Sənaye İnqilabı: səbəbləri, xüsusiyyətləri, mərhələləri, nəticələri

İqtisadiyyatı ağırlaşdıran ən böyük problemlərdən biri uşaq və gənclər arasında çox yüksək olan ölüm idi. Səbəblər xəstəlikdən zəif məhsula qədər müxtəlif idi. Bu, doğum nisbətinin də yüksək olmasına baxmayaraq, əhalinin artmamasına səbəb oldu.

inqilab

1. коренной и резкий переворот в общественно-политических отношениях, насильственным путем разрешающий назревшие в обществе противоречия. Milli-azadlıq inqilabı национально-освободительная революция, 1905-ci il inqilabı революция 1905 года

2. перен. коренной переворот, коренные изменения в какой-либо области знания, в технике, искусстве и т.п. Mədəni inqilab культурная революция, elmdə inqilab революция в науке

прил. революционный. İnqilab komitəsi истор. революционный комитет, inqilab illərinin hadisələri события революционных лет

движение. inqilab hərəkatı революционное движение; küçə hərəkatı уличное движение.
1. мировой, всемирный. Cahanşümul əhəmiyyətə malik olmaq иметь всемирное значение

2. имеющий всемирное (мировое) значение. Cahanşümul qələbə победа, имеющая всемирное значение, cahanşümul hadisə событие всемирного значения

3. выдающийся, исключительный; грандиозный. Cahanşümul nailiyyətlər выдающиеся достижения, грандиозные успехи, cahanşümul kəşf выдающееся открытие, cahanşümul nümunə (örnək) выдающийся (непревзойденный) образец

4. невиданный (необычайный, поразительный). Cahanşümul tərəqqi невиданный прогресс, cahanşümul mədəni inqilab невиданная культурная революция

5. всемирно известный, с мировым именем. Cahanşümul şair поэт с мировым именем
сущ. попутчик:
1. тот, кто едет или идет вместе с кем-л. по одному пути; попутчица, спутник, спутница

2. истор. перен. тот, кто временно и только внешне примыкал к какому-л. общественно-политическому движению. İnqilab cığırdaşları попутчики революции, cığırdaş yazıçılar писатели-попутчики

прил. попутнический
сущ. волна:

1. водяной вал, образуемый колебанием водной поверхности. Dəniz dalğası морская волна, dalğaların dağıdıcı təsiri разрушительное действие волн, köpüklü dalğalar пенистые волны, müdhiş dalğalar страшные волны, dalğa kimi как волна

2. колебательные движения в физической среде, обуславливающие распространение звука, света. Səs dalğası звуковая волна; геогр. atmosfer dalğaları атмосферные волны, seysmik dalğalar сейсмические волны, физ. akustik dalğa акустическая волна, qayıdan dalğa возвратная волна, qısa dalğa короткая волна, elektrik dalğası электрическая волна, elastik dalğa упругая волна, elektromaqnit dalğası электромагнитная волна, efir dalğası эфирная волна, işıq dalğası световая волна, modullaşmış dalğa модулированная волна, partlayış dalğası взрывная волна, rabitə dalğası волна связи, sönən dalğa затухающая волна, səs dalğası звуковая волна, sınmış dalğa преломленная волна, səpilmiş dalğa рассеянная волна, sferik (kürəvi) dalğa сферическая (шаровая) волна, harmonik dalğa гармоническая волна, ultraqısa dalğa ультракороткая волна, faza dalğası фазовая волна; связь. qaçan dalğa бегущая волна, düşən dalğa падающая волна, əks olunmuş dalğa отраженная волна, ultraqısa dalğa ультракороткая волна; физ. dalğaların dispersiyası дисперсия волн, dalğaların interferensiyası интерференция волн

3. перен. усилившееся движение, проявление чего-л. Güclü etiraz dalğası мощная волна протестов, inqilab dalğası революционная волна

прил. волновой. физ. Dalğa zonası волновая зона, dalğa mexanikası волновая механика, dalğa sürəti волновая скорость, dalğa nəzəriyyəsi волновая теория, dalğa müqaviməti волновое сопротивление, dalğa tənliyi волновое уравнение; тех. dalğa yamsalı волновой коэффициент, dalğa kanalı волновой канал

прил. научно-технический. Elmi-texniki nailiyyətlər научно-технические достижения, elmi-texniki tərəqqi научно-технический прогресс, elmitexniki inqilab научно-техническая революция, elmi-texniki potensial научно-технический потенциал

прил. перманентный (непрерывно продолжающийся, постоянный). Permanent inqilab перманентная революция, permanent inkişaf перманентное развитие

сущ. перманент (завитка с помощью электричества, держащаяся несколько месяцев)

1) ненастье, сопровождаемое сильным, разрушительным ветром, часто с дождем или снегом. Tufan yaxınlaşırdı надвигалась буря, tufan qopdu разыгралась буря, tufan ağacı yerindən гопардыб буря выворотила дерево

2) перен. сильное душевное волнение. Qəlbində tufan qopdu на душе разыгралась буря, baxışında tufan буря во взгляде

3) перен. чрезвычайно сильное, бурное проявление какого-л. события, движения. İnqilab tufanı буря революции, zamanın tufanları бури времени

2. геогр. гроза:

1) атмосферное явление, заключающееся в электрических разрядах между облаками или между облаками и земной поверхностью. Qısamüddətli tufan кратковременная гроза, fırtınalı tufan штормовая гроза, tufan güclənir гроза усиливается, tufan öləziyir гроза утихает, tufan tutdu kimi, harada гроза застигла (застала) кого где

2) перен. бурные события, потрясения. Böyük tufan великая гроза
1) ветер разрушительной силы. Şiddətli tufan сильный ураган
2) перен. бурное течение, проявление чего-л. Hadisələr tufanı ураган событий

1. грозовой. физ. , Tufan boşalması грозовой разряд, tufan hadisələri грозовые явления, tufan çevirgəci грозовой переключатель, tufan qradiyenti грозовой градиент; геогр. tufan xəritəsi грозовая карта; tufan buludu грозовое облако

2. ураганный. Tufan hadisələri ураганные явления
◊ tufan qoparmaq поднимать, поднять шум, скандал

См. также в других словарях:

• inqilab — /inˈki läb/ noun (in India, Pakistan, etc) revolution ORIGIN: Urdu … Useful english dictionary
• inqilab — is. <ər.> 1. Zorakı ictimai çevriliş; dövlət hakimiyyətinin hakim sinfin əlindən başqa sinfin əlinə keçməsi. 1905 ci il inqilabı. Burjua inqilabları. İnqilab illəri. – Rusiya inqilabının bərəkətindən törəyən azadlıqların biri də vicdan… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• inqilab — ə. 1) bir haldan başqa hala keçmə; 2) çevriliş, dəyişiklik; 3) zorakı ictimai çevriliş; dövlət hakimiyyətinin bir iqtidardan başqa iqtidara zorakı yolla keçməsi … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• Daily Inqilab — Dainik Inqilab Type Daily newspaper Format Broadsheet Owner Inqilab Publications Ltd. Publisher A M M Baha Uddin … Wikipedia
• Musique algérienne — Orchestre de Nouri Koufi interprète de hawzzi Sur le plan musical, l Algérie est réputée pour son riche répertoire. Plusieurs styles de musique son inclus : classique arabo andalou algérienne, le Chaâbi, le Rai qui est originaire de l Oranie … Wikipédia en Français
• Salah Choudhury — Salah Uddin Shoaib Choudhury is the editor of the Bangladeshi tabloid The Weekly Blitz . [ [http://www.weeklyblitz.net/?cat=6 About Us] , The Weekly Blitz] [ [http://www.cijmalaysia.org/display story.asp?id=381 Office of controversial magazine… … Wikipedia
• inqilabi — sif. 1. İnqilaba aid olan, inqilab mahiyyəti daşıyan, inqilab ruhlu. İnqilabi bayram. İnqilabi himn. İnqilabi mahnılar. – «Molla Nəsrəddin» inqilabi demokratizmin ifadəçisi və mərkəzi idi. M. İ.. Texnoloji institutda çoxdan bəri inqilabi əhval… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• Mohammad Nabi Mohammadi — Maulana Mohammad Nabi Mohammadi was an Afghan politician who served as Vice President of Afghanistan under the Mujahideen from 1992 to about 1996.[1] Mohammadi … Wikipedia
• List of political parties in Pakistan — Politics of PakistanPolitical parties in Pakistan lists political parties in Pakistan. Pakistan has a multi party system, with numerous parties in which no one party often has a chance of gaining power alone, and parties must work with each other … Wikipedia
• Islamic and National Revolution Movement of Afghanistan — Harakat i Inqilab i Islami (Islamic Revolution Movement) was a traditionalist Afghan mujahedeen group fighting against Soviet forces during the Soviet war in Afghanistan. Mohammad Nabi Mohammadi was the leader of the group. It operated Southern… … Wikipedia
• Allegations of Iranian state terrorism — Since the 1979 Iranian Revolution when the American backed Shah Mohammad Reza Pahlavi was overthrown and replaced by an Islamic Republic led by Ayatollah Khomeini, the government of Iran has been accused by United States, Israel and… … Wikipedia

Sənaye İnqilabı: səbəbləri, xüsusiyyətləri, mərhələləri, nəticələri

The Sənaye inqilabı o Birinci Sənaye İnqilabı, 18-ci əsrin ikinci yarısında Böyük Britaniyada başlayan və daha sonra Avropanın qalan hissəsinə və ABŞ-a yayılmış sənayeləşmə prosesi idi. Nəticə budur ki, ölkə iqtisadiyyatı əkinçilik və heyvandarlığa söykənir və sənaye fəaliyyətinə yönəlməyə başlayır.

Bu dönüşüm təkcə iqtisadiyyatı təsir etmədi, eyni zamanda cəmiyyətin dəyişməsinə də səbəb oldu. Şəhərləşmə prosesi var idi və sənaye işinin yüksəlməsi işçi hərəkatlarının meydana çıxmasına səbəb oldu. Feodalizmdən yaranan köhnə sosial siniflər burjuvaziyanın böyük əhəmiyyət qazandığı yeni strukturların yaranması üçün yoxa çıxdı.

Sənaye inqilabının xüsusiyyətlərindən biri də yeni texnologiyaların meydana çıxması idi. Ən təsirli arasında buxar mühərriki, dəmir yolu və fabriklər daxilində istehsalın artırılmasına həsr olunmuş maşınlar var.

Bu inqilabın ikinci mərhələsində onsuz da yeni enerji mənbələri istifadə olunmağa başladı. Kömür, neftin istifadəsi ilə müqayisədə əhəmiyyətini itirməyə başladı və bu da nəqliyyatda yaxşılaşmaya imkan verdi. Digər tərəfdən kapitalizm sənaye cəmiyyətlərinin hakim modeli oldu.

Fon və mənşə

Avropadakı sənayeləşmənin əvvəlkiləri müasir çağın əvvəllərinə qayıdır. Beləliklə, 16-cı əsrdən başlayaraq iqtisadi sistem ticarət, bankçılıq və ya maliyyə metodlarının güclənməsi ilə dəyişməyə başladı. Eyni şəkildə nəqliyyat vasitələrində və digər sahələrdə də bir irəliləyiş var idi.

Lakin bütün bu dəyişikliklər çox yavaş və geriyə addımlarla baş verirdi. Epidemiyalar, davamlı müharibələr və aclıqlar irəliləmənin davamlı olmasına imkan vermirdi.

Sənaye öncəsi iqtisadiyyatlar

İngiltərə, Almaniya və ya Fransa kimi ölkələrin adambaşına düşən gəlirləri Sənaye İnqilabından əvvəl çox az idi. Bundan əlavə, bu gəlir yalnız istehsal artdıqda yaxşılaşdı və epidemiyalar və digər səbəblər azalmağa səbəb olduqda azaldı.

İqtisadiyyatı ağırlaşdıran ən böyük problemlərdən biri uşaq və gənclər arasında çox yüksək olan ölüm idi. Səbəblər xəstəlikdən zəif məhsula qədər müxtəlif idi. Bu, doğum nisbətinin də yüksək olmasına baxmayaraq, əhalinin artmamasına səbəb oldu.

Bu Sənaye İnqilabından əvvəl cəmiyyətlərdə işçilərin 75% -dən çoxu əkinçiliklə məşğul idi. Bununla yanaşı, istehsal, torpağın məhsuldarlığından, iqlimindən və alətlərin keyfiyyətindən asılı idi. Nəticə qida istehsalının az olması idi.

