Meteorologiya və iqlimşünaslıq. İqlim hadisələri

daha böyük dəyişməsi payız-qış fəslində müşahidə edilir. Fərqli fiziki-coğrafi şərait dəniz akvatoriyasında yağıntıların qeyri-bərabər paylanmasına səbəb olur. Dənizin sahil zonasına onun mərkəzi və açıq hissələrinə nisbətən daha çox yağıntı düşür. Bundan əlavə sahilin ayrı-ayrı hissələrində və dənizin müxtəlif rayonlarında yağıntılar qeyri-bərabər paylanmışdır

iqlimşünaslıq

Günəş – ətrafında dövr edən böyük planetlər və onların peykləri (asteroidlər, kometlər, meteorlar) kiçik planetlər xırda hissəciklər (meteoritlər, kosmik toz) kimi fəza cismlərindən ibarət olan yeganə planetdir. Günəşin həcmi bütün günəş siseminin99,866 %-ni təşkil edir. Günəş şuaları yerdə həyatın olması (fotonlar fotosintezin ilkin mərhələləri üçün)və iqlim üçün vacibdir. Günəş əsasən hidrogen, helium və az konsentrasiyalı digər elementlərdən (nikel, dəmir, oksigen, kremnium, kükürd, maqnezium,azot, karbon, neon, kalsium, xrom) ibarətdir. Bir milyon hidrogen atomuna 98000 helium, 851 oksigen, 398 karbon, 123 neon, 100 azot, 47 dəmir, 38 maqnezium, 35 kremnium, 16 kükürd, 4 arqon,3 aliminium, 2 nikel atomu və çox az bir miqdarda digər elementlərin atomları düşür.Günəş də digər planetləri kimi enerjini istilik nüvə sintezi nəticəsində hasil edir. Günəşdə enerjinin əsas hissəsi hidrogendən heliumun sintezi nəticəsindəalınır.Yerin Günəşdən olan məsafəsi 149.6 milyonkilometr, təqribən astronomik vahidə, görünən bucaq
diametri isə Ayda olduğu kimi yarım dərəcəyə (31-32 dəqiqə) bərabərdir. Günəşin orbital sürəti 217 km/ san – ə bərabərdir. Beləliklə o, bir işıq ilini 1400 yer ilinə, bir astronomik vahidi isə 8 yer sutkasına keçir.Günəş də şimal və cənub qütbünə malikdir və
Yer kimi öz oxu ətrafında fırlanır. Amma GünəşYer kürəsindən fərqli olaraq öz oxu ətrafında tam dövrü 24 saata yox 22.14 ilə başa vurur. Günəş Yerlə eyni istiqamətdə fırlanır. Günəş oz oxu
ətrafında tam dövrü 22 il 59 gün 3 saata başa vurur (±10 gün). Günəş bərk-maye cismdir. O, bərk nüvə onun ətrafında isti maye mantiya və bərk qabıqdan ibarətdir. Günəşin dərinliklərində yüngül elementlərin termonüvə sintezi reaksiyası nəhəng günəş şüalanmaenerjisini əmələ gətirir. Günəş enerjisi yer səthinin hər kvadrat metr sahəsinə düşən intensivliklə xarakterizə olunur. Atmosferdən kənarda bu intensivlik günəş sabiti kimi qəbul edilir və I 1,35kVt / m2 təşkil edir. Atmosfer təbəqəsinə çatan şüa enerjisinin ümumi gücü 180 mln GVt-dır. Lakin bir il ərzində
atmosferə daxil olan günəş şüası enerjisinin miqdarı 1,57 1018 kVt saat təşkil edir. Bu həcmə daxil olan enerjinin 45%-i görünən işıq (dalğnın uzunluğu 0,4…0,75mkm), 45%-infraqırmızı şüalanma (istilik şüaları), 10%-i isə ultrabənövşəyi şüalardır.
Günəşdən gələn şüalanma enerjisinin 28%-i buludlar vasitəsilə kosmosda əks etdirilir. Yerdən ayrılan istilik (infraqırmızı) şüaları
günəşdən gələn şüalara nəzərən 114% təşkil edir ki, bunlardan da, 42%-i atmosfer tərəfindən udulur, qalanları isə kosmosa qayıdır. Daxil olan enerji planetin səthi üzrə okean axınları və küləklər vasitəsilə müxtəlif istiqamətlərə paylanır. Günəş enerjisinin miqdarı litosfer, hidrosfer təbəqələrindən, bulud örtüyündən keçəndən sonra,havanın çirklənməsindən, dəniz səviyyəsindən, relyefin hündürlüyündən, günün və ilin vaxtlarından asılı olur. Gün ərzində orta en dairələrində günəş
şüalanması enerjisinin intensivliyi yayda 800 Vt/m²,qışda isə 200… 350 Vt/m²-ə çatır. Yer kürəsində baş verən bütün təbii proseslərin əsas enerji mənbəyi günəş radiasiyasıdır. Şüa enerjisi elektromaqnit dalğalarından ibarətdir. Şüa dalğalarının uzun dalğalar uzrə paylanması spektr adlanır. Optik şüalanmanın dalğala rının uzunluğu yüz mikrometrdən minlərlə mikrometrə qədər ola bilər (1mkm =10-6 m). Spektrın dalğa uzunluğu 0.40 mkm-ə qərər olan hissəsinə ultrabənövşəyi dalğalar adlanır. Şüa
enerjisinin spektrinin 0.40 mkm-dən 0.76 mkm-ə qədər olan hissəsi spektrdən görünən hissəsini təşkil edir. Dalğa uzunluğu 0.40-0.46 mkm olan şüalar bənövşəyi, 0.46-0.49 mkm göy, 0.49-0.50 mkm mavi və s. rənglərə uyğundur. Dalğa uzunluğu 0.76
mkm-dən uzun olan şüalar infraqırmızı şüalar adlanır.İnfraqırmızı şüalar da ultrabənövşəyi şüalar kimi gözlə görünmürlər. Atmosferin yuxarı sərhədlərində günəş enerjisinin spektrının dalğa uzunluğu 0.20-0.50 mkm arasında dəyişir. Radiasiyanın
təqribən 47%-i spektrın görünən işıq şüasının, 44%-i infraqırmızı, 9%-i isə ultrabənövşəyi şüalarınpayına düşür. Günəş radiasiyası atmosferi keçərkən həm intesivliyi, həm də spektral tərkibinə görə
dəyişir. Yer səthinə çatan günəş radiasiyasının böyük bir hissəsi istilik enerjisinə çevrilir. Günəşdən Yerə göndərilən enerji miqdarı çox böyükdür. Elektromaqnit şüalarının buraxılması və yayılması
şüalanma adlanır. Elektromaqnit dalğaları vasitəsi ilə yayılan enerjiyə şüalanma enerjisi deyilir. Meteorologiyada günəş radiasiyası dedikdə atmosfer və buldlar tərəfindən səpələnmiş və yer səthi vasitəsi ilə əks olunma daxil olmaqla günəşdən gələn şüalar ilə yaradılan energetik işıqlanma başa düşülür. Yer kurəsində bir çox həyati əhəmiyətli problemlərin həlli günəş radiasiyasının qiymətinin dəqiq bilinməsi ilə bağlıdır. Amosferdən kənarda günəşlə yer arasında günəş şüalarına perpendikulyar yerləşdirilmiş sahədə günəş şüalanması nəticəsində yaranan energetik işıqlanmaya günəş sabiti S0deyilir. 1981-ci ilə qədər elmi ədəbiyyatda əsasən sistemdən kənar vahidlərdən isitfadə olnurdu. Ona görə də energetik işıqlanma vahidi 1 sm2 sahənin 1
dəqiqə ərzində aldığı enerji olan kalori ilə ifadə olunurdu. Günəş sabitinin qiyməti 1.95+0.04 kal/dəq m2 hesab olunur. Y.A Skalyarovun başçılığı ilə Saratov dövlət universitetinin meteorologiya və klimatologiya fakültəsinin astronomik və geofiziki
tədqiqatlar kafedrasının laboratoriyasında aparılan müasir ölçmə işlərinə əsasən günəş sabiti S0=1367Vt/m2 təşkil edir.

