və ilk böyük Hindistan-Avropa imperatorluğu quruldu.

Fars dini

Farslar arasında ən vacib din Zərdüşt vəhylərinə əsaslanan Zərdüştlük idi. Ancaq bu xalq fəth etdikləri mədəniyyətlərin inanclarına çox dözümlü idi.

Zərdüştlük

Zərdüştlük dualist bir dindir, yəni əks xarakterli iki tanrıya inandıqları mənasını verir.Onlardan biri Hormuz (Ahura Mazda) yaxşılığı, digəri Əhriman şəri təcəssüm etdirirdi.

Bu din üçün Hörmüz, qiyamət günü Əhrimanı məğlub edib əbədi uçuruma atmağı bacarmışdı. Bundan sonra ölülər diriləcək və insanlar mühakimə olunacaq. Salehlər cənnəti qazanacaq, zalımlar cəhənnəmə gedəcəklər.

Zərdüşt təlimləri adlı bir kitabda toplanmışdır Zend-Avesta, fars mədəniyyətinin müqəddəs kitabı.

Cənazə mərasimləri

Farsların cənazə mərasimləri cəsədlər üçün etdikləri terrorla qeyd olundu. Bu səbəblə dəfn olunsalar torpağı çirkləndirəcəklərini düşündükləri üçün mərhumların cəsədlərini tərk etdilər.

Fars İmperatorluğunun coğrafi yeri

Qeyd olunduğu kimi, Fars xalqlarının mənşəyi İranın şimal yaylasındadır. Bu yaylağa köçdükləri zaman şimaldan Xəzər dənizi ilə, cənubdan Fars körfəzi və Oman körfəzi ilə, qərbdən Zagros dağları və şərqdən Hind vadisi ilə həmsərhəd olan bir ərazidə yerləşdilər.

İmperiyanın genişlənməsi

Farslar onları Hindistanla sərhədlərə gətirən bir sıra müharibələrə başladılar. Qərbdə Kiçik Asiyaya getdilər, burada Yunanların təsir dairəsi olan Lidiyanı fəth etdilər.

Bir müddət barışdıqdan sonra Farslar Babil üzərinə hücumlarını genişləndirməyə və bütün Mesopotamiya, Fələstin və Suriyanı ələ keçirməyə davam etdilər.

II Kirin varisi Kambiz Misiri fəth etdi, baxmayaraq ki, davamlı üsyanlarla üzləşməli idi. Bununla birlikdə, imperatorluğun genişlənməsi, hər üç tibbi müharibədə Farsları məğlub edən Rumlar tərəfindən yavaşladı.

Bu fəthlər Fars ərazisini çiçəkləndiyi dövrdə Şimali Yunanıstandan Hind çayına və Amudəryaya qədər uzadıb. İmperatorluğuna Misir, Trakya, Orta Şərq, Kiçik Asiya və Qafqaz daxil idi.

Siyasi və ictimai təşkilat

Farslar yeni əraziləri fəth etdikdə çox tolerant siyasət qurdular. Beləliklə, işğal olunmuş yerlərin hökumətlərinə yerli elitaların üzvlərini daxil etdilər, vergilər az idi, sakinlərinin inanclarına hörmət etdilər və əlavə olaraq Babil İbraniləri kimi bəzi mövzu xalqlarını azad etdilər.

Bu davranış, Farsın və ya Suriyanın Finikiya şəhərləri kimi bir çox bölgədə Farsların xoş qarşılanmasına səbəb oldu.

Mütləq monarxiya və satrapiyalar

Kral I Darius Kirin tətbiq etdiyi feodal quruluşu dəyişdirdi və imperiyanı satraplara (vilayətlərə) böldü, onların başında satrap adlanan məmurlar vardı. Digər yüksək məmurlar katiblər, generallar və “kralın gözləri və qulaqları” deyilən kral qonaqlar idi.

Farsların hökumət sistemi irsi mütləq monarxiya idi. Kral ilahilik kimi qəbul edilirdi və ən yaxşı ovçu və ən yaxşı döyüşçü olmalı idi. Şəxsi ordusu “ölümsüzlər” adlanırdı.

Satraplar, öz növbələrində, əyalətlərdə monarxı təmsil edirdilər. Onun vəzifələrinə vergi toplamaq və ordu üçün əsgər toplamaq daxil idi. Onun əsas əməkdaşları katibə və qoşunlara rəhbərlik edən bir general idi.

