Məhəmməd hadi yukleme

“Həyat” qəzeti fəaliyyətini dayandırmasına qədər M.Hadi qəzetin ən fəal yazarlarından biri olaraq qalmışdı.

Məhəmməd Hadi

Əsl adı Ağa Məhəmməd olan, gəncliyində özünə Hadi (ərəb. doğru yol göstərən‎‎) təxəllüsünü seçən Məhəmməd Hadi 1879-cu ildə Şamaxı şəhərinin Sarıtorpaq məhəlləsində, tacir ailəsində doğulmuşdur. İbtidai təhsilini məhəllə məktəbində şamaxılı Molla Səmədin yanında almış, sonralar şair Abbas Səhhətin atası Əliabbas əfəndinin təsis etdiyi məktəbdə oxumuş, kiçik yaşlarından ərəb və fars dillərini mükəmməl mənimsəmişdir. Hələ uşaqkən atasını itirən Hadinin anası onu və bacıları Sahibə və Əsmanı ata qohumlarının himayəsinə buraxaraq Sulut kəndində varlı biri ilə evlənmiş, bundan sonra uşaqlara böyük nənələri Əbdülsəlimin anası Teyyibə xanım baxmışdır. Şairin yaxın qohumlarından olan Mustafa Lütfi bəy onun tərbiyəsində böyük əmək sərf etmişdir. Nənəsinin vəfatından sonra M.Hadi qohumu Mustafa Lütfinin himayəsində yaşamalı olmuş və ərəb dilini ondan öyrənmişdir. M.Hadi gənclik illərində ilahiyyat elmləri ilə bərabər dünyəvi elmləri, xüsusilə dil, ədəbiyyat, fəlsəfə, məntiq, tarixi də dərindən öyrənmiş, oxuduğu klassik ədəbiyyat, tərəqqipərvər alim və mütəfəkkirlərin əsərləri onda yaxşı bilik ehtiyatı yaratmışdı. Böyük bir ədib olmaq arzusu ilə yaşayan gənc şair xaricdə təhsil almaq istəsə də, maddi imkanı olmadığından bu arzusu ürəyində qalmışdı. Ədibin yaxın dostu, məsləkdaşı Seyid Hüseyn şair haqqında yazırdı:

“O, oxuduğu elmlərin kəndisinə heç bir nəticə verməyəcəyini, olsa-olsa mömin bir molla əfəndidən fəzlə bir şey olmayacağına hissi-qəbləl-vüqu ilə anladığından İstambul və Əl-Qahirə kimi islam mədəniyyəti mərkəzlərinə gedib orada təhsil almaq fikrinə düşmüşdü. Mustafa Lütfi. Hadini xarici məmləkətlərə göndərəcək iqtidarı olmadığından Hadi bir neçə zəngin əqrəbasını müraciətdə bulunmuş, təhsil arzusunda olduğunu söyləyib müavinət istəmişsə də, sözünü dinləyən və yardımda bulunan olmamışdı“

Hadi istədiyi məktəblərdə, istədiyi elmləri oxumağa nail ola bilmədiyindən əmisi oğlunun köməyi ilə ticarət işinə əl atmış, lakin bu işə marağı olmadığından işi tezliklə tərk etmişdir. 1902-ci ildə yanvar ayının son günündə Şamaxıda təbii fəlakət baş verir. Şamaxı zəlzələsindən sonra hamı kimi Məhəmməd Hadi də köçür. Bu haqda Ö.F.Nemanzadə öz xatirələrində yazır:

“1902-ci il yanvarın 31-də cümə axşamı gündüz saat 12-də Şamaxıda indiyə qədər görünməmiş yer tərpənişi oldu. Bu gün Şamaxı üçün ən böyük fəlakət, eşidilməmiş bir dəhşət və qiyamət günü idi. Baş vermiş dağıdıcı zəlzələdən sonra bir çox şamaxılılar kimi M.Hadi də doğma şəhərini tərk etməyə məcbur olmuş, evlərinin ənqazını (tör-töküntü) 200 manata sataraq Kürdəmirə getmiş, ibtidaən bir əttar dükanı açmış isə də, ondan da bir şey çıxmadığını görüncə, ikincikərə olaraq zərər ilə dükanı qapamışdır“

Fəaliyyəti

Kürdəmirə köçən, xarakterində tacirlik əlamətləri olmayan, iki dəfə dükanı açsa da, iflasa uğrayan H.Madi özünü xarakterinə uyğun bir sahədə sınamaq qərarına gəlmiş və bəzi maarifpərvərlərin müavinəti ilə Kürdəmirdə yaşayan şamaxılı Ağa əfəndi ilə birlikdə bir məktəb açıb tədrisə başlamışdır. Çox keçmir ki, istedadı və şəxsi mütaliə nəticəsində əldə etdiyi biliyi ilə digər müəllimlərdən seçilən M.Hadi Kürdəmir ziyalılarının nəzərini cəlb etmiş, onu Zaqafqaziya müəllimlər qurultayına Kürdəmir müəllimləri tərəfindən nümayəndə seçmişlər. 1904-cü ildə Tbilisidə keçirilən Zaqafqaziya müəllimlər qurultayında iştirak edən M.Hadinin işləri yavaş-yavaş sahmana düşmüş, öyrənmək təşnəsi olan gənc bildiklərini həvəslə məktəblilərə, şagirdlərə öyrətməyə başlamışdır.

1902-1906-cı illər Kürdəmirdə yaşadığı illərdə maddi imkanları nisbətən düzələn M.Hadi yenə də əvvəlki qayda ilə mütaliəsini davam etdirir, Kəlküttədən Həblül-mətin“, İstanbuldan “Sabah“, Bakıdan “Həyat“, Bağçasaraydan “Tərcüman” qəzetlərini gətirdib oxuyurdu.

Yaradıcılığı

25 yaşına qədər nə bir qəsidəsi, nə də bir aşiqanə qəzəli olmayan şairin mətbuat aləminə gəlişi 1905-ci ilin ortalarına təsadüf edir. M.Hadi mətbuatdakı şeirləri ilə oxucuların hörmətini qazanmaqda idi. Onu yaxından tanıyan, yaxın dostu Mustafa Lütfi Həştərxanda “Bürhani-Tərəqqi” qəzetini nəşr edirdi və onun M.Hadi kimi qüdrətli qələm sahibinə böyük ehtiyacı var idi. Onun çağırışına görə M.Hadi tamamilə müəllimlikdən əl çəkir, 1905-ci ildə Həştərxana gedir, mətbuatda çalışmağa başlayır. M.Hadi “Həyat”, “Füyuzat” və “Bürhani-Tərəqqi” qəzetlərində elmə, maarifə çağıran şeirlər və intibah məsələlərinə dair məqalələr yazırdı. M.Hadi 1906-cı ildə Əli bəy Hüseynzadənin çağırışı ilə Bakıya gəlib “Füyuzat” məcmuəsində çalışır, buradakı osmanlı müəlliflərindən fərqli olaraq yerli həyata dair yazıların geniş nəşrinə çalışır. “Füyuzat” qapandıqdan sonra o, “Tazə həyat”və “İttifaq” qəzetlərində işləyir.