mənbə:F.F. MƏMMƏDOV AZƏRBAYCANDA GÜNƏŞ ENERJİSİNDƏN İSTİFADƏ VƏ MÜASİR GÜNƏŞ ENERGETİK QURĞULARI

Günəş Nohuru

Günəş nohurunda günəş enerjisinin böyük həcmli maye vasitəsilə udulması və toplanması eyni vaxtda baş verir. Bəzi təbii duzlu göllərin dibindəki suyun temperaturu 700S-yə qədər çatır. Bu oradakı duzun yüksək konsentrasiyalı olmağı ilə əlaqədardır.
Adi su hövzələrində udulan günəş şüası yalnız səthi qızdırır və bu da gecə saatlarında hava ilə istilik mübadilə prosesi zamanı sürətli istilik itkisinə səbəb olur. Günəş şüası bütöv su kütləsindən keçərək onun dibində toplanır və nəticə etibarı ilə burada 90-100S-yə qədər temperatur alınır və bu zaman suyun səthinin temperaturu 20-25 S olaraq qalır. Suyun yüksək istilik tutumu hesabına yay fəslində günəş nohurunda böyük miqdarda istilik toplanır ki, bu da qış aylarında tədricən soyuyur. Ümumiyyətlə günəş nohuru fəsillər üzrə xidmət edir və burada istilik istifadəçiyə nohurun aşağı hissəsindən verilir. Günəş nohurunun prinsipial sxemi şəkildə verilmişdir
Burada 1-şirin su, 2-orta su təbəqəsi, 3-isti məhlul təbəqəsi, 4-istilikdəyişdirici
Günəş nohurunda suyun dərinliyi boyu yuxarıdan aşağıya doğru duzun konsentrasiya qradiyenti yaranır və burada üç hissəyə bölünən ümumi mayenin həcmində duzun konsentrasiyası suyun səthindən dibə doğru artmaqda davam edir. Yuxarı nazik şirin su təbəqəsi (10-20 mm) demək olar ki, böyük qalınlığa malik və suyun dərinliyi boyu tərkibindəki duzun konsentrasiyasının atrdığı və aşağı səviyyədə maksimal həddə çatan, qeyri-konvektiv maye təbəqəsi ilə bir sərhəddə malikdir. Bu təbəqənin qalınlığı ümumi dərinliyin 2/3-nə bərabərdir. Aşağı konvektiv təbəqədə duzun konsentrasiyası maksimum qiymət alır və mayenin tam həcmi boyu bərabər şəkildə paylanır. Beləliklə, duzun konsentrasiyasından asılı olaraq nohurun dibində suyun sıxlığı çox, səthdə isə əksinə daha azdır. Günəş nohuru aşağı qiymətə malik olmaqla, eyni zamanda həm kollektor, həm də istilik akkumulyatoru rolunu oynayır. Günəş nohurundan istiliyin
ötürülməsi 2 üsulla ola bilər. Birincisi nohurun aşağı hissəsində yerləşdirilən ilanvar boru vasitəsilə, ikincisi isə həmin aşağı təbəqədə olan isti suyun istilikdəyəşdiriciyə ötürülməsi yolu ilə. Birinci üsul nohurdakı mayenin temperaturunun paylanmasına
çox az mənfi təsir göstərir, lakin ikinci üsul isə istilik-energetik və iqtisadi cəhətdən çox əlverişlidir. Günəş nohuru yaşayış evlərinin, ictimai binaların isitmə və isti su təchizatı sistemlərində, müxtəlif
proseslər üçün texnoloji istiliyin alınması, havanın kondisionerləşdirilməsi və elektrik enerjisininistehsalı sahəsində geniş şəkildə istifadə oluna bilər.
1)Günəş nohurunun sxemi (a) və nohurunhündürlüyü boyu mayenin temperaturunundəyişməsi (b) qrafiki.
2)Günəş nohurunun ümumi görünüşü.