“Kralın gözləri və qulaqları” deyilənlər, dövlət məmurlarını yoxlamaq üçün imperiya ərazilərində gəzən müfəttişlər idi.

Fars sosial piramidası

Fars cəmiyyəti müxtəlif sosial təbəqələrə sahib idi. Piramidanın üstündə kral ailəsi idi. Sonra kahinlərdən, böyük tacirlərdən və zadəganlardan ibarət kübarlar gəldi. Üçüncü təbəqə kiçik tacirlər, əsgərlər və ya sənətkarlar kimi orta və populyar siniflərdən ibarət idi.

Sosial piramidanın əsasını azad kəndlilər təşkil edirdi. Əhalini dəstəkləmək üçün onların işi çox vacib idi, lakin əvvəllər çox az qaynaqla yaşayırdılar və demək olar ki, bütün məhsulu çatdırmaq məcburiyyətində qaldılar. Bundan əlavə, ictimai işlərdə və saray tikintisində də çalışmalı idilər.

Bu kəndlilərin altında yalnız qullar, ümumiyyətlə hərbi əsirlər var idi. Onların rolu tikintidə ən ağır işləri görmək idi.

Mədəni töhfələr

Qeyd edildiyi kimi, Farslar fəth etdikləri xalqlara qarşı çox dözümlü idilər. Fars mədəniyyətini zənginləşdirən bu şəhərlərin adətlərini özündə cəmləşdirmək tez-tez olurdu.

Farsların ən əhəmiyyətli töhfələri arasında memarlıq metodları, yeni əkinçilik texnikalarının istifadəsi, suyun daşınması üçün kanalların çəkilməsi və ya rəsm və əlyazmaların yaradılması idi.

Ərazi təşkilatı

İmperatorluğun vilayətlərə bölünməsi, satrapiyalar, gələcək mədəniyyətlər üçün bir nümunə olan inzibati bir yenilik idi. Satraplar, funksiyaları arasında imperiyanın xərclərini ödəməyə yönəlmiş vergilərin toplanmasına sahib idi.

Sikkə

Farslar pul kəsən ilk xalqlardan biri hesab olunur. Daros adlı qızıl parçaları idi və içərisində bir oxatan obrazı meydana gəldi.

Bu sikkələr zənginlik və prestij rəmzi olaraq dəyərləndirildi və bu xalqın həyata keçirdiyi ticarət fəaliyyətində də mühüm rol oynadı.

Digər tərəfdən, Farslar ibtidai bank sistemindən istifadə edir və ticarət fəaliyyətlərini tənzimləmək üçün tələb və təklifdən istifadə edirdilər.

Sənətlər və elm

Fars mədəniyyətinin fəzilətlərindən biri, Mesopotamiya mixi yazısı, eyni ərazidə bəzi inşaat üslubları və ya sələflərinin elmi bilikləri kimi fəth edilmiş xalqların verdiyi töhfələrdən necə istifadə edəcəyini bilmək idi.

Digər sivilizasiyaların da təsiri altında olan sənətdə, böyük auditoriya otaqları təmin edən binaların, binaların inşaatçıları kimi fərqləndilər.

Rabitə

Fars xalqının coğrafi yeri, əhəmiyyətli bir ticarət fəaliyyətinin inkişafı üçün çox vacib idi. Kommunikasiyanı daha da yaxşılaşdırmaq üçün bu xalq Anadolu ilə İranı birləşdirən böyük kral yolunu tikdi. Marşrutda səyahətlərini asanlaşdırmaq üçün rölelər və postlar yerləşdirildi.

Fars mədəniyyətinin iqtisadiyyatı

Farsların ən vacib iqtisadi fəaliyyətləri əkinçilik, mədənçilik, heyvandarlıq və ticarət idi.

Bu fəaliyyətlər dövlət nəzarəti altında idi və “Paz del Rey” adlı bir siyasət tərəfindən təbliğ edildi. Bu siyasət tərəfindən inkişaf etdirilən təşəbbüslərin bir nümunəsi kənd təsərrüfatı istehsalını artırmaq üçün suvarma kanallarının inşası və bu səbəblə əlaqədar vergiqoyma idi.

İqtisadi fəaliyyət

Farsların həyata keçirdiyi əsas iqtisadi fəaliyyət əkinçilik idi. Məhsullardan ən yaxşı şəkildə faydalanmaq üçün suyu dağlardan düzənliyə aparan suvarma sistemi yaratmalı idilər.