1907-1908-ci illərdə M.Hadi artıq Azərbaycan şeirinin görkəmli simalarından sayılırdı. “Nəğmeyi-əhraranə”, “Duşizeyi-hürriyətə”, “Gül, sevdiyim, gül” (“Huriyi-hürriyətə”), “Ədvari-təcəddüd”, “Əsari-inqilab” və s. şeirlərində M.Hadi bilavasitə və ya dolayısı ilə azadlıqdan danışırdı.

1908-ci ildə çıxmış “Firdovsi-ilhamat” kitabına “Varmı bundan yuxarı uçmağa istedadım” misrası ilə başlanan “Cəhalətimdən şikayət“, “Aşiqi-sadiqləriz, pünhan deyil bürhanımız” misrası ilə başlanan “Bu da bir həqiqət“, “Afərin olsun sənə, filusufi-zifunun” misrası ilə başlanan “Şeyxlərə-işanlara“, “Sofi, gəl öyrən həyatın tərzini heyvandan” misrası ilə başlayan “Söfiyə-zahidə” və b. şeirləri, məqalələri, tərcümələri daxil edilmişdir.

Türkiyə və “Tənin” qəzeti

1910-cu ildə M.Hadi Türkiyənin İstanbul şəhərinə getmiş, İstanbulda olarkən mütərəqqi türk şairlərinin köməyi ilə Tofiq Fikrətlə Hüseyn Cavidin birlikdə çıxarmağa başladığı, çox çəkmədən ölkənin məşhur qəzetlərindən biri olmuş “Tənin” qəzeti redaksiyasında işə düzəlmişdir. Şərq dillərini mükəmməl bildiyindən, tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Bu qəzetdə M.Hadinin şeirləri ilə yanaşı, nəsr əsərlərindən etdiyi tərcümələr də çıxmağa başlamışdır. Özü demişkən “Aləmi alt-üst edib, inqilab yaratmaq üçün doğulmuş” şair Türkiyədə də inqilabçı ziyalılara qoşulmuşdur. M.Hadinin tərəqqipərvərlik ruhunda yazdığı şeirlər bütün Yaxın Şərqdə oxunub yayılırdı. Hətta şairin “Fünun və maarif” adlı şeiri Hindistanda, “Həblülmətin” qəzetində farsca tərcümə olunub çap edilmişdi.

1911-1912-ci illərdə M.Hadi “Tənin” qəzeti ilə yanaşı, “Rübab“, “Şahbal“, “Məhtab“, “Şahrahi-səbah” kimi müxtəlif mətbuat orqanlarında da şeirlər, məqalələr, tərcümələr çap olunmuşdur. Burada o Türkiyənin inqilabçı şairi Tofiq Fikrətə bir neçə şeir həsr etmişdir.

Tezliklə “Tənin” qəzeti hakim dairələrin nəzərini cəlb edir. Bir sıra inqilabçı ilə yanaşı, 1913-cü ildə Osmanlı hökuməti Hadini də həbsə alır və Səlanikə sürgün edir. Orada da M.Hadidən şübhələnir, onu incitməyə başlayırlar. M.Hadi başına gələn ağır fəlakətlərdən sonra 1914-cü ildə Bakıya qayıtmağa müvəffəq olur. Bakıya qayıtdıqdan sonra həyatdan küsmüş şair bu dövrlərdə “Gözəl düşününüz“, “Bariqeyi-inqilab“, “Ədəbi-ziyafət“, “Hərbi-müsəlləs“, “Şərareyi-əfkar“, “Həyat səhifələrindən“, “Ümmid səhneyi-təmaşayihəyatın ruhudur“, “Halımız“, “Mən ağlayıram, sən gülməyirsən“, “Rüfəqadən birinin məktubuna yazılan məhəbbətnamədir“, “Əzrari-əfkar“, “Ağlayan şeirlər“, “Qüvvət, həyat, ümid“, “Nasıl yüksəlməli?“, “Cəhalət zənciri və kor gözlü rəhbər” kimi əsərlərini, “Söyləyirsən söz olur, gər söyləməzsən, dildə qəm!“, “Eydi-hürriyəti kim etdi haram? biz də bir bayram istəriz, bayram“, “Başdan ayağa qan yeridir kainatımız“, “Mən ölmədən əvvəl vətənim oldu məzarım“, “Şu uzaqlarda parlayan ulduz – Əl irişməz ümidlər kimidir“, “Ey bağını xəzan görəcək susmuş əndəlib” kimi misralı şeirlərini yazmışdır. O, yenidən mətbuatla əlaqələrini bərpa edir, “Tatarski-polk“un tərkibində müharibəyə gedənə qədər əsərlərini “İqbal“, “Sədayi-həqq” və “Bəsirət” qəzetlərində dərc etdirir.

“İqbal” qəzeti

Türkiyə səfərindən üzüntülü qayıdan M.Hadi Qara bəy Qarabəyov tərəfindən müalicə edildikdən sonra Seyid Hüseynin redaktoru olduğu “Iqbal” qəzeti redaksiyasında işləməyə başlamışdır. Şair bu zaman Ömər Xəyyamın 20-ə qədər rübaisini azərbaycancaya çevirərək bu qəzetdə çap etdirir. “Eşqi-möhtəşəm, yaxud ana qucağı“, “Şükufeyi-hikmət” adlı kitablarını 1914-cü ildə çap etdirir. M.Hadinin “Ustad Əkrəmə” ithafı ilə görkəmli türk şairi Mahmud Əkrəm Rəcaizadənin ölümü münasibəti ilə qələmə alınmış “”Ağlayan şeirlər“, 18 fevral 1914-cü ildə 581-ci nömrədə qadın azadlığı mövzusunda çap olunmuş “Nisviyyət təranələri“, şərq aləmi ilə qərb aləminin müqayisəsi kimi düşünülmüş “Əzhari-əfşar, neçin?“, qadın azadlığı məsələsinə həsr olunan “Pəyami-dilaram“, 28 fevral 1914-cü ildə “Rəsulzadə Məhəmməd Əmin qardaşıma” qeydi ilə yazılmış “Bahari-əfkar, qaçma“, 1914-cü il mart ayının 11-də “Hüseyn Sadiq qardaşıma” qeydi ilə yazılmış “Dün axşamın ilhami-yetimanəsi“, 1 aprel nömrəsində 19 beytlik qəsidə formalı “Asi şeirlər“, yaxın dostu Sabit Manafzadəyə həsr etdiyi “Qüvvət, həyat, ümid. Yaşamağı sevirəm“, qadın və cəmiyyətdə onun yeri mövzulu “Növxəndə çiçəklər“, “Yeni Füyuzat” jurnalının redaktoru Əlipaşa Hüseynzadə Səburə ithaf etdiyi “Xəluqun pədəri“, “Xəndeyi-zəfər“, qadın və cəmiyyətdə onun yeri, qadını sıxan mühit mövzusunda yazılmış “Timsali-məlal, hüsni-məhzun“, “Şərareyi-əfkar“, 1917-cü ilin ortalarına – hərbi xidmətə çağırılana qədər “İqbal” qəzetinin redaktoru olan Sənətula İbrahimova ithaf etdiyi “Xabgahi-mövta, ilhamati-əmvat“, “Şeir necə olmalıdır və necə yazılmalıdır?” sualı barədə düşüncələrinin məhsulu olan “Açıq və aydın düşüncələr“, “Cəmiyyətin işıqlı gələcəyi necə olacaq?” duyğularının bədii ifadəsi olan “Livayi-zəfərin tamaşası“, “Vətənə və millətə necə xidmət edilməlidir?” sualının cavabı olan “Ümid səhneyi tamaşayi-həyatın ruhudur“, Bağçasarayda “Tərcüman” qəzetini nəşr etdirən, türk dünyasına əvəzsiz xidmətləri olan İsmayıl bəy Qaspıralının vəfatı münasibəti ilə yazdığı altı bəndlik “Böyük İsmayıl bəy” və b. şeirlərini “İqbal” qəzetində çap etdirmişdir.