mənbə: F.F. MƏMMƏDOV “AZƏRBAYCANDA GÜNƏŞ ENERJİSİNDƏN İSTİFADƏ VƏ MÜASİR GÜNƏŞ ENERGETİK QURĞULARI”

Atmosferin yaranması

Yer planetinin digər planetlərdən ən böyük fərqi həyatın mövcud olmasıdır. Bunda Atmosferin rolu birinci faktordur. Yer kürəsinin ilk atmosferi 4,6 milyard il əvvəl yaranmışdır. Onun qaz tərkibi Hidrogen və Helium ilə yanaşı Hidrogen qarışıqları olan Metan və Ammonyakdan ibarət olmuşdur. Əksər alim hesab edir ki, hal-hazırki yer atmosferi ilkin atmosferin soyuması ilə yaranmışdır. İlkin fərziyyələrə görə yer atmosferi həddən artıq isti olmuşdur. Bu da atmosferin yaranmasının ilk mərhələsidir.

İkinci mərhələdə, yer səthinin qabığı bərkləşdi və atmosferin sıxlığı azalmağa başladı və vulkanlar püskürməyə başladı. Vulkanlar yer atmosferinə ikinci mərhələdə aşağıdakı qazları püskürtmüşdür.

– Vulkan kül mənşəli su buxarı (80%)

– Karbon dioksid (CO₂) (10%)

– Azot qarışıqlı qazlar (10%)

Bu qazlar Yer kürəsinin ikinci atmosferini yaratdı.

Bir milyon il sonra isə, yerin daxilindən intensiv şəkildə atmosferə qalxan isti su buxarı, toplanaraq buludların formalaşmasına səbəb oldu. İntensiv şəkildə atmosferə qalxan su buxarı nəticəsində yaranan buludlar vasitəsilə min illərlə yağış yağdı və müasir dünya okeanı, gölləri və çayları əmələ gətirdi. Karbon dioksid (CO₂) isə okeanlara qarışaraq dünya atmosferində təsirini azaltdı. Okeanlara qarışan karbon dioksid okeanların aşağı hissəsinə çökərək, əhəng daşı şəklində süxurlar yaratdı. Atmosferdə su buxarının artması ilə karbon dioksidin miqdarı müvafiq olaraq azalır və atmosfer tədricən azot qazı ilə zənginləşməyə başlayır lakin azot atmosferdə kimyəvi cəhətdən aktiv olmur.

Atmosferdə hal-hazırda aktiv ən çox yayılan qaz Oksigendir (O₂). Güman edilir ki, günəş şüalarının su buxarına təsiri nəticəsində, su buxarı (H₂O) hidrogen və oksigen atomlarına parçalandı. Parçalanma nəticəsində nisbətən yüngül olan hidrogen atomları atmosferin yuxarı təbəqələrinə qalxdığı halda, oksigen atomları yer atmosferində qaldı və müasir atmosferin əsas qaz təbəqəsi olan oksigen yaranmağa başladı.

Təxminən 2-3 milyard il əvvəl oksigendəki bu zəif inkişaf ibtidai bitkilərin inkişafı üçün kifayət idi. Bitkilərin inkişafı ilə atmosferdə oksigenin paylanması genişləndi. Oksigenin artmasına səbəb bitkilərdə gedən fotosintez prosesi idi. Günəş şüalarının bitkilərə təsiri nəticəsində bitkilər havadakı karbon dioksid qazını özündə birləşdirərək, oksigen qazı ifraz edirlər. Buna görə də, atmosferdə oksigenin miqdarı sürətlə artdı və hal-hazırki səviyyəyə təxminən bir neçə yüz il əvvəl gəlib çatmışdır.

İqlim təsnifatları

1. Çayların təsnifatına əsaslanan iqlim təsnifatı

İqlimin tisnifatına həsr olunmuş bir sıra illərdə hidroloji əlamətlərdən istifadə olunur. Onlardan ən maraqlısı və geniş yayılmışı A.İ.Voyeykov tərəfindən keçən əsrin 80-ci iləərində irəli sürülmuş, çay tipləri əsasında iqlim təsnifatıdır. Voyeykovun fikrincə “çaylar iqlimin məhsulu olub”, iqlim tipini əks etdirməlidir.