Digər tərəfdən, sənaye mallarına tələb də az idi. Kəndlilər, iqtisadi şərtləri səbəbiylə onlara girə bilmirdilər, onları ala bilən zadəganlar və ruhanilər isə az idi ki, istehsalın gəlirliliyi lazım idi. Buna əlavə olaraq sənayenin böyük miqdarda istehsal etmək gücünə sahib olmadığını da əlavə etmək lazımdır.

İlk kapitalist cəmiyyətlər

Qeyd olunan çətinliklərə baxmayaraq, iqtisadi modeldəki dəyişiklik artıq İntibahdan başlamışdı. O dövrdə ilk kapitalist cəmiyyətlər Şimali İtaliya və Hollandiyada meydana gəldi.

Daha sonra və 18-ci əsrin ortalarında ağır sənayenin və mədənçiliyin başlanğıc inkişafı Avropaya cəmiyyətlərinin iqtisadi əsaslarını dəyişdirməyə imkan verdi. Əlavə olaraq ticarət də məhsuldarlıq kimi artdı.

Bu inkişaflar 19. əsrdə vurğulanan əhali artımına səbəb oldu. İdeoloji əsasları rasionalizm və elmi yenilik olan Sənaye İnqilabı belə başladı.

Sənaye inqilabının səbəbləri

Sənaye İnqilabı İngiltərədə cəmiyyətin əkinçilikdən sənayeye yönəlməsinə səbəb olan bir sıra amillərlə başladı.

Kənd təsərrüfatı inqilabı

Qeyd olunduğu kimi, sənaye inqilabından əvvəl əsas iqtisadi fəaliyyət kənd təsərrüfatı idi. Ancaq bu sektor az inkişaf etmişdi və yeniliklər çox nadir idi.

Əhali artmağa başladıqda qida istehsalını artırmaq lazım idi. Torpaq mülkiyyətçiləri bu artıma nail olmaq üçün yeni əkinçilik texnikalarını, alətlərini və gübrələr kimi ixtiraları tətbiq etməli idilər.

Daha az işçi ilə daha çox məhsul istehsal oluna bildiyindən yeni alətlər və texnika kəndlilərin sayının azalmasına səbəb oldu. İşsiz qalanlar şəhərlərə köçməli və fabriklərdə işçi qüvvəsi olmalı idilər.

Demoqrafik inqilab

Pəhrizdəki dəyişikliklər və həyat keyfiyyətindəki yaxşılaşma demoqrafiyanın 18-ci əsrdən etibarən böyüməsinə səbəb olan amillər idi.

Ölümün düşməsinə imkan verən digər bir amil, aşı ixtirası kimi nailiyyətlərlə təbabətin inkişafı idi.

Burjua inqilabları

XVIII əsrin ikinci yarısı burjuvaziyanın siyasi hakimiyyətin bir hissəsini, daha sonra kralın və zadəganların əlində tutma tələbi ilə xarakterizə olunurdu. Bu, Fransız inqilabı kimi bir neçə inqilaba səbəb oldu.

Burjuvazinin güc mövqelərinə çıxışı Sənaye İnqilabının başlaması üçün əsas idi. Bu hadisəni müşayiət edən dəyişikliklər kapitalın artan dövriyyəsi, sənayenin xüsusi əllərdə inkişafı, ticarətin irəliləməsi və yeni ixtiraların meydana çıxması idi.

İngiltərədə, üstəlik, bu proses on yeddinci əsrdə baş verdiyi və onunla feodal sistemin itməsi səbəbindən daha əvvəl başlamışdır. Mütləqçilik, digər Avropa ölkələrində baş verənlərin əksinə olaraq yox oldu və ölkə daxili sabitlik mərhələsindən keçdi.

Sosial-iqtisadi amillər

İngiltərənin qazandığı ticarət üstünlüyü, bir neçə sahibkarın əlində cəmləşməsinə baxmayaraq, ona çoxlu kapital toplamağa imkan verdi.

Başqa bir vacib amil, işarə edildiyi kimi, sənaye üçün mövcud işçi qüvvəsinin olması idi. Səbəbləri bir çox kəndlini işsiz qoyan əkinçilik texnikasının təkmilləşdirilməsi və demoqrafik artım idi.

Coğrafi amillər

Böyük Britaniyada sənayeləşmənin başlamasına səbəb olan üstünlüklər arasında ərazilərində müəyyən xammalın olması da var. Bunların arasında sənaye və nəqliyyat üçün əsas olan dəmir və kömür fərqlənirdi.

Sənaye inqilabının xüsusiyyətləri

Mexanizasiya və istehsal sistemi

Sənayeləşmə ilə istehsal sistemlərində böyük bir dəyişiklik oldu. Bu şəkildə fabriklərə maşınlar gətirildi və hidrolik kimi enerji və ya kömürün yaratdığı enerji istifadə olunmağa başladı.

Artan istehsal kiçik sənətkarları rəqabət edə bilmir və bir çox hallarda iflasa uğradı. Öz növbəsində fabriklər bir istehsal sistemindən (seriyalı) istifadə etməyə başlamaq üçün fərdi olaraq istehsalını dayandırdı.

Mütəxəssislərin fikrincə, toxuculuq sənayesində mexanizasiyaya uçan servis, yeni əyiricilər və elektrikli dəzgahlar təqdim olunduqda başladı. Daha sonra maşınlar metallurgiya, mədənçilik və əkinçilik kimi sahələrə yayıldı.

Ən vacib irəliləyiş, bu maşın 1769-cu ildə James Watt tərəfindən icad edilən buxar mühərriki ilə işə başladığı zaman idi.

Kömür və dəmir

Yeni enerji mənbələrinin istifadəsi Sənaye İnqilabının ən yaxşı xüsusiyyətlərindən biri idi. Onlardan biri kömür 19-cu əsrdə yanacaq kimi tətbiq olundu, çünki dövrün böyük ixtirasını qidalandırdı: buxar mühərriki.

Kömürə olan tələb madencilikdə bir sıra yeniliklərin həyata keçirilməsinə səbəb oldu. Bunların arasında şaxtalarda daha etibarlı işləyə bilmək üçün mədənlərdə şüa və dəmir istifadəsi. Bundan əlavə, bu mineralın çıxarılması və nəqlini asanlaşdırmaq üçün relslər və vaqonlar istifadə olunmağa başladı.