M.Hadinin “İqbal” qəzetində şeirləri ilə yanaşı, məqalə və tərcümələri də dərc olunmuşdur. “Türkiyədəki acı müşahidələrim” adlı məqaləsində böyük ümidlərlə getdiyi Türkiyədə gördüklərindən və başına gələnlərdən acı-acı gileylənən M.Hadi bu qəzetdə dərc etdirdiyi məqalələrində daha çox ədəbiyyat və sənət məsələləri ilə bağlı düşüncələrini qələmə almışdır. “Açıq məktub” adlı məqaləsi “İqbal” qəzetinin 698-ci nömrəsində M.Hadini bir qədər tündməcazlıqda, əsərlərini daha çox cəmiyyətdə və insanlardakı mənfiliklərdən bəhs etməsində günahlandıran “M.M.” imzalı bir məktuba cavab kimi yazılmışdır. M.Hadi onu guya insanları sevməməkdə günahlandıran müəllifə cavab olaraq yazır:

“Əzizim, mən insanları ciddən sevənlərdənəm. Layəzəli və layəmut məsləkimdir. Bir məslək ki mənimlə bərabər yaşamaq üçün doğulmuşdur. Fəqət uzaqdan sevirəm. Gözlərində məali-istehfam görürəm. Cavab verəyim: İnsanlara yaxınlaşdıqca təbəqeyi-sinema kimi surətlərində bir qarşıqlıq, bir ədəm və büuhiyyət nümüyan olur. Əvvəlki zövqi-tamaşa qalmayıb. Bunun üçündür ki, nəcabəti-əxlaqiyyə və fikriyyəyə malik bulunan ən mümtaz simalar – əksəriyyət üzrə mərdümgürz, inzivanişin və güşəgüzin olaraq yaşayırlar, yaşamaq iatəyirlər. Nə insanlara qarışayım, görəyim nə ürəyim bulansın.“

M.Hadinin ədəbiyyatın nəzəri və əməli məsələlərinə dair məqalələrində onun Azərbaycan ədəbiyyatının gələcək inkişafı haqqında düşüncələri maraq doğurur. “Ədibi-şəhir Həsənbəyin ruhuna ithaf“, “Seyid Əzim və asarı“, “Məhəmməd Səid Ordubadi cənablarına açıq məktub” və digər əsərlərdə şairi ədəbiyyatın məqsəd və vəzifələri, sənətkar və mühit, satira, tənqid, ümumiyyətlə yaradıcılıq məsələləri düşündürür. M.Hadinin yad etdiyi mütəffəkirlər – Nizami, Füzuli, Hüqo, Namiq Kamal və başqalarıdır. O, Seyid Əzim və Abbas Səhhət kimi doğma klassiklərə xüsusi məqalələr həsr etmişdir.

M.Hadi “İqbal” qəzetinin 608, 703, 709, 715, 720 nömrələrinin səhifələrində “İlhami-Xəyyam” adlı silsilə tərcümələr nəşr etdirmişdir.

Bəsirət qəzeti

“İqbal” qəzeti ilə yanaşı M.Hadi 1914-cü il aprel ayının 12-də Hacı İbrahim Qasımovun redaktorluğu ilə nəşrə başlayan “Bəsirət” qəzeti ilə yaxından əlaqə saxlamış, həm müharibəyə gedənə qədər, həm müharibədə olduğu zaman, həm də cəbhədən qayıdandan sonra əsərlərini bu qəzetdə dərc etdirmişdir. M.Hadinin “Bəsirət“lə əməkdaşlığı qəzetin redaktoru Hacı İbrahim Qasımova ithaf etdiyi “Yadi-vətən” şeiri ilə başlamışdır. Qəzetdə “Şirvanı Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi” imzası ilə çıxan bu şeir M.Hadinin “Eşqi-möhtəşəm” kitabında da dərc olunmuşdur.

1915-ci ildə Qafqaz ordusunda feldşer sifəti ilə çalışdığı zaman Avstriya cəbhəsinə, Karpata getmiş, müsəlman əsgərləri arasında alay mollası vəzifəsini icra etmişdir. Cəbhədən yazdığı məktublarından görünür ki, M.Hadi gecə-gündüz yazır, yaradırmış. Şair cəbhədə ikən bir sıra xırda şeirləri ilə yanaşı tərcümeyi-halını əhatə edən “Sərgüzəşt“ini yazmağa başlamışdır. Müharibənin təsvirindən ibarət olub, Şərq ilə Qərbi müqayisə edən fəlsəfi poemanı da burada yazmışdır. 1918-ci ildə Qafqaz ordusundan qayıtdıqdan sonra M.Hadi bir müddət Gəncədə qalır və sonra Bakıya gəlir. Bu zaman şair maddi ehtiyac içində idi. Yerli hökumət adamları şairin taleyi ilə maraqlanmırdılar. Mətbuatda şeir çap etdirməklə yaşamaq mümkün deyildi. Şair öz əsərlərini vərəq halında çap etdirərək satırdı. Müharibə dəhşətləri şairdə bədbin bir əhvali-ruhiyyəyə səbəb olmuşdu.

Hadi 1918-1919-cu illərdə yazdığı bütün əsərləri bir yerə toplayaraq dörd kitab halında çap etdirmişdir. Şairin ən iri əsəri “Əlvahi-intibah” lirik poemasıdır.

O, ən qabaqcıl fikirlərini vətənlə bağlayır, ən dəyərli sözlərini vətəni tərənnüm edərkən işlədirdi. Bir sözlə vətən surəti M.Hadi üçün ümmə idi, əziz idi. Vətənlə qoşa işlətdiyi mövzu isə xalq ilə bağlı idi.