Bundan əlavə, oaz əkinçiliyini, armud, fındıq, şaftalı və ya albalı kimi meyvələr yetişdirdikləri zəngin yerləri də inkişaf etdirdilər. Digər becərilən məhsullar taxıl, xüsusən də buğda və darı idi.

Digər tərəfdən, farslar heyvan növlərini evcilləşdirir və mal-qara və qoyun otarmaqla məşğul olurdular.

Bu iki fəaliyyətə mədənçilik də əlavə edilməlidir, çünki işğal etdikləri ərazi müxtəlif növ mineral və metallarla olduqca zəngindir.

Nəhayət, ticarət tədricən imperiya daxilində ən vacib fəaliyyətlərdən birinə çevrildi. Sözügedən valyutaların yaradılması daxili və beynəlxalq ticarət fəaliyyətini stimullaşdıran amillərdən biri idi.

Ticarətdəki bum, böyük tacirlərdən ibarət bir sosial təbəqənin meydana çıxmasına səbəb oldu. Bunlar Çin və Hindistandan Aralıq dənizinə gələn karvan yollarından istifadə edirdilər.

Hörmət

Farslar ərazilərini genişləndirməyə başladıqdan sonra əyalətlərindən xərac toplamağa başladılar. Hamısı vergilərini həm natura, həm də qiymətli metal külçələri ilə ödəməli idilər və gəlirlər imperiyanın ümumi xərclərini ödəmək üçün istifadə edildi.

Fars sənəti

Fars incəsənəti Misir və ya hər şeydən əvvəl Mesopotamiya kimi xalqların yaratdığı təsiri aldı.

Buna görə sənəti Mesopotamiya bazası və Misir və Yunan elementləri ilə çox eklektik idi. Ümumiyyətlə, əsərləri monarxiyanın ucaldılmasına yönəlmişdi, buna görə saraylar bədii yaradıcılığın zirvəsinə çevrildi.

Bunun əvəzinə dini bir memarlıq yox idi, çünki Farslar üçün tanrıların ibadət yerləri olmadığı üçün ritualları qeyd etmək üçün yalnız bir qurbangah lazım idi.

Mesopotamiya ənənəsinə sadiq qalaraq, farslar əsas material kimi kərpicdən istifadə etdilər. İstisna daş istifadə etdikləri sütunlar idi.

Memarlıq

Əhəmənilər dövründə, Böyük Kir və III Dara hakimiyyəti arasında, Fars sənəti ağır şəkildə memarlıq və heykəltəraşlığa yönəlmişdi. O zaman Pasargadas, Susa və ya Persepolis kimi əsas şəhərləri inşa edildi.

Qeyd olunduğu kimi, həmin şəhərlərdə dini memarlıq yox idi. Bu ərazi odlu qurbangahlarla və bəzi nümunələri qorunmayan hündür, kvadrat qüllələrlə məhdudlaşdı.

Digər bir mövzu cənazə memarlığı idi. Bu qəbirdə, böyük uçurumlarda qazılmış və heykəllənmiş fasadları və iki-üç çox sadə otağı olan hipogeyadan əlavə, Kir qəbri də önə çıxdı.

Farslar tərəfindən tikilən ən vacib binalar saraylar idi. Monarxlar üçün iqamətgah kimi xidmət etməklə yanaşı, bu tikililər də orijinal qalalar idi. Bu sarayların böyüklüyü onları bir şəhər daxilində şəhər halına gətirdi.

Bu saraylar hündür zəmində tikilmişdir və yer düz olarsa, inşaatçılar özləri onu süni şəkildə qaldırmışlar. Digər əsas xüsusiyyətlər əsas giriş rolunu oynayan divarlar və sütunlu qapılar idi.

Sarayın içərisindəki əsas sahələrdən biri, monarxın qonaqlarını və ya digər xalqların səfirlərini qəbul etdiyi tamaşaçı salonu olan apadana idi.

Farsların böyük diqqət yetirdiyi başqa bir cəhət də bəzək idi. Beləliklə, sarayları və şəhərləri bəzəyən böyük heykəltəraşlıqlara əlavə olaraq döyüşləri və ya monarxları təmsil edən mozaikaları diqqət çəkirdi.

Heykəl

Heykəltəraşlıq işlərinin əksəriyyəti mifoloji tematik idi. Ən xarakterik təsvirlərindən biri öküz və ya aslan bədəni, qartalın qanadları və qıvrım saqqallı insan başı olan bir tanrı Lammasu idi. Bu şəkil imperatorluğun demək olar ki, hər bir yerində yerləşdirilib, çünki qoruyucu funksiyasına malikdir.