Digər tərəfdən, 18-ci əsrin ikinci yarısından etibarən gəmilər, alətlər və sursat hazırlamaq üçün dəmirə tələb artdı.

Dövrün yeniliklərindən bəhrələnən sahələrdən biri də polad sənayesi idi. Məsələn, 1783-cü ildə dəmir yayma ixtira edildi və 1856-cı ildə Bessemer çeviricisi meydana gəldi və bu da çuqunu polad halına gətirməyə imkan verdi.

Yeni nəqliyyat vasitələri

Xammal və malların daşınması ehtiyacı Birləşmiş Krallığı yollarını yaxşılaşdırmağa və çay naviqasiya imkanlarını genişləndirmək üçün çox sayda kanallar çəkməyə məcbur etdi.

Bununla birlikdə, nəqliyyatdakı böyük inqilab dəmir yolu ilə gəldi, həm mallar, həm də sərnişinlər üçün böyük bir yük tutumuna sahib olan daha sürətli bir vasitə.

1829-cu ildə Stephenson tərəfindən icad edilən lokomotiv buxar mühərriki ilə işləyirdi. Bu mühərrik naviqasiyada da istifadə edilmişdir.

Kapitalizmin yüksəlişi

Sənaye inqilabı iqtisadi modeldə bir dəyişiklik meydana gətirdi. İstehsal vasitələrinə və əldə olunan mallara xüsusi mülkiyyətə əsaslanan bir sistem olan kapitalizm köhnə feodal quruluşun qalıqlarını yer üzündən sildi.

Bu sistemin tətbiqi problemsiz deyildi. Sosial sahədə işçilərin pis yaşayış şərtləri səbəbindən qalıcı bir gərginlik mənbəyi olacaq yeni siniflər meydana çıxdı.

Sosial dəyişikliklər

Sənaye İnqilabından çıxan cəmiyyət, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə bir çox fərqlilik göstərdi. Başlamaq üçün, zehniyyət dəyişikliyi inkişaf etdi ki, bu da bütün bilik sahələrində biliklərin çoxalmasına səbəb oldu.

Dini dogmalar artıq cəmiyyətin mərkəzində deyildi və bu, elmi, texniki və sağlamlıq araşdırmalarında böyük bir irəliləməyə imkan verdi.

Digər tərəfdən, burjuaziya getdikcə daha çox güc yığırdı. Eyni zamanda, əsasən kənd dünyasından olan yeni bir işçi sinfi meydana çıxdı. Təyinatları fabriklərdə işləmək idi və yaşayış yerlərinin çox pis olduğu məhəllələr quraraq iş yerlərinə yaxın şəhərətrafı bölgələrdə yerləşdilər.

Yaşadıqları kazarmalar, fabriklərin özləri kimi antisanitariya yerləri, nəmlik və zəif havalandırma idi. Buna iş təhlükəsizliyinin olmaması və həftənin yeddi günü, günün 12 saatını keçə bilən saatların əlavə edilməsi lazımdır.

Nəticə işçilərin tez-tez işlə əlaqəli xəstəliklərin və ya qəzaların qurbanı olması idi. Vəziyyətlərini yaxşılaşdırmağa çalışmaq üçün sosialist ideologiyasının etiraz təşkilatları meydana çıxdı.

Avropadan kənarda

Sənaye inqilabı tədricən digər Avropa ərazilərinə yayıldı, baxmayaraq ki, İspaniya kimi bəzi istisnalar istisna olmaqla, transformasiyaların başlaması çox daha uzun oldu.

Avropanın xaricində ABŞ sənayeləşən ilk ölkə oldu. 19-cu əsrin sonlarında sənaye gücündə Böyük Britaniyanı tutdu.

Yaponiya isə tekstil fəaliyyətinin modernləşdirilməsi ilə öz sənayeləşməsinə başladı. Bu vəziyyətdə Dövlət bir dəmir yolu şəbəkəsinin inşası və bankların açılması kimi tədbirlərin hərəkətverici qüvvəsi idi.

Sənaye İnqilabının Mərhələləri

Tarixçilər Sənaye İnqilabını iki mərhələyə böldülər: birincisi, 1780-ci ildən (digər müəlliflərə görə 1750) 1840-a qədər və 1880-1914-cü illər arasında davam edən İkinci Sənaye İnqilabı.

Birinci mərhələ

Sənaye İnqilabı 1780-ci ildə Böyük Britaniyada başlamışdır, baxmayaraq ki tarix tarixçi cərəyana görə dəyişir. O dövrdə buxar mühərrikinin tətbiqi tekstil sənayesi üçün bir irəliləyiş idi. Daha sonra, təxminən 1830-cu ildə dəmir yolunun genişlənməsi polad sənayesinə böyük bir təkan verdi.

Əhalinin artması və mövcud işçi qüvvəsi baş verən dəyişikliklər üçün əsas amillər idi. Zavodlar kənd təsərrüfatını əvəz edən ölkənin iqtisadi həyatının mərkəzi oldu. Üstəlik, kapitalist iqtisadi sistem özünü feodalizmin qalıqlarına yüklədi.

19-cu əsr, cəmiyyətin bütün sahələrində baş verən dəyişikliklərlə birlikdə istehsalın mexanizasiyası ilə xarakterizə olunurdu. İstehsal fabrik sisteminə yol verdi və bu da istehsalın artmasına səbəb oldu.

Texniki inkişaf, mineral kömürün əsas enerji mənbəyi kimi istifadəsi və yeni iş rejimlərinin tətbiqi bu dövrün digər üç xüsusiyyəti idi.

Bundan əlavə, Böyük Britaniya müstəmləkə hökmranlığını Londonu dünyanın maliyyə paytaxtına çevirənə qədər genişləndirdi. Dünyanın hər yerindən xammal gəlməyə başladı və İngilis malları koloniyalarında satıldı.

İkinci mərhələ

Yeni enerji mənbələrinin meydana çıxması, nəqliyyatın modernləşdirilməsi, yeni rabitə, maliyyələşdirmə və istehsal üsulları Sənaye İnqilabında yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. Bu, Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda 1870-1914-cü illər arasında inkişaf etdirilmişdir.