M.Hadinin əsərləri onun sağlığında dövri mətbuatda, eyni zamanda şairin böyük çətinliklə 1908-ci ildə “Firdovsi-ilhamat“, 1914-cü ildə “Eşqi-möhtəşəm“, “Şükufeyi-hikmət” və 1918-1919-cu illərdə çap olunmuş kitablarında toplanmışdır. Şairin əsərləri sonralar 1936, 1957, 1979, 1980-ci illərdə Bakıda nəşr olunmuş, əsərlərinin bir qismi Türkiyə mətbuatında dərc olunmuşdur.

Məhəməd Hadi əsərlərini əruz vəznində yazdığından şeirlərinin dili ərəb, fars sözləri ilə ağırlaşır, bu da şairin yaradıcılığının təsir dairəsini məhdudlaşdırır.

Məhəmməd Hadi və “Həyat” qəzeti

Əsas məqalə: Həyat (qəzet)

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycandakı ictimai-siyasi durumu vaxtında, düzgün qiymətləndirən milli ziyalılar və vətən, millət qayğısı çəkən imkan sahibləri anadilli məktəb və mətbuat qıtlığından əziyyət çəkən azərbaycanlıları elmsizlik və məlumatsızlıq girdabından qurtarmaq üçün cəsarətli və düşünülmüş addımlar atdılar. Milllətin tərəqqi və özünüdərkinə hava və su qədər gərəkli olan, illərdən bəri milli ziyalıların həsrətində olduqları növbənöv qəzet və jurnallar ardıcıl şəkildə çap olunmağa başladı. Beləliklə, belə bir əlverişli məqamda Azərbaycan Milli Mətbuatının bünövrəsi üçün “Əkinçi” qəzetinin (1875-1877) oynadığı rolu XX əsr milli mətbuatımız üçün oynaya biləcək bir mətbuat orqanı – “Həyat” qəzeti həyata vəsiqə aldı. Milyonçu, messenat H.Z.Tağıyevin maddi yardımı, gələcək Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaradıcı və başçılarından biri Ə.Topçubaşovun naşirliyi, böyük fikir bahadırları, əqidə və əməl sahibləri olan Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağayevin (Ağaoğlu) müştərək redaktorluğu ilə 1905-ci il iyun ayının 7-də Bakıda doğma Azərbaycan türkcəsində fəaliyyətə başlayan bu qəzet, çəkinmədən demək olar ki, Azərbaycan və Qafqaz həyatının güzgüsü rolunu oynuyurdu.

Millətin məhrumiyyətlərə düçar olmasının əsas səbəbini maarif və mədəniyyətin yoxluğunda görən gənc M.Hadinin “Bəyani-həqiqət” adlı ilk məqaləsi:

“Həyat” qəzeti, 23 iyul 1905-ci il, №35

Elmsizlik millətin bərbad və pərişan olmasına ən kəskin bir vasitədirn və bu fəna əhvalın məzərrəti kimə aiddir, kimə racedir, kimsəyə yox, kəndimizədir.

“Ən əhsənətum la nəfsəkum”, hərgah yaxşı eləsəniz kəndi nəfsinizə edəcəksiniz. Fənalıqda etsəniz, yenə nəfsinizə racedir, miləli-xariciyə məzərrət deyil.

Bizim cahilanəmiz mocibi-mənfəət olur, olacaq və hala olmaqdadır.

Xütteyi-Çində sərzədeyizühur olan bir ovuc yaponlardan dərsi-ibrət alalım.

Baxınız, maarifləri sayəsində dərəceyi-kəmalə əcnihəkaşi-savad olublar. Cahani-vəhşəti deyil, aləmi-mədəniyyəti böylə heyrətə salıbar

Maarif, mədəniyyət, milli oyanış, dil, din və s. bu kimi problemlərə yer ayıran qəzetdə Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, H.Zərdabi, N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev və b. nisbətən təcrübəli qələm sahiblərinin imzası ilə yanaşı yeni bir imza da görünməyə və dərhal da oxucuların diqqətini cəlb etməyə başladı. Bu imzanın sahibi Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi Şirvani idi. 1905-ci ilin yayında Kürdəmirdə yaşayan və yazılarını oradan Bakıya, “Həyat” qəzeti redaksiyasına göndərən M.Hadi ilk yazılarında qəzetdə əsərlərini oxuduğu ziyalıların, daha çox Əli bəy Hüseynzadənin müzakirə obyektinə çevirdikləri məsələlərə münasibət bildirir və məqalələri içərisində bəzən mövzuya uyğun mənzum parçalar da verməsi jurnalist M.Hadinin eyni zamanda şeir yaradıcılığına böyük marağı olduğunu göstərirdi. “Həyat” qəzetinin 23 iyul 1905-ci il tarixli 35-ci nömrəsində “Əbdülsəlimzadə Şamaxiyi” imzası ilə çap etdirdiyi “Bəyani-həqiqət” adlı məqaləsi ilə ədəbi aləmə gələn M.Hadi qısa bir zaman kəsiyində “Həyat“ın ən fəal yazarlarından birinə çevrilir.

Başlıca mövzuları “mətbuatın, elm və mədəniyyətin faydası, sənaye, azadlıq hərəkatı, yeni nəslin tərbiyəsi, qadın azadlığı, dünyəvi elmlərin kəşf və xariqələri, vətənin tərəqqisi, cəhalətdən xilas olmaq, mədəniyyət səviyyəsini yüksəltmək, insani hisslərin müqəddəsiliyi və s.” idi.

İlk yazılarında M.Hadi belə bir əqidədə idi ki, İslam millətinin, müsəlmanların xoş, firavan, asudə günə çıxmağının başlıca yollarından biri, bəlkə də birincisi maarifə tapınmaqda və müqəddəs, ilahi Qurani-kərimin göstərişlərinə əməl etməkdədir. M.Hadi onu da qeyd etməyi lazım bilirdi ki, Quranın ayə və surələrini oxuyub mənasını anlamamaq, yaxud anladıqlarına əməl etməmək Quranı oxumamaq və tanımamaq kimi bir şeydir. Əsərlərini dönə-dönə “Utlubul elmu minəl-məhdi iləl-ləhdi” (Beşikdən məzara qədər elmi öyrənin) ayəsinə müraciət edən M.Hadi “Həyat” qəzetində çap etdirdiyi məqalə, şeir və tərcümələrinin əksəriyyətində belə bir ideya irəli sürürdü ki, elm, maarif və mədəniyyət kəsb etmədən bəşər övladının xoşbəxliyi barədə düşünmək xoş bir xəyal, mənasız və üzücü bir məşğuliyyətdir.

Bir qələm sahibi olaraq Məhəmməd Hadi “Həyat” qəzetində 3 istiqamətdə fəaliyyət göstərmişdir:

Şair kimi;
Publisist kimi;
Tərcüməçi kimi

“Həyat” qəzeti fəaliyyətini dayandırmasına qədər M.Hadi qəzetin ən fəal yazarlarından biri olaraq qalmışdı.