Farslar bu heykəllərdən başqa, alçaq relyefdə böyük ustadlardı. Bu texnika ilə silahlı döyüşçüləri və antropomorf qanadlı boğaları əks etdilər.

İstinadlar

1. Tarix haqqında. Fars mədəniyyəti: mənşəyi, genişlənməsi və düşməsi. Sobrehistoria.com saytından əldə edilmişdir
2. Əlavə. Fars sivilizasiyası. Ecured.cu saytından əldə edilmişdir
3. İncəsənət İspaniya. Fars sənəti. Arteespana.com saytından əldə edilmişdir
4. History.com Redaktorları. Fars imperiyası. History.com-dan əldə edildi
5. Mark, Joshua J. Qədim Fars Kültürü. Ancient.eu-dan alındı
6. Britannica Ensiklopediyasının Redaktorları. Farsca. Britannica.com-dan əldə edildi
7. Livius. Yunan mədəniyyətinə fars təsiri. Livius.org saytından əldə edildi
8. Vaxt xəritələri. Fars İmperiyası: Mədəniyyət və Cəmiyyət. Timemaps.com saytından əldə edildi

Mədəniyyət və cəmiyyət

Mədəniyyət nədir, insan və cəmiyyət həyatında onun rolu nədən ibarətdir?

Mədəniyyət sözü hamıya məlumdur və onu hər kəs bilir və işlədir. лİnsan mədəniyyəti╗, лsiyasi mədəniyyət╗, лdanışıq mədəniyyəti╗ və s. Anlayışlar məişətdə çox işlənməkdədir. Gündəlik məişət həyatında incəsənətə meylli olmaq, teart və muzeylərə getmək mədəniyyətli adamların xüsusiyyəti kimi qəbul olunur. ╟ox vaxt mədəniyyəti лtərbiyə╗, лsavad╗, лziyalılıq╗ mənalarında başa düşürlər.

Beləliklə, лmədəniyyət╗ sözü və anlayışı hamıya məlum olsa da, qeyri-müəyyən və mücərrəddir. Əksər hallarda onu tərifini bilmədən işlədirlər. Lakin elmdə bu cür mücərrədlik qəbul edilməzdir və hər şeyin dəqiq tərifi verilməlidir. Bir çox hallarda olduğu kimi bu anlayışın müxtəlif tərifləri vardır:

Mədəniyyət İnsan və cəmiyyətin müəyyən tarixi inkişafının səviyyəsini əks etdirən və gələcək nəsillərə verilən maddi və mənəvi dəyərlərin, insanların və fəaliyyətinin qaydaların üsullarının məcmusu, birləşməsidir;
Mədəniyyət – tarixi inkişafda olan insan fəaliyyətinin qeyri bioloji proqramlar sistemidir. Bu proqramlar sosial həyatın durumunun saxlanılması və dəyişilməsinin şərtidir.
Mədəniyyət – insanın mövcudluğunun üsullarının, nizamlayıcılarının və nəticələrinin həcminin tərkibi olan mühüm məlumatın nəsildən nəsilə ötürülmə genetik mexanizmi.

Mədəniyyət bir anlayış kimi müəyyən tarixi dövrlərin, cəmiyyətlərin, millətlərin; fəaliyyət sahələrinin, həyatın xarakteristikası kimi də başa düşülür.
Mədəniyyətin subyekti insandır, çünki yalnıx o onu yaradıb yaşadır. İnsanı heyvanlardan ayıran əsas və həlledici meyyar Ц mədəniyyətdir. Mədəniyyətin obyekti isə təbiətdir.

Mədəniyyət ərəb sözüdür. Latınca лkültür╗dür. Bu söz лbecərmə╗ kimi tərcümə olunur. Məsələn, лcultura agri╗ yerin, лcultura animi╗ mənəviyyatın becərilsəsi deməkdir. Buradan məlum olur ki, yerin becərilmədən sonra məhsul verdiyi kimi, insan mənəviyyatı da becəriləndən sonra mənəvi məhsul verir.
Mədəniyyət düşüncənin qəlibləşmiş və etalon düşüncə tərzindən ibarətdir ki, o simvollar vasitəsi ilə alınır və ötürülür. Bu simvollar insan cəmiyyətinin nailiyyətlərini əks etdirir.