Voyeykov çayların rejiminin aşağıdakı tiplərini ayırır:

• Alçaq dağlarda və düzənliklərdə suyunu qarın ərazisindən alan çaylar (Şimali Sibir, Kanada)
• Dağlarda qarın əriməsindən qidalanan çaylar (Orta Asiya və s.)
• Suyunu yağışlardan alan və yayda gursululuğu olan çaylar (Tropik və Musson ölkələri)
• Yazda və yayın əvvəlində qarın əriməsindən gursululuğu olan çaylar həm də çay sularının çoxunu yağış suları təşkil edir (Qərbi Sibir, SSRİ-nin Avropa hissəsi, Şərqi Almaniya)
• Suyu yağışlardan yaranan, mövsümü səviyyət tərəddüdü kiçik olan çaylar (Orta və qərbi Avropa)
• Suyu yağıçlardan yaranan, səviyyəsi soyuq dövrdə yaya nisbətən daha yüksək olan çaylar (Aralıq dənizi sahilləri, Kaliforniya, Çili Avstraliyanın cənub-qərbi)
• İqlımın çox quru olması üzündən çayların və ümumiyyətlə su axarları olmayan ərazilər (səhralar)
• Çaylar buzlaqlarla əvəz olunur (Daimi buz və qarlar vilayətləri)

Voyeykovun təsnifatından aydın görünür ki, çay tipləri, uyğun iqlim tipini müəyyən edən amillər məcmusunu daha aydın və hərtərəfli əhatə edir. Çay tiplərinə görə yağıntıların illik gedişləri haqda mümkün buxarlanma, temperatur rejimi haqda mühakimə yürütmək mümkündür. Həm də bu, meteoroloji amillərə əsaslanan iqlim təsnifatlarındakından da ətraflı göstərilir. Çay tipləri ilə iqlim tipləri arasındakı əlaqə hər şeydən əvvəl böyük prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu əlaqə yer kürəsində su dövranının və yerin müxtəlif hissələrində rütubət balasının iqlim əhəmiyyətini ilk plana çəkir. Çox təəssüflər olsun ki, bu sxema Voyeykov tərəfindən axıra çatdırılmamış və öz kartoqrafi əksini tapmamışdır.

1900-cü ildə V.V. Dokuqayev müəyyən etmişdir ki, müxtəlif landşaft-qoğrafi zonalara yağıntı və mümkün buxarlanmanın müəyyən nisbəti üyğun gəlir. Dokiqayevin bu əldə etdiyi nəticə, istər fiziki-coğrafi zonallıq haqda təsəvvürlərin inkişafı və istərsə də hidroloji və fiziki-coğrafi göstəricilərə əsaslanan iqlim təsnifatlarının işlənib. Hazırlanması işində böyük prinsipial əhəmiyyətə malik oldu. 1905-ci ildə Q.N.Vısotski Dokuqayevin ideyasını inkişaf etdirərək belə bir nəticəyə gəlir ki, landşaft-coğrafi zonaların iqlim şəraitini ilik yağıntıların mümkün buxarlanmaya olan nisbətinə bərabər olan kəmiyyət indeksi ilə xarakterizə etmək olar. Vısotskinin işlərində Rusiyanın Avropa hissəsinin təbii zonaları üçün bu indeksin kəmiyyətləri hesablanmışdır.

Vısotskidən bir neçə il sonra A.Penk yazıdığı və müxtəlif buxarlanmanın nisbəti əsasında hidroiqlim təsnifatın qurulmasının mümkünlüyü haqda oxşar ideya irəli sürür. O, bunun əsasında uyğun xəritə də Vısotskinin sxeminə nisbətən daha primitiv idi: Penk ayrı-ayrı zonaları rütubətlənmə şəraitini nəzərə almırdı və iqlimi üç qrupa bölürdü:

• Rütubətli iqlimlər – yağıntılar buxarlanmadan çoxdur, ifrat rütubət çaylara axır.
• Quru iqlimlər – buxarlanma yağıntılardan çoxdur, çaylar quruyur və mənsəbə çata bilmirlər.
• Qarlar iqlimi – bərk halda düşən yağıntılar buxarlanmadan çoxdur, onların artıq miqdarı buzlaqlar halında axır.

1938-ci ildə M.İ.Lvoviç SSRİ çaylarının təsnifatını işləyib hazırladı ki, onların əsasına aşağıdakı prinsipləri qoymuşdu:

• Çayların qida mənbələri
• Axımın il ərzində paylanması
• Çayların qış rejimi
• Çay məcrasnın dinamikası

Lvoviç çayların rejimini 19 tipə ayırır, həm də bu tiplərə uyğun kələn vilayətlərin sərhədləri, landşaft-iqlim vilayətlərinin sərhədlərinə çox yaxın gəlirdi.

2.Rütubətlənmə dərəcəsinə əsaslanan təsnifatlar

Hidroloji amillərin nəzərə alınması xüsusilə buxarlanmanın nəzərə alınması Yer kürəsinin iqlim rayonlaşdırmasını və iqlimin təsnifatında ən vacib və eyni zamanda olduqca çətin həll olunan məsələlərdən biridir. Bu çətinliklərdən biri mümkün buxarlanmaya aid məlumatların çox az almasıdır. Bunun isə səbəbi odur ki, mümkün buxarlanmanı bilvasitə ölçmək üçün etibarlı metodlar yoxdur. Bununla əlaqədar olaraq, bir sıra tədqiqatlarda mümkün buxarlanmanı, temperatur, havanın rütubəti, yağıntı, küləyin sürəti, həmçinin su səthindən gedən buxarlanmaya görə xaraterizə etmək cəhdləri olmuşdur.