“Həyat“da çap olunmuş şeirləri

XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycan poeziyasının romantik qolunun başında duran M.Hadinin “Həyat” qəzetində, ümumən mətbuatda çap olunmuş ilk şeiri “Lövhi-məkatib” adlanır. Sərlövhədən sonra verilən “Övladi-millətə hədiyyeyi-kəmtəranəmdir” cümləsi ilə oxuculara təqdim olunan və şairin ölümündən sonra çap olunmuş kitablarının heç birinə düşməyən bu şeir qəzetin 29 noyabr 1905-ci il tarixli 109-cu nömrəsində işıq üzü görmüşdür. İyirmi altı misradan ibarət olub, qəsidə formasında olan şeirdə şair məktəbi millətin yaşayışı, inkişaf və tərəqqisi üçün başlıca vasitə hesab edir. Şeirin bütün misraları “məkatib” sözü ilə başlayır:

Məkatib cilvəgahi-tələti-fəyyazi-qüdrətdir,
Məkatib pərtovi-ənvari-şəmsi-sübhi-vəhdətdir

Məkatib bir behişti-ədəndir rizvani-mənayə,
Məkatib bir ədibi-tərcümani-sirri-xilqətdir.

. Məkatib baniyi-gülşənsərayi-dinü dünyadır,
Məkatib rəşhəpaşi-feyzü sərvistani-millətdir.

“Lövhi-məkatib”, M.Hadi

Bundan başqa Məhəmməd Hadinin müxtəlif şeirləri də vardır:

“Maarifin və kitabi-müqəddəsimiz Qurani-kərimin şənində“, (12 beytlik şeir);
“Hürriyyət aləmi” (XX əsrin böyük Osmanlı türk şairi Namiq Kamaldan, onun “Nə əfsunkar imişsən, ah, ey didari-hürriyyət” misralı şeirindən təsirlənərək yazılmış 14 beyt, 28 misradan ibarət);
“Qüdsiyyət və ülviyyəti-islamiyyəyə bir nəzər” (“İslamiyyətin” rədifli 20 beytlik qəsidə formasında);
“Məktəb nə demək? Məktəb əxlaq və ədəbdir“(altılıq-müsəddəs formasında yazılan, “Firdovsi-ilhamat“dan götürülərək şairin kitablarında “məktəb” adı ilə çap olunmuş);
“Nun. vəlqələmi ma yəstorun” (aprelin 19-da, “Ədəbi felyeton” başlığı altında nəşr olunmuş);
“Qələm nə söyləyir?” (aprelin 19-da, “Ədəbi felyeton” başlığı altında nəşr olunmuş, qəzet variantında 70, kitab variantında 44 beytdən ibarətdir).);
“İnsan nə ilə mükərrəm olur?” (“Elmi əbdanə həqiqi bir nəzər” silsilə məqaləsinin tərkibində verilmiş, 12 beytlik qəsidə şəklində);
“Biz nə haldayıq?” (“Elmi əbdanə həqiqi bir nəzər” silsilə məqaləsinin tərkibində verilmiş, 9 beytlik məsnəvi formasında);
“Gülbangi-ittihad” (“Məktəbi-darül-ədəb ətfalına tövziyi-mükafat” adlı məqaləsinin axırına əlavə olunmuş, 28 beytdən ibarət, məsnəvi formasında olan şeir).

“Həyat“daki publisistikası

Məhəmməd Hadi “Həyat” qəzetində ən çox publisistik yazılar və elmi məqalələrlə çıxış etmişdir. M.Hadinin mətbuatda dərc olunan ilk yazısı “Bəyani-həqiqət” məqaləsidir ki, bu əsəri müəllif “Həyat” qəzetində dərc olunmuş bir yazının təsiri ilə yazmışdır. M.Hadinin maraqla oxuduğu bu yazı bir şeirdir ki, burada islam məmləkətlərini bürüyən nadanlıq və elmsizlikdən bəhs olunmuş və müsəlmanların bədbəxtliklərinin başlıca səbəblərindən biri kimi şəriət qaydalarına yetərincə əməl olunmaması göstərilmişdir.

M.Hadinin çap olunmuş 2-ci əsəri “Vətəsimu bihəblil-lahi cəmiən” adlı dərin məzmunlu məqaləsidir. Sərlövhədən əvvəl “Surətul-Əraf“, ayə 103” qeydi verilmişdir ki, bunun da mənası sərlövhənin, yəni məqalənin adının həmin ayədən olmasına işarədir. “Həyat” qəzetinin 103-cü nömrəsində müəllifin “ədibi-ləbib” (ağıllı, müdrik ədib) adlandırdığı E.İbrahimovun “İslamiyyət və abrazavonni müsəlmanlar” sərlövhəsi ilə dərc olunmuş yazısını oxuduqdan sonra qələmə alınmış “Əlhüriyyətül-şəxsiyyətə vəl-vicdaniyyə fi-islam” məqaləsi ruhu etibarilə ədibin əvvəlki məqalələrinə yaxın olsa da, problemin qoyuluşu və həlli baxımından onlardan əsaslı şəkildə fərqlənir.

“Həyat” qəzetində dərc olunan yazılardan diqqəti cəlb edən, “Ə.H.” imzalı “Bir balaca intiqad” adlı məqalədə əsərlərinə münasibət bildirilən, “Kürdəmirdə yaşayan fazil və kamil bir alimimiz” adlandırılan, şeirlərində olduğu kimi publisistikasında da maarifçiliyə böyük önəm verən, İslamiyyəti tərifləyib Məhəmməd Peyğəmbəri ilahiləşdirməyə çalışan, “İslam dinini “müasirləşdirmək“, elmlə dini barışdırmaq mövqeyində duran M.Hadi maarifin yayılması sayəsində cəmiyyətdə köklü dəyişiliklərin baş verəcəyinə böyük ümidlər bəsləyir və bu yolda mətbuatı başlıca vasitələrdən biri hesab edirdi. Mətbuatı “millətə, xalqa ümid verən, onun gələcəyini təmin edən, xalqa azadlıqdan istifadə etmək yollarını göstərən bir vasitə” kimi qiymətləndirən müəllif “Aləmi-mətbuat və cəraidə bir nəzər” adlı məqaləsində qeyd edir ki, mətbuat azadlığını qazanmaq istəyində olan millətə “tərəqqiyyat, kamalat və ülum yollarını” göstərən “şöleyi-ümidi-ümmət” və “rəbəri-istiqbali-millət“dir. Mətbuat barədə düşüncələrini bəyan etmək üçün Avropa və Şərq ölkələrinin təcrübəsindən nümunələr gətirən müəllif İsveçrə və Belçikanın iqtisadi və siyasi cəhətdən inkişafında mətbuatın da mühüm rol oynadığını bildirir.