Hər bir sistemdə olduğu kimi, mədəniyyətin də nüvəsi və budaqları vardır. Nüvə tarixən formalaşmış ənənəvi anlayışlar və maddi varlıqlardır. Onlar nəsildən nəsilə keçir. Budaqlar isə bunlara bağlı olan dəyərlərdir ki, onlar hər bir şəxsin və cəmiyyətin davranışını və fəaliyyətini, habelə düşüncə tərzinin və biliyinin əsasını təşkil edir. Bütün bu kompleks mədəniyyət adlanır.

Eyni zamanda mədəniyyət insan inkişafının sifəti olaraq ictimai inkişafla üst-üstə düşür.

Hər bir insan üçün mədəniyyət anlayışının daxili və xarici baxışları vardır. Daxili baxış Ц mövcud mədəniyyətin daxilində olmaq, onun ab-havasını almaqdır. İllər boyu bir millətin, ölkənin tərkibində anadan olub yaşayaraq, onların mədəniyyəti də adiləşir, doğmalaşır. Lakin başqa mədəniyyətlərə nəzər salanda insan bir növ ona tədqiqatçı nöqteyi-nəzərindən baxır, çünki onlar bu insan üçün yaddır. Qədim mədəniyyətləri tədqiq edərkən də bu hisslər yaranır. Bütüt bunlar xarici baxışdır.

╟ox vaxt insanda mədəni eqoizm da inkişaf etmiş olur. Bir mədəniyyətin daxilində tərbiyyə alan Adam bəzən başqa mədəniyyətin adamlarına təəccüb hissi ilə baxır, onları anlamır, özünü onlardan daha üstün hesab edir. Bəzən isə əksinə, başqalarına baxdıqca öz mədəniyyətini tam, ya da qismən başqalarından əskik şəkildə qörür, başqalarına həsəd aparıb, onlar kimi olmaq istəyir.
Eyni zamanda müxtəlif mədəniyyətlər bir-birinə qarışır və nailiyyətləri ilə bölüşürlər. Bu proses qədim zamanlardan bəri gedir, lakin son zamanlar daha da intensivləşmişdir. Buna səbəb qloballaşma proseslərinin dərinləşməsidir. Müasir zamanlarda mədəniyyətlərin fövqündə duran yeni bir formasiya yaranmaqdadır. Bu formasiyada bir çox ənənələr bir-birinə yaxınlaşır, eyniləşir, bir çox hallarda isə ortalıqdan çıxır. Vahid bəşəriyyətin yaradılması proektləridə vardır. Buna yardım edən muasir kommunikasiyalar və informasiya vasitələridir.

Bununla belə əks proseslərdə getməkdədir. Bəzi hallarda öz Milli dəyərlərinə qayıdış ideyaları səslənir və tətbiq olunur.
Mədəniyyətşünaslıq elminin məqsədi bu cür ifrat mövqelərdən yayınaraq müxtəlif mədəniyyətlərə obyektiv, düşüncə nöqteyi-nəzərindən yanaşmaqdan, bu fenomenlərə olduğu kimi qiymət verilməsindən ibarətdir.

Mədəni irsin qorunub saxlanması və istifadə edilməsinin zəruriliyi

Mədəni dəyərlər millətin, dövlətin sərvətidir və xalqların Milli-mədəni həyatında və dünyagöruşündə mühüm rol oünayır. Buna jörə də hər bir normal dövlət onu qorumaca çalışır.

Qorunmalı olan obyektlərin siyahısı geniş olur, çünki mədəniyyətin özü geniş anlayışdır. Bu obyektlər daşınan və daşınmaz, mənəvi və maddi olur. Əhəmiyyət baxımından da mədəni dəyərlər ümumbəşəri və yerli ola bilər.

Dövlətlər mədəni obcyektlərin qorunması ilə bərabər, onları yiyəsinə qaytarılmasını da təmin etməlidirlər (qanunsuz aparılıblarsa). Bu sahədə UNESKO kimi beynəlxalq təşkilatlar fəaliyyət göstərir.

Mədəniyyətşünaslığın predmeti, vəzifəsi, strukturu və tədqiqat metodu

Mədəniyyəti tədqiq edən elmə mədəniyyətşünaslıq, yaxud mədəniyyətşünaslıq və ya mədəniyyət nəzəriyyəsi deyilir. Başqa sözlə mədəniyyətşünaslıq mədəniyyətin varlığı, qanunauyğunluqları, inkişafı haqqında elmdir. Mədəniyyətşünaslıq fəlsəfə, tarix, dilçilik, etnoqrafiya, din, sosioloqiya mədəniyyət və incəsənətin qovşağında yerləşən bir elmdir.