Bu işlərin nəticəsində bir sıra iqlim təsnifatları quruldusa da, lakin onlar məsələnin tam həllini vermədilər. Bunun başlıca səbəbi o idi ki, günəş radiasiyası balansının kəmiyyəti olmadan mümkün buxarlanmanı dəqiq müəyyən etmək çətin idi.

1925-ci ildə A.A.Kaminski temperatur və nisbi rütubətə əsasən iqlim rayonlaşdırılması sxemini irəli sürdü. Baxmayaraq ki, bu sxema təkcə Orta Asiya və SSRİ-nin Avropa hissəsini əhatə edirdi, onun olduqca böyük prinsipial əhəmiyyəti var idi. Birinci göstərici kimi Kaminski temperaturu, ikinci göstərici kimi isə saat 13-də yəni buxarlanma ən intensiv gedən zaman havanın nisbi rütübətini qəbul edirdi. Kaminski aşağıdakı nəticələrə gəlirdi:

• Meşənin sərhədinin şimal həddi elə bir yerdən geçir ki, orada ən isti ayın orta temperaturası 10 ° aşağı deyil və heç olmazsa ən isti aylardan birinin saat 13-də nisbi rütubəti 70%-dən artıq deyildir.
• Meşənin cənub sərhədi çöllərdir. Çöllərin xarakterik xüsusiyyəti aşağı nisbi rütubət və olduqca yüksək temperaturalardır.
• Səhralar o yerlər hesab edilir ki, orada illik isti dövrünün 4 ayı ərzində saat 13-də isti rütubət 30%-dən artıq deyildir.
• Qütb zonası üç yay aylarının orta temperaturası 14 və 0 ° olan və saat 13-də nisbi rütübəti 70%-dən aşağı olmayan ərazilər daxildirlər.

Son dövrlərdə N.N.İvanov Yer kürəsinin iqlim təsnifatının sxemini rütübətlənmə dərəcəsinə əsasən verməyi təklif etdi. Rütutubət göstəricisinin əsas amili kimi İvanov yağıntıların mümkün buxarlanmaya olan nisbətini təklif edir. Mümkün buxarlanmanı o, temperatur və nisbi rütubətin əsasında xüsusən düstur vasitəsilə hesablayır.

3.M.İ.Budıkonun iqlim təsnifatı prinsipləri

Səth örtüyünün istilik və su balasının qarşılıqlı əlaqəsi tədqiqi ilə əlaqədar olaraq, Budıkonun əsərlərində müəyyən olundu ki, istilik və su balansı üzvlərinin nisbi kəmiyyətləri üçün həlledici əhəmiyyət radiasiya balansının illik yağıntıların buxarlanması üçün lazım olan istiliyə olan nisbətinə məxsusdur. Eyni zamanda mnüəyyən oldu ki, həmin nisbətin kəmiyyəti əslində mümkün buxarlanmanın (radisasiya balansı əsasında hesablanmış) yağıntılara olan nisbətidir. Beləliklə, Budıkonun təklif etdiyi indeks, Dokuqayev-Vısotski ideyasının ümumiləşdirilməsi və inkişafıdır.

Budıko tərəfindən təklif edilmiş indeksdə radiasiya balansından istifadə edilməsi mümkün buxarlanmanın kəmiyətinin daha dəqiq hesablanmasına imkan verir.

Aparılmış hesablamalar göstərir ki, Budıkonun indeksləri aşağıdakı şəraitlərə uyğun gəlir: indeks 0.35-dən az – tundraya, 0.35-dən 1.1-ə qədər – meşə, 1.1-dən 2.3-ə qədər – çöl, 2.3-dən 3.4-ə qədər – yarımsəhra və 3.4-dən artıq – səhra şəratinə uyğun gəlir. Həmin kəmiyyətlərin izoxətləri fiziki-coğrafi zonaların sərhədlərinə daha uyğun gəlir. İndeksin müəyyən kəmiyyətlərinə müəyyən axım əmsalları uyğun gəlir. Aparılmış tətqiqatlar göstərmişdir ki, bu hesablamaların nəticələri faktiki materiallarla təsdiq edilir.

Təsnifatların çoxu təsviri xarakterli olub, demək olar ki, bu və ya digər iqlim tipinin yaranma səbəblərinə toxunulur. Lakin iqlim tiplərini yaradan amillərin nəzərə almadan iqlim tiplərinin təsviri özü də tam ola bilməz. İqlimin təsnifatına baxış P.İ.Brounovun əsərlərində öz parlaq əksinin tapmışdır.