Bu ikinci mərhələ istehsal vasitələrinin inkişafını asanlaşdıran elmi və texniki inkişafla xarakterizə olunurdu. İnqilabın ilk mərhələsində baş verənlərdən fərqli olaraq, bu Böyük Britaniyada əsas rolunu ABŞ-a həvalə etdi.

Elektrik və neft enerji mənbəyi olaraq istifadə olunmağa başladı və bu da istehsal və nəqliyyatı yaxşılaşdırdı. Digər tərəfdən polad kimi yeni materiallar da təqdim edildi.

Buxar mühərriki istifadəsinə davam etsə də, daha səmərəli mühərriklər tərəfindən tədricən yerindən çıxarıldı. Elektrik, öz növbəsində, işıqlandırmanın yanında metallurgiyada da tətbiq olundu. İkincisi, şəhərlərdə və fabriklərin özündə böyük bir dönüşüm olduğunu düşünürdü.

Lokomotivlər və metal gəmilər turbinlərlə işlənməyə başladı. Daha sonra, neft imkanlarının öyrənilməsi ilə avtomobillər və təyyarələr üçün yeni mühərriklər yaradıldı.

Ən vacib yeniliklərdən biri də fabriklərin içərisində baş verdi. Beləliklə, hər birində işçi sayı artdı və montaj xətti tətbiq edildi. Nəticədə məhsulların son qiyməti düşərkən istehsal artdı.

Nəticələr

Sənaye İnqilabı, iqtisadi sahəni çox aşan bir sıra dərin dəyişikliklərə səbəb oldu. Siyasətdən sosial quruluşa qədər olan bütün sahələr dəyişikliklərdən təsirləndi.

İqtisadi dəyişikliklər

İqtisadi sahədə əsas nəticə kapitalizmin hakim sistem kimi təqdis edilməsi idi.

Bu inqilab özü ilə əmək səmərəliliyində əhəmiyyətli bir artım gətirdi, istehsalın dəyəri azaldı. Bu yolla hər hansı bir məhsulun istehsalı daha ucuz idi, beləliklə sənayeləşmiş ölkələr daha çox sərvət əldə edirdilər.

Bu, böyük kapitalın yığılmasına və bir çoxunun səhmdar cəmiyyətləri düsturu altında böyük şirkətlərin meydana çıxmasına imkan verdi. Eyni zamanda banklar, ticarət otaqları və sığorta şirkətləri qurulurdu.

Şəhərlərin böyüməsi

Texnoloji inkişaf sayəsində işsiz qalan kənd təsərrüfatı işçilərinin mühacirəti şəhərlərdə əhalinin çoxalmasına səbəb oldu.

Bu köhnə kəndlilərin taleyi fabriklər idi, çünki bir çox sənətkarlıq emalatxanası məhsulların daha böyük və ucuz istehsalına qədər yaşaya bilmədi.

Əhali artımı

Sənayeləşən ölkələrdə əhəmiyyətli bir demoqrafik artıma müxtəlif amillər təsir etdi.

Başlamaq üçün bir çox şəhərdə sanitariya vəziyyəti yaxşılaşdırıldı. Bunların arasında şəhərlərin daha təmiz olmasını nəzərdə tutan kanalizasiya sistemləri var idi. Bundan əlavə, sabun kimi ixtiralar ortaya çıxdı və yemək keyfiyyətcə yaxşılaşdı. Ölüm azalmağa və yarı ömür artmağa başladı.

Bu irəliləyişlərə, o günə qədər ölümcül olan bir çox xəstəliyin təsirini azaltmaq üçün vacib olan aşıların ixtirası əlavə edilməlidir.

Sinif cəmiyyəti

Sənaye inqilabı ilə əlaqəli ən mühüm dəyişikliklərdən biri də yeni sosial siniflərin yaranması idi. Orta əsrlərdən miras qalan köhnə quruluşlar yox oldu və dünyadakı siyasətə təsir edən yeni aktyorlar meydana çıxdı.

Maşın istifadəsi səbəbindən işlərini itirən kəndlilərin iki fərqli aqibəti var idi: bir neçəsi gündəlik işləyən, əksəriyyəti fabriklərdə işləmək üçün şəhərlərə köçmüşdü. Bunlar yeni bir sosial təbəqəyə daxil edildi: proletariat.

Proletariata qarşı kapitala və sənaye müəssisələrinə sahib olan kapitalist sahibkarlardan ibarət sənaye burjuaziyası dayanırdı. İşçilər, öz növbəsində, yalnız əmək haqqı müqabilində işəgötürənlərə satdıqları işçi qüvvəsinə sahib idilər.

İki sinif arasındakı əlaqə əvvəldən gərgindir. İşəgötürənlər işçilərinə ağır iş şərtləri tətbiq etdilər. İş təhlükəsizliyi mövcud deyildi və iş saatları bir çox hallarda tətil və fasiləsiz 12 və ya 15 saatı keçə bilər. İşçilər arasında çox sayda uşaq var idi.

Ən yaxın nəticə, əmək hüquqları uğrunda mübarizə aparan işçi hərəkatlarının və birliklərin yaradılması idi. Fabriklərin mexanizasiyasına qarşı qruplar da meydana çıxdı ki, bu da işlərini təhdid etdi.

Birləşmə hüququ dərhal olmasa da və işçilərdən böyük təzyiq tələb etsə də, 1824-cü ildə ilk peşə təhsili və qarşılıqlı yardım mərkəzləri meydana çıxdı. Daha sonra 1833-cü ildə Böyük Britaniyada ilk həmkarlar ittifaqları yaradıldı.

Əsas maşınlar istifadə olunur

Birinci Sənaye İnqilabı, böyük ölçüdə istehsalı artıran yeni maşınların meydana çıxması ilə istehsal edilə bilərdi.

Buxar maşını

Buxar mühərriki Sənaye İnqilabının ən vacib ixtirası hesab olunur. İskoçmen James Watt tərəfindən həyata keçirilən patent 1769-cu ilə aiddir. Bu tip mühərriklər nəqliyyat, tekstil sənayesi və metallurgiyada və digər sahələrdə istifadə edilmişdir.