Mədəniyyətşünaslığın strukturu, metodları və başya elmlərə münasibəti mübahisə obyektidir. Bəzi müəlliflər onu bir neçə müstəqil elmlərin birləşməsindən ibarət olducunu iddia edirlər. Buna səbəb Mədəniyyətşünaslığın çox geniş sahəni əhatə etməsi, daxili ziddiyətləri və mürəkkəbliyidir.
▄mumiyyətlə struktur baxımından mədəniyyətşünaslıq 3 bölmədən ibarətdir.

1. Mədəniyyətin nəzəriyyəsi (mədəniyyətin inkişafının, varlıcının, qanuna uyğunluqlarının, qanunlarının ən ümumi prinsiplərini tədqiq edir).
2. Mədəniyyətin tarixi (müxtəlif dövrlərin mədəniyyətlərin xüsusiyyətlərini tədqiq edir).

3. Tətbiqi mədəniyyətşünaslıq (əldə olunan təticələrin həyatda tətbiq olunması imkanlarını tədqiq edir).

Hal hazırda kulturologiya məqsədlər baxımından bir birindən fərqlənən iki cərəyana bölünür. Birincisi humanitar mədəniyyətşünaslıqdır. O mədəniyyətin daxili qanunauyğunluqlarını və ədəbiyyat, incəsənət, dil mifologiya, din, ideologiya, əxlaq, elm kimi strukturları tədqiq edir.

İkincisi isə sosial mədəniyyətşünaslıqdır. Burada cəmiyyətin mədəni həyatı hisslərə qapılmadan obyektiv analitik tərzdə tədqiq olunur. Bu cür yanaşma mədəniyyət fenomenlərini başqa elmlərlə müqayisə etmək imkanı verir.

Mədəniyyətşünaslığın metodu vardır. Tədqiqat sualların qoyuluşu ilə başlayır, problemlər ifadə olunur. Sonra problemlərə məntiqi baxımdan yanaşılır. Burada tədqiqatçı mədəniyyətlərə ümumi nəzər yetirir, başqa mədəniyyətlərlə müqayisə edir. Daha sonra tədqiqat tarixi səpkidə davam etdirilir. Burada mədəniyyətin necə yaranması, onun hansı mərhəhələrdən keçməsi və hal hazırdakı vəziyyəti nəzərdən keçirilir.

Mədəniyyətin kommunikativ (əlaqələndirmə) tənzimləmə və dəyərləndirmə funksiyaları

Funksiya sözü ilə ictimai elmlərdə ictimai sistemin hansısa elementinin təyini (nəyə gərəkli olducunu) mövcud olmasının məqsədi kimi başa düşülür.
Mədəniyyətin bir neçə funksiyası vardır:

1. Adaptasiya Ц insanın ətraf mühitə uyğunlaşması. Heyvanlardan fərqli olaraq, insan ətraf mühitə bir tərəfli tabe olmur. O həmdə onu öz tələbatlarına uyğun ediv, özü üçün subyektiv süni mühit yaradır.
2. Kommunikasiya Ц insanlar arasında ünsiyyət yaradılması.
3. İnteqrasiya Ц mədəniyyət müxtəlif insanları birləşdirir, milli birlik, vahid düyyagörüşü yaradır. Din də bu qəbildəndir.
4. İctimai Ц mədəniyyət fərdlərin ictimai həyata cəlb olunmasını təmin edir. Bura ictimai təcrübə, dəyərlər, tərbiə və s. Daxildir.
5. İnformasiya Ц insanlara xas olan biliklərin bir birinə ötürülməsi. Heyvanlardan fərqli olaraq, insanlarda təbiət üstü informasiyaların yığılması prosesi gedir. Bu informasiyalar insanların ölümü ilə bitmir, başqa nəsillərə keçi rvə inkişaf edir.

Mədəniyyətin növləri: maddi və mənəvi mədəniyyət, onların elementləri

Mədəniyyətin iki növü vardır:

1. Maddi mədəniyyət. O da öz növbəsində istehsal-texnoloji (insanın əmək fəaliyyəti) və insan nəsilinin artması (kişi-qadın münasibətləri nəticəsində) növlərinə bölünür. Bura təkcə istehsal-artım məhsulu deyil həm də onları həyata gətirət şərait aiddir.
2. Mənəvi mədəniyyət. Bura mənəvi məhsulun hər növü daxildir (incəsənət, fəlsəfə, elm və s.).
Beləliklə mədəniyyətin məzmunu bütövlükdə insan fəaliyyətini əhatə edir.