Brounov iqlim sərhədləri kimi olan və yüksək təzyiq sahələrinin oxlarını qəbul edir. Cənub və şimal subtropik yüksək təzyiq sahələri boyunca o, ən yüksək təzyiq xətlərini keçirir və onlara tropikdən kənar maksimumlar adı verir. Bu yolla Brounov qütb (60 ° şimal və cənub en dairələri) ekvatorial minimumlar sərhədlərini keçirir. Bu sərhədlər aşağıdakı dörd iqlim zonalarını müəyyən edir:

• Artkik – şimal qütbünü əhatə edir. Sərt şimali-şərq küləklər vilayəti. Qütb minimumu oxuna qədər uzanır.
• Mülayim – qərb və cənub-qərb küləklərinin hakim olduğu yağış və qar şəklində külli miqdarda yağıntılar düşən vilayət
• Tropik – ekvatorial minimumun şimali sərhədinə qədər.
• Ekvatorial – külli miqdarda yağıntılı və zəif küləkli

Brounov atmosfer təzyiqinin orta paylanması ilə oroqrafiya torpaq və bitki örtüyünü əlaqələndirmək istəyir

Torpaq və bitki örtüyünün iqlimlə sıx əlaqəsini göstərərək Brounov xüsusilə qeyd edir ki, çöl bitkilərinə malik olan qara torpaq zolaqlar tropikdən kənar maksimumlar zonasında yerləşir. Onun fikrincə Avrasiyada yüksək dağ sistemlərinin olması dağ süxurlarını parçalanmadan qoruyan iqlimin quraqlığı ilə izah olunur. Bu fikirlə əlbəttə razılaşmaq olmaz istər Alp, istər Qafqaz və istərsə də Orta Asiya dağlarından yağıntıların miqdarı onlardan şimalda, yüksək təzyiq sahəsindən kənarda yerləşmiş düzənliklərdəkindən dəfələrlə artıqdır

Brounov özünün “Rusiyanın iqlim və kənd təsərrüfatı rayonları” əsərində SSRİ-nin Avropa hissəsinin ətraflı iqlim rayonlaşdırılmasını verir. Bu rayonlaşmanın o, yuxarıda dediyimiz prinsip əsasında aparmışdır.

Atmosfer dövranın iqlim əhəmiyyətini haqlı olaraq əsas götürən Brounov eyni zamanda həmin amillərin mövsümü dəyişkənliklərinin rolunu nəzərə almır və hər şeyi orta illik vəziyyətlə mövqeyindən həll etməyə çalışır. O hətta yanvar və iyul aylarında atmosfer dövranı xüsusiyyətlərinə daha dəqiq və həqiqi olan orta illik paylanmanın pozulması halı kimi baxır.

Qettnerin təklif etdiyi təsnifat da genetik əlamətlərə arxalanır. Qettnerin aşağıdakı amillərə xüsusilə böyük diqqət yetirir:

• Hava axınlarının xarakteri
• Coğrafi en dairəsi
• Dənizə görə mövqeyi
• Relyef
• Buludluluq, yağıntı, işıq və istilik

Onun fikrincə coğrafi nöqteyi nəzərdən uyğun şəraitlərdə yerləşmiş ərazilərin iqlimləri uyğun olmalıdır.

Genetik prinsiplər əsasında qurulmuş təsnifatlardan bu günə qədər ən dolğunu və qəbul edilmiş B.P.Alisovun təsnifatıdır. Bu təsnifatı o, 1936-49 irəli sürmüşdür. Bu təsnifatın əsasına hava ilə səth örtüyü arasında istilik və rütubət dövranı təsiri altında yaranan hava kütlələrinin coğrafi tipləri qoyulmuşdur. Hava kütlərini Alisov, atmosferin ümumi dövranının hava axını kimi baxır. Başqa sözlə o, hava kütlələrinə bir vilayətdən başqa vilayətlərə hərəkətdə və bununla əlaqədar olaraq, onların transformasiyası şəklində baxır. Biz B.P.Alisovun iqlim təsnifatı ilə “İqlimin coğrafi tipləri” bəhsində ətraflı öyrənmişik.

Hava kütlələrinin coğrafi tiplərinin əsas xassələrinə uyğun olaraq Alisov hər yarım kürədə 4 əsas qurşaq ayırır:

• Ekvatorial hava qurşağı
• Tropik hava qurşağı
• Mülayim en dairələrinin hava qurşağı
• Arktik (Antarktik) hava qurşağı

Relyefin təsiri altında iqlim rejiminin dəyişməsinə gəldikdə isə Alisov onlara əsas iqlim tipləri daxilində baş verən və geri ümumi miqyasda radiasiya və sirkulyasiya proseslərinin təsiri altında yaranan hadisə kimi baxır. Relyef bu proseslərin ümumi gedişində qanuna uyğun dəyişikliklərə səbəb olur. Relyefin təsiri altında əsasən aşağıdakı dəyişiklər baş verir:

• Yüksəklik boyu sərbəst atmosferdə havanın temperaturunun dəyişməsinə uyğun olaraq temperaturun ümumi səviyyəsi dəyişilir.
• Yüksəklik boyu radiasiya balansı ünsürlərin və səth örtüyünün termik rejimini dəyişir. Bunlar isə havanın mütləq rütubətliyinin azalması ilə əlaqədardır.
• Buludluğun və yağıntıların kəmiyyəti dəyişir. Buna səbəb dağ yamaclarının keçən cəbhələr nisbətən tutduqları mövqedir.

Müxtəlif iqlim şəraitlərində bu dəyişiklərin xarakterləri ümumiyyətlə eyni qaydada qalır.