Dəmir yolu

Sözügedən buxar mühərriki, Sənaye İnqilabının ilk mərhələsinin ən xarakterik nəqliyyat vasitələrinin – dəmir yolunun görünməsinə imkan verdi. Onun konsepsiyası artıq məlum idi: taxta relslərdə yuvarlanan vaqonlar.

Hələ 17-ci əsrdə İngilis kömür mədənləri istehsallarını limanlara gətirmək üçün bu nəqliyyat növündən istifadə etdilər.

Əsas dəyişiklik George Stephensonun vaqonları itələmək üçün buxar maşınını yaratması ilə baş verdi. Bu, malların və sərnişinlərin daşınması yolunu tamamilə dəyişdirdi.

Küçə işıqlandırması

Şəhərlərin işıqlandırılmasının ilk müasir metodu qaz lampaları ilə olmuşdur. Küçələr daha etibarlı olmağa başladı, iş vaxtının uzadılmasına təsir edən bir şey.

19-cu əsrin sonunda yeni və daha səmərəli bir ictimai işıqlandırma sistemi ortaya çıxdı: elektrik.

Tikiş maşını

Tikiş maşını Sənaye İnqilabından əvvəl mövcud idi, lakin o dövrdə Elias Howe tərəfindən eyni anda iki sap istifadə etmək üçün təkmilləşdirilmişdir. Bu şəkildə istehsal sürəti artdı.

Bununla birlikdə, bu dəyişiklik hələ də iki əlin istifadəsinə imkan vermədi, çünki işləməsi üçün bir krank işlədilməli idi. Son dəyişikliyin müəllifi, 1850-ci ildə işçilərin hər iki əlinin tikilməsində sərbəst olmasına imkan verən bir ayaq pedalı təqdim edən Isaac Singer idi.

İplik maşını

İplik maşını İngiltərəyə 1741-ci ildə James Hargreaves tərəfindən gətirilmişdir. Bu cihaz tekstil sənayesi üçün əsas idi və istehsal prosesinin mexanizasiyasının ilk nümunəsi oldu.

İllər sonra, maşın Samuel Crompton tərəfindən çox yaxşılaşdırıldı. Modelinin adını daşıyan Mule Jenny, hidrolik güclə işləyir və daha güclü və daha incə bir iplik istehsal edir.

Maraq mövzuları

Sənaye İnqilabının ixtiraları.

İkinci Sənaye İnqilabının ixtiraları.

Üçüncü Sənaye İnqilabı.

Meksikada Sənaye İnqilabı.

İspaniyada Sənaye İnqilabı.

İstinadlar

1. Selva Belén, Vicent. Birinci Sənaye İnqilabı. Ekonomipedia.com saytından əldə edilmişdir
2. Beltrán Tapia, Francisco. Sənaye inqilabı niyə baş verdi? Nadaesgratis.es saytından əldə edilmişdir
3. Lozano Kamara, Jorge Juan. 1-ci Sənaye İnqilabı. Classeshistoria.com saytından əldə edilmişdir
4. Britannica Ensiklopediyasının Redaktorları. Sənaye inqilabı. Britannica.com-dan əldə edildi
5. Chen, James. Sənaye inqilabı. İnvestopedia.com saytından əldə edilmişdir
6. Elçiç, Miljan. Birinci Sənaye İnqilabı. Orta.com saytından əldə edildi
7. Elliott, Simon. İngiltərənin Birinci Sənaye İnqilabı. Historytoday.com saytından əldə edildi

Meyçi inqılabı

Telman Orucov

Azərbaycan SSR Ali Soveti sədrinin sabiq birinci müavini

İnsan dünyanı və yaşadığı cəmiyyəti dərk etmək üçün onu araşdırmağa, təhlil etməyə cəhd edir. Bu vaxt o, müqayisə metodundan istifadə etməklə, keçmişə baş vurur. Tarixdəki oxşar hadisələrə nəzər yetirir və onu qayğılandıran suallara cavab tapdıqda, hətta izah əldə etdiyinə görə, azacıq da olsa təskinlik tapır. Axı cəmiyyətin hansısa durumunu təhlil etmək üçün məlum formul, düstur, metod yoxdur.

Tarix güzgüsündə hər kəs öz dövrünün, onu əhatə edən insanların, mühitin xüsusiyyətlərini seyr etməyə çalışır, tarixə kiçik bir bələdçilik müasir dünyanı tədqiq etmək vasitəsinə çevrilir. Mütəfəkkirlər isə özlərinin ideal axtarışlarında bəşəriyyətin tarixinə xüsusi diqqət verirdilər. Tarix özünün təbiətdəki kimi eniş-yoxuşlu mənzərəsi ilə geniş müşahidə imkanı yaradır. Qədim yunanlar düz yol çəkməkdən imtina etməklə, buna görə onlar belə yollar tikən qədim perslərə hətta gülürdülər, dərəyə, təpəyə burulan yolun təbiətin bir hissəsi kimi cazibədar olduğunu və bu seyrlə yolçunu yormadığını əsas götürdükləri kimi, tarixin maraqlı, ziddiyyətləri ilə adamı heyran edən səhifələrini oxumaqla irəliləyən mütaliə yolçusu da burada çox şeyi müşahidə edə, qiymətləndirə bilir.

Təsviri sənət əsərində biz gözəlliyə valeh olduğumuz, insan portretlərində isə ona məxsus daxili aləmi açmağa yönəldilmiş yaxmaları, cizgiləri seyr etdiyimiz kimi, tarixin nümunələrində də aydın gözə çarpan cəhətlərilə yanaşı, gizlində qalan çalarları da üzə çıxarmağa çalışırıq. Bu yolla biz, əslində tarixi hadisələrə və şəxsiyyətlərə hərtərəfli, tam əhatəli qaydada qiymət vermək istəyirik. Üzdə nəzərə çarpan hissə dərin müşahidənin yaratdığı öz tamına tabe olur.

Rəngkarlığa və ya heykəltəraşlığa bələd olmayan, səthi münasibət bəsləyən adam hansısa bir hissin təsirinə uyub, mahiyyətdən baş aça bilmədiyi kimi, tarixə naşılıqla müraciət edənlər də hadisənin və şəxsiyyətin zahiri, az əhəmiyyətli cəhətlərini əsas götürür, ona görə də bu biliyi müasir həyata tətbiq etdikdə əsasən səhv nəticələrə gəlib çıxır. Ona görə də tarixin irsinə sadə seyrçi kimi deyil, onu tam və düzgün dərk etməklə yanaşmaq lazımdır.