Fəaliyyətin də 2 növü vardır: praktiki və mənəvi. Fəaliyyət tətbiq baxımından qurucu və dağıdıcı ola bilər.
İnsan fəaliyyəti nəticəsində dəyərlər meydana gəlir. Bunlar da bir neçə növdür:
– Həyati dəyərlər (həyatın mənası, xoşbəxtlik və s.);
– ▐əxsiyyətin dəyərləri (nəciblik, doğruluq və s.);
– Siyasi dəyərlər (demokratiya, kommunizm və s.);
– Praqmatik dəyərlər (varlı olmağa can atma, şöhrətpərəstlik);
– Dünyagörüşü, əxlaqi, estetik və s. Dəyərlər.

İnsan fəaliyyətinin zirvə nöqtəsi yaradıcılıqdır. Yaradan insan özündən öncə olmayan şeyləri (maddi ya mənəvi) həyata gətirir.
Yaradıcılığın da 4 növü vardır: niyyət, ideyanın yetişməsi, ilham, praktiki tətbiq.

Mədəniyyətşünaslığın humanitar elmlər sistemində yeri və əhəmiyyəti

Mədəniyyəti bir neçə elm tədqiq edir:
Etnoqrafiya, etnologiya (millətlər, onların məişəti və mədəniyyəti elmi);
İctimai antropologiya (ibtidai cəmiyyətləri tədqiq edir);
Mədəniyyətin fəlsəfəsi (mədəniyyətin mahiyyətinin və məqsədənin ən ümumi qanunauyğunluqlarını tədqiq edir);
Mədəniyyətin sosiologiyası (mədəniyyətlə bağlı mədəniyyət problemlərini tədqiq edir);
Tarix (insan mədəniyyətinin faktlarını tədqiq edir).

Kulturologiya isə bütün bu elmlərin fövqündə dayaanaraq, onların tədqiqatlarını ümumiləşdirir və mədəniyyətin ümumi qanuna uyğunluqlarını təyin edir. Bu elmlərdən fərqli olaraq, kulturologiya mədəniyyəti başdan ayağa qədər hər tərəfini nəzərdən keçirir.

Müasir mədəniyyətşünaslığın əsas məktəbləri, cərəyan və istiqamətləri

Muasir mədəniyyətşünaslıcın bir neçə məktəbi vardır. Onların arasında tədqiqata yanaşma tərzlərinin müxtəlifliyi vardır. Əsas məktəblər aşağıdakılardır:

1. Simvolik məktəb. Bu cərəyan mədəni irsi insanlar tərəfindən yaradılmış simvollar kimi təsəvvür edirlər. Sonra isə bu simvollar informasiya şəklində nəsildən nəsilə və başqa adamlara keçir.Mədəniyyətin bütün prosesləri, insan dilində olducu kimi, kommunikativ (simvolları ötürmə) mahiyyəti qəbul edilir. Bu simvollar başqa simvollarla (elmdə, incəsənətdə və s.) birlikdə dünyanın tamlıcını verir. Tanınmış nümayəndələri De Sossür, Kassirer rvə Levi-Strosdur.

2. Naturalist məktəb. Bu cərəyanın nümayəndələri mədəniyyəti insanın ətraf mühitə uyğunlaşması kimi təsəvvür edirlər. Onların fikrincə mədəniyyət insanın bioloci tələbatlarından irəli gəlir. Mədəniyyət insanın dünyaya uyğunlaşması vasitəsindən bir şey deyil, necə ki heyvanlar instinktlər vasitəsi ilə həyat sürürlər. Bu cəhətdət bu məktəb darvinizma yaxınlaşır. Tanınmış nümayəndələri F. Hamilton, Q. Spenser, Z. Freyd, B. Malinovski, K. Lorens, K. Yunqdur.

3. Psixoloji məktəb. Bu cərəyanın nümayəndələrinə görə, mədəniyyət xalqın ruhu ruhudur.

4. Sosioloji məktəb. Burada mədəniyyətin mənşəyini tarixdə, ilahi vəhydə, bioloji zərurətdə, psixologiyada deyil, insan cəmiyyətində və təşkilatlarında təsəvvür edirlər. Tanınmış nümayəndələri T. Eliot, P. Sorokin, A. Veber, T. Parsonsdur.