Azərbaycan və Xəzər Dənizinin yağıntı rejimi

Azərbaycan Respublikasında atmosfer yağıntıları əsasən hava kütlələrinin əraziyə müdaxiləsi ilə əlaqədardır. Yağıntıların miqdarını, mövsümü və illik paylanmasını hava kütlələrinin ərazinin relyef və Xəzər dənizi ilə qarşılıqlı əlaqəsi müəyyən edir. Azərbaycan ərazisində ən az orta illik yağıntı (150-200 mm-dən az) cənub-şərqi Qobustana və Abşeron yarımadasının cənub sahilinə düşür. Kür-Araz ovalığının mərkəzi və şərq, Samur-Dəvəçi ovalığının cənub-şərq, Naxçıvan MR-nın Arazboyu, Qobustan və Abşeron yarımadasının əsas hissələrində illik yağıntılar miqdarı 300 mm-dən azdır. Onların miqdarı Xəzər dənizi sahillərindən qərbə, düzənliklərdən dağlara doğru tədricən artır. Dağlarda yağıntılar müəyyən yüksəkliyə qədər (Böyük və Kiçik Qafqazda 2600-2800 m, Naxçıvan MR-da 2600-3000 m, Talışda 200-600 m-dək) artır, sonra isə tədricən azalır. Bu ərazilərdə illik yağıntıların maksimum miqdarı Böyük Qafqazın cənub yamacında 1400-1600 mm, şimali şərq yamacında 800 mm, Kiçik Qafqaz və Naxçıvan MR-da 800-900 mm, Talış dağlarında isə 1700-1800 mm təşkil edir.

Respublikanın digər dağlıq ərazilərindən fərqli olaraq Talış dağlarında yüksəklik artdıqca yağıntının miqdarı azalır və yüksək dağlıq hissəsində (2000 m-dən yüksək) və dağarası dərələrdə onun miqdarı 250-300 mm-dən azdır. Baxmayaraq ki, yağıntıların böyük hissəsi ilin isti dövrünə (aprel-oktyabr) təsadüf edir, yay ayları quraq keçir və hətta yağıntıların bolluğu ilə seçilən Lənkəran-Astara zonasında bu zaman yağıntıların miqdarı illik normanın 5-15 % – ni təşkil edir.

Atmosfer yağıntıları Xəzərin akvatoriyasında bərabər paylanmır. İldə orta hesabla dəniz səthinə 100 mm yağıntı düşür. Yağıntının paylanmasında sahil zonasının relyefi həlledici rol oynayır. Şimalda yağıntının illik miqdarı 300, qərbdə 300-400-dən 600 qədər, cənub-qərb Xəzərdə 1600, şərq hissəsində isə 90 mm-ə qədərdir. Abşeron yarımadası rayonunda yağıntının illik miqdarı 200 mm-ə yaxındır.

Xəzər dənizinin aynalı səthinə tökülən atmosfer yağıntılarının və buxarlanmanın qiyməti ildə uyğun olaraq 180 mm və 910 mm – ə bərabərdir. Dənizin ildə atmosferə verdiyi rütubətin orta qiyməti ondan aldığından beş dəfə çoxdur (Orta Xəzərin şərq hissəsində 13 dəfə çox).

Bütövlükdə Xəzər dənizindən atmosferə verilən rütubətin orta illik qiyməti 730 mm təşkil edir. Yağıntıların çox hissəsi ilin soyuq dövründə düşür (oktyabr-mart). Soyuq vaxtda 60 %, qalan 40 % isə isti dövrlərdə qeydə alınır. Bu da dənizin akvatoriyası üzərində atmosfer sirkulyasiyasının xarakteri ilə əlaqədardır. İsti dövrdə, xüsusən, iyul-sentyabrda buxarlanmanın ən böyük qiyməti müşahidə olunur. Çünki bu dövrlərdə dəniz üzərində havanın yüksək temperaturu və havanın ən böyük nisbi quruluğu qeydə alınır. Buxarlanma ilə yağıntı arasında ən böyük fərq avqust və sentyabr aylarında müşahidə olunur. Dəniz üçün yağıntılar üzərində buxarlanmanın üstünlüyü bütünlüklə il ərzində saxlanılır. Xəzər dənizinin əsas iqlimyaradıcı rolu bunda əks olunur.

Yağıntıların orta aylıq göstəricilərinin dəyişməsini onların ekstremal qiymətləri üzrə amplitud və orta kvadratik kənara çıxmasına əsasən müəyyənləşdirmək olar. Bu göstəricilərə əsasən müəyyən edilib ki, yağıntıların

daha böyük dəyişməsi payız-qış fəslində müşahidə edilir. Fərqli fiziki-coğrafi şərait dəniz akvatoriyasında yağıntıların qeyri-bərabər paylanmasına səbəb olur. Dənizin sahil zonasına onun mərkəzi və açıq hissələrinə nisbətən daha çox yağıntı düşür. Bundan əlavə sahilin ayrı-ayrı hissələrində və dənizin müxtəlif rayonlarında yağıntılar qeyri-bərabər paylanmışdır