Tarix həm də paradokslarla doludur, bu paradoksları ən görkəmli şəxsiyyətlərin, həqiqi qəhrəmanların və dahilərin fəaliyyətində, dünya baxışında da tapmaq mümkündür. Bizim eradan əvvəl V əsrin ikinci yarısında baş verən Peloponnes müharibəsində Afinaya “qızıl dövr” bəxş etmiş strateq Perikl şəhər-dövlətin əhalisini spartalıların hücumundan qapalı divarlar vasitəsilə qorumaq istədi. Bu tədbir Perikl strategiyasının zəifliyini, bir qədər sonra isə tam yararsızlığını göstərdi, əhaliyə böyük ziyan vurdu. Şəhərdə başlanan taun epidemiyası sakinlərin, o cümlədən, Periklin özünün həyatlarını itirmələri ilə nəticələndi. Afinanın azadlığına, siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafına böyük töhfə vermiş bir adam müharibə sınağından uğurla çıxmağı bacarmadı. Nisbətən kiçik sahədə sıx əhali kütləsi taunun ölüm saçan gücünü daha da artırdı. Əsrin sonunda isə zəifləmiş Afina məğlubiyyətlə üzləşməli oldu.

Yaxud Böyük Kirdən sonra Persiya imperiyasının böyüməsində və inkişafında xüsusi xidmətləri olan I Daranın Avropaya keçib, Yunanıstanı işğal etmək planları baş tutmadı. B.e.ə. 490-cı ildə Afina yaxınlığında Marafon döyüşündə pers qoşunları darmadağın oldu. Herodotun yazdığına görə, afinalılar dənizə çatana qədər qaçan persləri təqib edir və öldürürdülər. Perslər gəmilərlə dəniz yolu ilə Afinaya çatmaq istədikdə, afinalılar barbarlardan əvvəl gəlib, şəhəri müdafiə etməyə tələsdilər. Barbarlar üzüb Asiyaya qayıtdılar. Təəssüf ki, I Daranın varisi olan Kserks də on il sonra Afinaya yürüşü təkrar etməyi qərara aldı. O, Afinanı tutub Akropoldakı çox sayda sitayiş yerlərini dağıtdı. Lakin Afina donanması Salamin adası yanında pers donanmasını məhv etdi, sonrakı məğlubiyyətlər də Persiya dövlətinin hərbi gücünü sarsıtdı, çar Kserks artıq Elladanı fəth etmək arzusundan əl çəkməli oldu.

Kserks başlanğıcda yunan torpağına ayaq basan anda Fermopil keçidində spartalı döyüşçülərin kiçik dəstəsindən ağır dərs almışdı. Çar Leonidin başçılığı altında 300 spartalı düşmənə qəhrəmancasına müqavimət göstərib, Kserksin 150 minlik ordusunun qarşısını kəsdi. Yalnız bir yerli yunanın satqınlığı hesabına perslər Yunanıstan ərazisinə keçə bilmişdilər. 300 spartalı düşmənə igidliklə müqavimət göstərib həlak oldu, lakin tarixə, bu qəhrəmanlar insanlara öz torpağı uğrunda ölümə getmək kimi görünməmiş ali bir mərdlik nümunəsi qoyub getdilər. I Daranın və Kserksin orduları ağır məğlubiyyətə düçar oldular, afinalılardan isə Marafon döyüşündəki qələbə şərəfinin, on il sonra isə 300 spartalıdan təkrarı olmayan cəsarət və igidlik triumfunun parlaq xatirəsi qaldı.

Makedoniyalı Böyük Aleksandrın sərkərdəlik məharəti, üç qitədəki əraziləri döyüşlə işğal etməsi, mübaliğəsiz demək lazımdır ki, özünə bənzər digər bir təkrarını tanımır. Belə bir hərbi düha heç də qüsurlardan xali deyildi, ömrünün son illərində o, yaxın adamlarının, özünün uydurduğu xəyanətindən şübhələnirdi. Şərqin təzim qaydalarına uyduğuna görə onu tənqid edən uşaqlıq dostu, onu Qranik döyüşündə qaçılmaz ölümdən xilas etmiş Kliti nizə zərbəsi ilə öldürmüşdü. O, gözəlliyi qiymətləndirməyi bacarırdı. Babilin möhtəşəm saraylarına və məbədlərinə valeh olmuşdu, lakin Persiya paytaxtı Persepolisdəki möhtəşəm Kserks sarayının yandırılmasına icazə vermişdi. Aleksandr öz ziyafətində iştirak edən attikalı qadın Taidanın, Afinanı məhvedici alovun dillərinə vermiş Persiya çarının sarayını intiqam cavabı kimi yandırmaq barədə təklifini bəyənmişdi. Persepolis də Afina kimi viranedici alovun sərəncamına verildi. İstər Kserksin, istərsə də Böyük Aleksandrın şəhərləri mərhəmətsizcəsinə yandırması, vandalların Romadakı dağıdıcı əməllərindən çox-çox əvvəl törədilmişdi, sonralar gözəl abidələri, məgər abidələri, tikintiləri məhv etmək kimi eybəcər hərəkətdən meydana gəlmiş termin olan vandalizm ilk nümunələri deyildimi? Maddi və mədəni abidələri məhv edənləri öz adı ilə adlandırmaq qəbahət sayılmalıdırmı?

Böyük Pyotr hakimiyyətə gəldikdə elə də böyük bir ərazisi olmayan rus dövlətini qəbul edib, ölkədə Rusiya imperiyasını qoyub getmişdi. O, ölkəsində elmin, iqtisadiyyatın, hərb sənətinin və dənizçiliyin inkişafına böyük təkan vermiş, Sankt-Peterburq şəhərini salıb, onu paytaxta çevirmişdi. Lakin onun qəddarlığı da hədd tanımırdı, yaxın silahdaşı Menşikovu əsası ilə döyürdü, oğlu Alekseyi edam etdirmişdi. Böyük xərclərin öhdəsindən gəlmək üçün hər cür yeni vergi mənbələrindən istifadə edilirdi, hətta adamlar saqqal saxlamağa görə vergi ödəyirdilər. Karl Marksın dediyi kimi, o, Rusiyada “barbarlığı barbar metodlarla çıxarırdı”.