5. Aksioloji məktəb. Bu cərəyan mədəniyyətşünaslıqda ən çox yayılıb. Yəni burada mədəniyyət mənəvi və maddi dəyərlərin toplusudur. Tanınmış nümayəndələri Rik-kert, Koqen, Münsterberq, Vundt, Brentano, Meynonq, ▐elerdir.

6.Tarixi məktəb. Burada mədəniyyətin mənşəyini tarixi proseslərdə görürlər. Tanınmış nümayəndələri O. ▐penqler, A. Toynbidir.

1. Təkamülçülük (mədəniyyətə təkamül qanunlarında baxışı);
2. Diffuzionalizm (mədəniyyətin лaxması╗ – ticarət, köç, istila və s.) təkanlı proseslər nəticəsində yayılmasıdır.
3. Funksionalizm (mədəniyyət bir tamlıqdır, onun tədqiqi tamlığı hissələrə bölmək vasitəsi ilə həyata keçirilir, hissələrə əhəmiyyət verilir, bir-birləri ilə muqayisə olunarlar).
4. Strukturalizm (mədəniyyəti dil qrammatikası struktur şəklində kimi tədqiq etmə).

Mədəniyyət və sivilizasiya

Sivilizasiya latın sözü лcivilis╗dən (vətəndaşın, dövlətin) yaranmışdır. Bu anlayış qədim zamanlarda antik dünyanı barbar xalqlardan fərqləndirmək üçün meydana gəlmişdir. Yəni barbarlar çarı, qanunu, vətənpərvərliyi tanımırlarsa, yunanlar, sivil insan olaraq, bunları tanıyır.

Müasir zamanda sivilizasiya Ц tərəqqini təmin edən bəşəriyyətin nailiyyətləri kimi başa düşülür. Tərəqqi ibtidai (vəhşi) formalardan mədəni insan cəmiyyətinə doğru gedir. Sivilizasiyanın nailiyyətləri təbiətdən yararlanmanın və ictimai həyatıntəkmilləşməsi nəticəsində əldə olunur.

Sivilizasiyanən əlamətləri: maddi-texniki inkişafın yüksək mərhələsi, qanunların mövcud olması, yazının olması, şəhər həyatının olması, mənəvi həyatın olması.
Mədəniyyətin sivilizasiya ilə münasibətlərinə dair müxtəlif baxışlar vardır. Bəzilər hesab edirlər ki, bu anlayışlar eyni mənanı verir (sinonimdirlər), başqaları birincisini tamlıq, ikincisini onun hissəsi kimi görurlər. Klassik alman fəlsəfəsində isə bu anlayışlar ziddiyət təşkil edirlər. Orada sivilizasiya maddi həyatın nailiyyətlərini əks etdirir, mədəniyyət isə – mənəvi.

Sivilizasiyalar arasında təmas, toqquşma, yaxınlıq, uzaqlaşma kimi proseslər vardır. Qədim zamanlarda onlar az toqquşurdularsa, Son zamanlar isə sivilizasiyalar birbirləri ilə aktiv təmasdadırlar və qlobalizm prosesləri gedir.

Hal hazırda Qərb, Konfusian, Yapon, Hind, İslam, Pravoslav-slavyan, Latın Amerika, Afrika sivilizasiyaları vardır. Bu barədə Samuel Hantinqton лSivilizasiyaların toqquşması╗ kitabında yazır.

Mədəniyyətin rasional və emosional cəhətləri, Milli və beynəlmiləl cəhətləri

Bu və ya digər ölkədə insan cəmiyyətini səcəiyyələndirən dəyərlərin inancların, davranış qaydalarının cəminə milli mədəniyyət deyilir. Milli mədəniyyəti millətin savadlı və yaradıcı insanları yaradır.

Bundan fərqli olaraq beynəlmiləl mədəniyyət də vardır ki, o müxtəlif mədəniyyətlərin bənzər cəhətlərindən ibarət olur. Burada beynəlmiləl dəyərlər anlayışı vardır. Bu belə dəyərlərdir ki, Milləti və dəyərlərə bağlı deyil, hamı üçün eynidir. Məsələn dini dəyərlər kimi.

Mədəniyyətin emosional cəhəti gündəlik həyati emosiyaları mədəni sərvətlərə çevirməkdən ibarətdir. Bui lk növbədə rəssamlara, müğənnilərə, şairlərə aiddir. Bundan fərqli olaraq düşünülmüş şəkildə mədəni sərvətlərin yaradılması rasional mədəniyyətdir.