1906-cı ilin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında ədəbi dilin necə olması ətrafında qızğın mübahisələr gedir, “Həyat“ın səhifələrində H.Zərdabi, Ə.Hüseynzadə, Ə,Ağayev və başqalarının bu mövzu ilə bağlı yazıları dərc olunurdu. Məsələ ilə əlaqədar M.Hadi də “Bəyani-təsəvvür fi xüsusil-lisan” adlı geniş bir məqalə yazaraq qəzetdə çap etdirmişdir. M.Hadi ədəbi dili obrazlı, təmtəraqlı dil kimi təsəvvür edirdi.

“Tərəqqiyi-millət nəyə vabəstədir” adlı iri həcmli məqaləsində M.Hadi yenidən qəzetdə çap olunmuş ilk yazısı olan “Bəyani-həqiqət” məqaləsindəki mövqeyinə qayıtmışdır. Başqa bir məqaləsi olan “Fəryadi-dili-vətənpərəstan“da Kürdəmir qəsəbəsində məktəb və mədrəsələrin açılmasına zərurətin olması niyyəti ilə yazılmışdır. Şirvan və Kürdəmir əhalisinin maarifləndirilməsi yolunda yerli ziyalıların atdığı addımları alqışlayan müəllif qeyd edir ki, “ziyalı alimlərimizdən Ağa əfəndi Əfəndizadənin həmiyyəti-alicənabanə və məsaiyi-millətpərvəranəsi ilə bazarın yavuqunda bir camei-nuraniyyəti-lamə ilə üç mədrəsə vücuda gətirilmiş və bir mədrəsənin ilk baharda bina olunacağı dərkar bulunmuşdur“

Elmdən savayı əlacı olmayan cəhalətin ifşası poeziyasında olduğu kimi M.Hadinin məqalələrinin də baş mövzularından biridir. “Həyat“ın səhifələrində dərc etdirdiyi “Zəman daim təcəddüd edər“, “Dəyanəti-islamiyyə və maarif“, “Dəyanəti-islamiyyənin nisvanə bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər” və s. bu kimi məqalələrində M.Hadi bu mövzu ilə bağlı fikirlərini bir qədər də genişləndirir.

“Zəman daim təcəddüd edər” adlı məqaləsində bəşər tarixi və həyatının bir sıra məsələlərinə toxunan M.Hadi dönə-dönə təkrar edir ki, qəflət yuxusundan oyanmaq, tərəqqi və təkamülün yollarını axtarmaq zamanıdır. M.Hadi bir şair və mütəfəkkir olaraq zəmanəsində millətin taleyi ilə bağlı olan heç bir məsələyə laqeyd qalmamış, cəmiyyətdə və mətbuatda milli və ümümbəşəri məsələlərlə bağlı müzakirələrdə yaxından iştirak etmiş, düşüncə və qənaətlərini birbaşa, açıq şəkildə bildirməkdən çəkinməmişdi. “Millətimizdə xəyali-ittifaqpərvəranə” məqaləsi də məhz bu düşüncə və qənaətlərin məhsulu kimi diqqəti cəlb edir.

M.Hadinin əsas ideyası “Dəyanəti-islamiyyənin bina və əsası ülfət, ittifaq, ittifaddır” olan bu dərin məzmunlu məqaləsinə qəzet “İdarədən” başlığı altında belə bir düşündürücü qeyd – sonluq vermişdir:

“İttihad və ittifaqə sadə təhsinxan olmaq kafi deyildir, gah-gah rəfiqi-möhtərəmimiz Əhməd bəy Ağayevin “İrşad” sütunlarında etdiyi kimi Yəzidə, ələxsus “əsrimizin yəzidlərinə” də lənət oxumaq lazımdır. O yəzidlər ki, elmi-heyvanatın (mimiyətizmə) qaidəsinə təbəiyyət, batinən şeytan olduqları halda zahirən insan və müsəlman qiyafətinə girib məmləkətimizin zülmət və qaranlıqda qalan bəzi köşə-bucaqlarına sünni və şiə naminə nifaq salmaq üçün pul qüvvəti ilə çıxmışlar“

Göründüyü kimi, “Həyat“ın redaktoru Əli bəy Hüseynzadə və onun ətrafında toplaşanlar “Haqq verilməyəndə onu almaq lazımdır” devizinə daha çox üstünlük verirdilər.

Qadın azadlığı məsələsindən bəhs edən “Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər” adlı məqaləsində yazır:

M.Hadi “Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər” (məqalə), “Həyat” qəzeti, 2 mart 1906-ci il, №48

Gərək zükur və gərək ünas olsun,

kəsbi-fəzail və təhsili-kəmalat etməyə və bu yolda təsfiyeyi-vicdan və tətəhhüri-əxlaq qılmağa şəriət nöqteyi-nəzərində bilafərq məmur və mükəlləfdirlər.

Çirkabi-cəhalət və rəcəsi-qəflət ilə tərduman və aludə olanların xüsusında “Əlxəbisatül-xəbisin” buyurularaq şayani-təqbih və məzəmjmət görülmüşkən,

maarif və ülumsərçeşməsində içənlərin şənində “Əttəyyibatül-təyyibin” edənlər mühibbi-ilahiyəyə kəsbi-ləyaqət

və edəcəkləri cahaniyanə bildirilmişdir.

Bu ki ən böyük şərəfdir!

Şeirlərində qadın azadlığını böyük bir ehtirasla müdafiə edən M.Hadi “Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər” adlı məqaləsində də cəmiyyətdə qadının yeri və qadın azadlığı məsələsi mühüm yer tutur. Müsəlman ölkələrində qadınların cəhalət pərdəsi altında saxlanılmasını millətin tərəqqisinə mane olan bir əngəl kimi xarakterizə edən müəllif bunun İslam dininə heç bir aidiyyətı olmadığını Qurandan gətirdiyi ayələr və müxtəlif hədislərlə isbat edir.

M.Hadi əsrinin ziyalılarından fərqli olaraq bildirir və bildirdiklərini “qadınları cəhalət pərdəsi altında saxlamağı guya islam dini onlara məsləhət bilmişdir“, – kimi əsası olmayan cəfəngiyyatlarla pərdələməyə çalışanların sifətinə çırpırmış kimi Quran ayələri ilə şərh edir ki, Allah dərgahında kişi ilə qadının hüququ birdir və qadını hüquqsuz vəziyyətə salan din deyil, dindən öz çirkin niyyətlərini həyata keçirmək üçün istifadə edən cəmiyyətin üzvləridir. M.Hadi qeyd edir ki, bəzi oxumuşların “Xatunların oxumasına İslam dini müsaidə vermiyor“, – demələri məhz iftira və böhtandır.