Prussiyanın, sonra isə birləşdirilməsinə nail olduğu Almaniyanın uzun müddət kansleri olan Otto fon Birsmark öz vətəninə böyük xidmətlər göstərmişdi, bununla yanaşı, militarizmi də ön plana çəkmişdi. Dünyanı qan dənizinə döndərməyə çalışan Hitler kimi caninin cəhdləri yoluna o, özünə məxsus qaydada daş döşəmişdi.

1868-ci il Meyci inqilabı Yaponiyanın iqtisadi, hərbi, siyasi inkişafında mühüm rol oynamışdı. Gənc imperator (mikado) Mutsihito ölkəsinin Avropa təcrübəsindən geniş istifadə etməsilə, feodalizmdən uzaqlaşıb, kapitalizmə keçməsinə, müasirləşməsinə şərait yaratmışdı. Bununla yanaşı, o, militarist Yaponiyasının təşəkkül tapmasının təməlini qoymuşdu. Bunun bəhrəsi kimi, Yaponiya 1941-ci ilin sonunda ABŞ-ın Pyörl-Harbör hərbi bazasına dəhşətli hücumla İkinci Dünya müharibəsinə daxil olmuşdu. 1945-ci ildə isə tarixdə yadellilərə tabeliyin nə olduğunu bilməyən Yaponiya ilk dəfə və ölkəni viran qoyan bir məğlubiyyətlə üzləşməli oldu.

ABŞ prezidenti Franklin Delano Ruzvelt ölkənin Böyük Depressiyadan çıxması sahəsində özünün “Yeni kursu” ilə böyük rol oynamışdı. O, yeganə şəxsdir ki, dörd dəfə ölkə prezidenti seçilmiş, İkinci Dünya müharibəsində alman natsizmi və militarist Yaponiyası üzərində qələbəyə sanballı töhfə vermişdi. Birləşmiş Ştatlar bu müharibədən ən yüksək iqtisadiyyata malik olan ölkə kimi çıxmış, fövqəldövlətə çevrilmişdi. Belə bir görkəmli siyasi xadim əxlaq məsələlərində ümumi qaydalara o qədər də əhəmiyyət vermirdi, fiziki cəhətdən zəif olmaqla yanaşı, eşq macəralarından heç də imtina etmirdi.

Bu misallar onu göstərir ki, ən böyük şəxsiyyətləri belə ideal insan səviyyəsinə qaldırmaq düzgün deyildir, onlar da bəşər övladına məxsus olan qüsurlardan heç də tamamilə azad ola bilmirlər. Bu qüsurlar onların böyük əməllərinə kölgə salmasa da, şöhrətlərinə heç də əlavə parıltı vermir. Belə paradoksları çox sayda sadalamaq olar.

Qədim Romada qəbirlər, onlar heç də bizim təsəvvürümüzdəkilərə bənzəmir, yandırılmış cəsədlərin külü doldurulmuş qabların saxlandığı çox mərtəbəli taxçalar idi, “kolumbari” – “göyərçin yuvası” adlanırdı. Çox sayda böyük şəxsiyyətlər sağlığında qartal, quzğun qiyafəsində olduqları halda, həyatdan getdikdən az sonra xırda göyərçinlərə, lap elə sərçələrə çevrilirlər. Onların əvvəlki heybətliliyinin azacıq xatirəsi də qalmır.Təlqin etdiləri qorxu, xof hesabına heybətli adlananların dəhşətdən xəbər verən şöhrəti, özləri o dünyaya köçdükdən sonra şaqren dərisi kimi qısalmağa, kiçilməyə, əslində yoxa çıxmağa başlayır.

Tarix insanları öz misallarından öyrənməyə çağırsa da, çox vaxt buna nail ola bilmir. Böyük ingilis yazıçısı Bernard Şou isə məsləhət görürdü ki, tarixin dərslərindən dərs almaq lazımdır. Lakin bir həqiqəti də inkar etmək olmaz ki, tarix öyrədə bilməsə də, ən azı, öyrənmək istəməyənləri cəzalandırmağı bacarır. Böyük Aleksandrın üç qitədə yaratdığı imperiya, yaradıcısının ölümü ilə parçalandı, ayrı-ayrı dövlətlərin meydana gəlməsinə səbəb oldu. İşğallara imza atanların çoxunun aqibəti belə olur, onların imperiyasından əsər-əlamət qalmır. Napoleon özünün böyük hərbi istedadına, sərkərdəlik bacarığına arxayın olub, növbəti qələbəsinə də şübhə etmədən Rusiyanı da işğal etmək istədi və nəhəng şöhrət qazanmış Böyük Ordusunu da itirməklə ən ağır məğlubiyyətə düçar oldu. Lakin Napoleon kimi hərb dühasından sonra da Avropanı, dünyanı qanlı müharibələrə cəlb edənlər heç olmazsa, onun başına gələnlərdən dərs götürmədilər.

Mütləq sağlam insan bədəni olmadığı kimi, diaqnostika elə inkişaf etmişdir ki, ən sağlam adamda da hansısa xəstəlik əlamətlərini tapmaq mümkündür, mələyə bənzər bəşər övladı da yoxdur, çünki insan onu əhatə edən mühitin, ən başlıcası sotsiumun təsiri altında dəyişir, onun xarakterində və psixikasında, davranışında təkamülün nəticəsi özünü büruzə verir. Mələklər isə heç vaxt dəyişmirlər, birdəfəlik malik olduqları təbiət heç vaxt onları tərk etmir, hətta mələyə bənzədilən insanlar isə şəraitin təsiri altında güclü dəyişikliyə məruz qalır, onun vaxtilə cazibədar görünən xüsusiyyətləri də çox keçməmiş yoxa çıxır. Yazıçı E. M. Remark adamların şüurunu inqrediyetlərlə dondurulmuş kolbasaya bənzədirdi, onlar beyinlərinə doldurulmuş fikirlərin, mülahizələrin daşıyıcısı rolunu oynayırlar. Şərait, mühit onların şüurunu, psixikasını istədiyi qaydada deformasiyaya uğradır, ona görə də yalnız az sayda adamlar şəraitin tabeliyindən uzaqlaşmağı bacarırlar.

“525-ci qəzet”