Meteorologiya və iqlimşünaslıq. İqlim hadisələri

Meteorologiya atmosfer, onun tərkibi, quruluşu, xüsusiyyətləri və orada gedən fiziki və kimyəvi proseslərdir. Meteorologiyanın əsas vəzifəsi atmosferin vəziyyətini hazırda fiziki, ani vaxtda təsvir etmək və onun gələcəkdə onun proqnozunu verməkdən ibarətdir.
İqlimşünaslıq metereologiyanın bir bölməsidir və iqlimlərin formalaşmasının qanunauyğunluğunu Yer kürəsində onların paylanmasını, paylanmasına təsir göstərən amilləri, keçmişdə və gələcəcəkdə dəyişməsini öyrənir. İqlim xüsusi və lokal (yerli) mənasında çoxillik dövrdə bu və ya digər yerin coğrafi şəraitinə xas olan atmosfer şəraitinin məcmusudur. Bu anlayışda iqlim geniş mənada atmosfer, okean, biosfer, hidrosfer 1 neçə onilliklər dövründə keçdiyi vəziyyətin statistik məcmusudur. Belə başa düşülən tərzdə iqlim qlobal anlayışdır. Ümumuyyətlə insanı əhatə edən mühitin müəyyən bir fiziki coğrafi xüsusiyyəti sənaye obyektlərinin yerləşməsinə hava su yerüstü nəqliyyatın təşkilində həlledici rol oynayır.
Atmosfer – tərkibində aerozol hissəcikləri olan Yer kürəsinin qaz hissəsidir. Yerlə birlikdə fəzada hərəkət edərək eyni vaxtda yerin fırlanmasında iştirak edir. Hava sudan fərqli olaraq sıxılandır. Odur ki, yüksəklik artdıqca sıxlıq azalır və sərhədsiz fəzada tədricən yox olur. Atmosferin yarım kütləsi aşağı 5 km-də, ¾ hissəsi aşağı 10 km-də, 0,9 hissəsi aşağı 20 km-də cəmlənmişdir. Qütb parıltısı atmosferin 1000 km və ondan yuxarıda olmasına dəlalət edir. Ümumiyyətlə götürdükdə 20000 km yüksəklikdə havanın olması mümkündür. Atmosfer prosesləri əsas etibarı ilə 20-30 km-lik qatda öyrənilmişdir.
Hava – Atmosferdə müxtəlif fiziki proseslər baş verdiyindən onoun vəziyyəti fasiləsiz olaraq dəyişir. Yer səthində və aşağı 30-40 km yüksəklikdə, baxılan anda atmosferin fiziki vəziyyəti hava adlanır. Hava meteoroloji kəmiyyətlərlə və atmosfer hadisələri ilə səciyyələnir. Meteoroloji kəmiyyətlərə tempratur, təzyiq, havanın rütubəti, külək, buludluluq, atmosfer yağıntıları aiddir.

Bunu paylaş:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

Published by minfakt

AMİ Zaqatala filialının tarix-coğrafiya fakültəsində oxuyur. minfakt tərəfindən yazılmış bütün yazılara bax

Aprel 20, 2012

Cavab qoy Cavabı ləğv et

axtar

kateqoriya

• AMİ Zaqatala filialı
• Ana dili
• Ümumi
• Bürclər
• Cebr
• Coğrafiya
  • Azərbaycan coğrafiyası
  • Coğrafiyanın tədrisi metodikası
  • Landşaftşünaslıq
  • Materiklər coğrafiyası
  • Meteorologiya
  • Okeanların fiziki coğrafiyası
  • Regionların soial-iqtisadi coğrafiyası
  • Toponimika
  • Yerşünaslıq
  • İqtisadi coğrafiya
  • Artistlər
  • Bilirsinizmi .
  • Mahnı sözləri
  • Şəxsiyyətlər
  • Arxeologiya
  • Asiya tarixi
  • Azərbaycan tarixi
  • Konstitusiya
  • Mənbəşünaslıq
  • Qafqaz xalqlarının tarixi
  • Türk xalqlarının tarixi

  Meteorologiya və iqlimşünaslığın məqsəd və vəzifələri

  Meteorologiya atmosfer, onun tərkibi, quruluşu, xüsusiyyətləri, onda gedən fiziki və kimyəvi proseslər haqqında elmdir. Meteorologiyanın əsas vəzifəsi atmosferin vəziyyətinin lıazırki fiziki anivaxtda və gələcəkdə proqnozunu təsvir etməkdir.

  Meteorologiya atmosfer, onun tərkibi, quruluşu, xüsusiyyətləri, onda gedən fiziki və kimyəvi proseslər haqqında elmdir. Meteorologiyanın əsas vəzifəsi atmosferin vəziyyətinin lıazırki fiziki anivaxtda və gələcəkdə proqnozunu təsvir etməkdir. İqlimşünaslıq meteorologiyanın bölməsi adlanır və iqlimlərin formalaşmasmm qanunauyğunluğunu, Yer kürəsində onların paylanmasım, keçmişdə və sələcəkdə dəyişməsini öyrənir.
  
  iqlim xüsusi və ya lokal (yerli) iqlim mənasında çoxillik dövrdə bu və ya digər yerin coğrafi şəraitinə xas olan atmosfer şəraitinin birliyidir. Bu anlayışda iqlim bir yerin (ərazinin) fiziki-coğrafi xüsusiyyətidir.
  
  İqlim insanı əhatə edən mühitin bir fiziki-coğrafi xüsusiyyəti olub, insanın təsərrüfat fəaliyyətinə; kənd təsərüfatının ixtisaslaşmasına, sənaye obyektlərinin yerləşməsinə, hava, su və yerüstü nəqliyyata və.s. həlledici təsir göstərir.
  
  İqlimin qanunauyğunluqlarını başa düşmək atmosfer prosesləri tabe olan ümumi qaıımıauğunluqlaıı öyrənmək əsasında mümkündür.

  Əzizağa Əhmədov

  Related posts:

  1. Firngiz ağayev azrbaycan elminin semasiologiyası
  2. Beynlxalq iqtisadi münasblr
  3. Mayakovski əsərləri indir
  4. Psixologiya ə.s bayramov