M.Hadinin tərbiyə, əxlaq, cəmiyyətin inkişafı və təkamül barədəki fikirlərinin müəyyən qismi “Və innəkə li-əlaxəlqi-əzim” adlı məqaləsində öz əksini tapmışdır. Əsərlərində əxlaq məsələlərinə geniş yer ayıran, əxlaqa bir elm kimi yanaşaraq onun predmetini müəyyənləşdirməyə çalışan müəllifə görə əxlaq istər Allaha, istərsə də ətrafdakı başqa adamlara münasibətlərini tənzimləmək üçün insanların hüquq və vəzifələrinin ifadəçisidir.

Şairin “Kürdəmir“dən adlı yazısı zəmanəsi üçün çox gərəkli bir məsələ barəsindədir. Məqalədən aydın olur ki, bir neçə ay əvvəl Kürdəmirstansiyasında erməni keşişi yoxlanılarkən ondan silah-sursat müsadirə edilmişdir. Havadarlarına arxayn olduqlarından müsəlmanlarla sülh şəraitində yaşayacaqlarına söz vermiş ermənilər hələ də öz fitnəkar əməllərindən əl çəkmirlər. Keşişlərindən nümunə götürən ermənilər yenə də Şamaxının erməni kəndlərinə gizli yollarla silah daşıyır və müəllifin yazdığına görə bu işdə, deyəsən, ona “Göyçayın naçalniki” də yardım edir. M.Hadi tam əminliklə qeyd edir ki, tutulan silanlar Şirvan torpaqlarına gətirilən silahların çox az qismi, bir qətrəsdir.

Qəzetin səhifələrində M.Hadinin bir-birinin ardınca “Verilən ehsan sədəqələrimizdən nə üçün səmərə hasil olmayır“, “Tələbəlik xatiratımdan“, “Qiraətxana darül-mərifətdir” məqalələri dərc olunur. Mövzu və problematikasına görə fərqlənən bu məqalələri ümumi bir xətt birləşdirir: hürriyyət yanğısı, maarif və mədəniyyət istəyi. M.Hadi bir mütəfəkkir və sənətkar olaraq nədən və necə yazmağı, zəmanənin ruhuna uyğun mövzular seçməyi bacaran kəsərli bir qələm ustadı olduğundan onun üçün baş və əzəli mövzular olsa da, mövzu məhdudiyyəti yox idi. “Şəriəti-müqəddəseyi-islamiyyənin ən möhkəm və ən mətin bina və əsasından biri də zəkatdır” cümləsi ilə başlanan “Verilən ehsan sədəqələrimizdən nə üçün səmərə hasil olmayır?” adlı məqalə ilk baxışdan dini mövzulu əsər təsiri bağıslasa da, əslində çox böyük sosioloji və fəlsəfi mahiyyət daşıyır.

M.Hadinin əsərləri içərisində əqidə və məramı ilə yanaşı, tərcümeyi-halı ilə də yaxından səsləşən əsərlərindən biri “Tələbəlik xatiratımdan” adlı iri həcmli məqaləsidir. Əsərin sərlövhəsində “xatirat” kəlməsi işlənsə də, bir neçə məqamı istisna edilməklə bu əsər xatirə, memuar deyil. Günün vacib məsələləri ilə yaxından səsləşən ictimai və fəlsəfi bir əsərdir. Maarifçilik ideyalarına sadiq qalan, millətin tərəqqisi üçün imkanların olmamasından acı-acı gileylənən M.Hadi “Tələbəlik xatiratın“dan adlı məqaləsində millətə azadlıq, hürriyyətlə yanaşı məktəb və maarifin də çox gərəkli olduğunu bildirir.

Ruhu etibarı ilə M.Hadinin qəzetdə çap olunan digər məqalələri ilə səsləşən “Qiraətxana darül-mərifətsdir” əsərində müəllif bəşəriyyətin tərəqqi və təkamülündə məktəblə bərabər kitabxana, kitab, qəzet və jurnalların da mühüm əhəmiyyət daşıdığını ön plana çəkir. Məqalədəki digər maraqlı məqamlardan biri M.Hadinin kitaba olan münasibətidir. Müəllifin nəzərində kitab ölü canlara ruh, can verən İsa nəfəsi kimi bir şeydir və dünyada elə bir qəm-qüssə yoxdur ki, mütaliə yolu ilə ondan uzaqlaşmaq olmasın.

Qəzetin may ayında çıxmış 117-ci nömrəsində müəllifin “Hacıtərxandan məktub” adlı bir məqaləsi dərc olunur. Bu məqalə M.Hadinin Həştərxana nə vaxt çatmasını dəqiqləşdirmək üçün ən tutarlı faktdır.

İyun ayının 1-də “Həyat“da M.Hadinin “Vətənimizin temisbokl və Aristidlərinə nəsihət” adlı məqaləsi çap olunur. Əvvəlki yazılarında olduğu kimi, bu məqalədə də M.Hadini düşündürən şəxsi məsələlər deyil, cəmiyyətinümumi mənafeyidir. Məqalənin ilk cümləsində müəllif qeyd edir ki, şəxsi mənafe və nəfsimizə əsir olmağımızdandır ki, vətən və vətən əhli tərəqqi edib irəli getməkdənsə, tənəzzül edib günbəgün geri gedirlər.

Həştərxandan göndərdiyi yazılardan birinə “Övladi-vətən-baisi-ümrani-vətəndir” adını verən M.Hadi millət övladlarını birliyə, vətəni sevməyə, digər mədəni millətlərdən nümunə götürməyə çağırır və yazır: “Dünyada ən müqəddəs və ən sevgili şeylərdən biri deyil, ən birincisi vətəndir“

“Məktəbi-darül-ədəb ətfalına tövziyi-mükafat” adlı məqalə Həştərxandan yazılmış və buradakı ibtidai məktəbin buraxılış günü, həmin gün məktəbdə baş verənlər barədə məlumat verilmişdir.

Qəzetdə çap etdirdiyi digər bir yazısında, “Qəməfza və möhnətamiz bir mənzərə” məqaləsində M.Hadi yazır: “Hüquqi-şəxsiyyəsi və maliyyəsi iptal olunmuş bir millət və ya fərd məsud olamaz. Çünki o qövmün içərisində zülm hakimlik, hökmfərmanlıq edir. Zülm olan yerdə bəxtiyarlıq, məsudiyyət olarmı?” M.Hadi publisistikasının dəyərli nümunələrindən olan bu məqaləni sənətkarın yaşadığı dövrün eybəcərliklərinə qarşı kəskin etirazı da adlandırmaq olar.

Qəzetin 18 iyul 1906-cı il 157-ci sayında M.Hadinin “Qəflət və cəhalət aləmi-insaniyyətin ən böyük düşmənləridir” adlı məqaləsi dərc olunur. Qəflət və cəhaləti göyün üzünü bürüyən kəsif, qəliz buludlara bənzədən müəllif bildirir ki, qara buludlar günəş şəfəqlərinin qarşısına səf çəkib yer üzünü qaranlıqlara qərq etdiyi kimi, qəflət də insanlığı yaxıb-yandırar, “hansı şəhərdə, hansı ölkədə yuva yapar isə, nəğməpərdazi-məşamət olar isə xarabazara döndərər“

Xoşbəxt gələcək arzusu təkcə şeirlərində deyil, həm də çox zəngin publisistik əsərlərinin ana xəttini təşkil edən səy və bacarıqlarını məmləkət yolunda sərf edənləri “Səadət olsun belə həvəspərvər millətə!” sözləri ilə alqışlayan müəəlif yazır ki: “Səadət səyin aşiqidir, səy isə şövq və həvəsin yarı. Şövq işığı hansı millətin afaqını tənvir edərsə, oradan tənbəllik və qəflət zülməti qaçar, məhv olar. “

M.Hadi “Həyat” qəzetində çap etdirdiyi əsərlərində maarifi tərəqqi və təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab edirdi. Məktəblərdə hansı elmlərin keçirilməsi ətrafında müzakirələr gedərkən “Həyat“da M.Hadinin “Elmi-əbdanə həqiqi bir nəzər” adlı irihəcmli bir əsəri çap olunur. M.Hadinin “Həyat” qəzetində dərc olunmuş əsərlərindən ən irihəcmlisi olan bu fəlsəfi əsəri müəllifin elm, sənət və bunların cəmiyyətdə, insan həyatında oynadığı rolu barədə düşüncələri də adlandırmaq olar.

“Həyat“dakı tərcümələri

Elmi-publisistik məqalələr və orijinal şeirlərində başqa “Həyat” qəzetində M.Hadinin bir sıra tərcümələri də nəşr olunmuşdur. Nizami Gəncəvi, Sənai Qəznəvi, Xacə Hafiz və Sədi Şirazidən etdiyi bu tərcümələr, məqalələrində Şərq klassiklərindən tərcüməsini verdiyi bəzi beyt və şeir parçaları istisna olmaqla, şairin tərçüməçilik fəaliyyətinin başlanğıc mərhəlisini təşkil edir və demək olar ki, M.Hadi sonralar da yeri gəldikcə tərcüməçiliklə məşğul olmuş, mükəmməl bildiyi ərəb və fars dillərindən bir sıra əsərləri Azərbaycan türkcəsinə çevirmişdir.

M.Hadi Nizaminin “Xəmsə“sindən iki parçanı tərcümə edərək “Həyat“ın oxucularının mühakiməsinə vermişdir ki, bunlardan biri “Sirlər xəzinəsi“, digəri isə “Leyli və Məcnun” poemasındandır. “Xəmseyi-Nizamidən tərcümə” adı ilə bu ilk tərcümə 22 yanvar 1906-cı il tarixli 19-cu nömrəsində dərc olunmuşdur. M.Hadi “Sirlər Xəzinəsi” poemasının “Ədaləti qorumaq və insafa riayət etmək haqqında” adlı ikinci məqaləsinə əlavə olunmuş “Ədalətli Nuşiravan və vəzirin hekayəsi” mənzum hekayəsinin ilk 11 beytini 13 beyt şəklində tərcümə etmiş, vəzni qorumuş, məzmunu, demək olar ki, tamamilə saxlaya bilmişdir. M.Hadi bu tərcümənin üzərində sonralar təkmilləşdirmə işi apararaq genişləndirmiş, məqalatın sonundakı dörd beyiti və mənzum hekayədəki daha on beyti tərcümə edərək “Ədl-zülm, yaxud bir xarabazarın mənzərəsi” adı ilə “Firdovsi-İlhamat“a daxil etmiş və “Firdovsi-ilhamat“dakı mətn eyni ilə sonrakı kitablara da salınmışdır.

“Sirlər xəzinə“sindən olan filoloji tərcümədən ilk üç beyt belə tərcümə olunmuşdur:

“Bir gün Nurişirəvan ov ovlayarkən atı
Məiyyətindən, dəstəsindən uzaqlaşdı.
Şahın yanında təkcə vəzir qalmışdı,
Şah və vəzirdən başqa kimsə yox idi.
Şah ov çox olan o nahiyədə,
Düşmən ürəyi kimi xarab bir kənd gördü”

M.Hadi həmin beytləri belə tərcümə etmişdir:

“Seyr edərək mərkəbi-Nüşirəvan,
Düşdü uzaq kövkəbəsindən haman.
Munisi-şahanəsi ancaq vəzir,
Başqası yox, xah cavan, xah pir.
Oldu müsadif nəzəri-şəhriyar,
Nahiyədə qəryeyi-viranəzar.
Qəlbi-ədu misli pərişan idi,
Fikri-səfihan kimi viran idi”

Bu üç beyti Süleyman Rüstəm isə belə tərcümə etmişdir:

“Nuşirəvan qoşunla bir gün çıxmışdı ova,
Düşdü öz dəstəsindən uzaq at qova-qova,
Padşaha bu səfərdə yoldaş ancaq vəzirdi,
Hər ikisi at çapıb, axtarıb ov gəzirdi.
Düşmənin qəlbi kimi uçuq xaraba bir kənd,
Görüncə tacidarı bürüdü, aldı heyrət”

M.Hadinin Nizaminin “Leyli və Məcnun” əsərindən çevirdiyi iyirmi üç beytlik bir hissə “Ədib Nizaminin oğluna verdiyi nəsihəti-pədəranəsi” adı ilə “Həyat“ın aprel nömrələrində dərc olunmuşdur. Həmin tərcümə mətninin bəzi söz, ifadə və misralarında dəyişiklik edilərək “Nizaminin övladına nəsihəti” adı ilə “Füyuzat” jurnalının səhifələrində də dərc olunmuşdur. M.Hadinin “Leyli və Məcnun“dan “Öz oğluna nəsihət haqqında” hissəsini tərcümə etməsi səbəbsiz deyil. N.Gəncəvi oğluna məsləhət görür ki, şairlik istedadına malik olduğunu görürəm, lakin bu sənətin dalınca getməsən yaxşıdır. Elm öyrən, xüsusilə o elmləri ki, onların cəmiyyətə xeyri var.

M.Hadinin əsərlərini zövqlə tərcümə edib “Həyat” qəzetində nəşr etdirdiyi sənətkarlardan biri də böyük fars şairi Şəmsəddin Məhəmməd Hafiz Şirazidir. M.Hadinin “Həyat” qəzetində çıxmış məqalələrinin içərisində tərcüməsini verdiyi H.Şirazinin bir çox beyt və şeir parçaları nəzərə alınmazsa, qəzetdə H.Şirazidən üç tərcüməsi dərc edilmişdir. Qəzəl formasında olan bu əsərlərin ikisi aşiqanə, digəri isə ictimai məzmunlu şeirdir. Qəzetdə tərcüməçisi göstərilmədən çap olunan birinci şeir “Zümzümeyi-aşiqanə” adlanır. Yeddi beytlik qəzəl “Füyuzat” jurnalında da çap olunmuşdur. “Həyat” qəzetinin 1906-cı il 113-cü sayında dərc olunmuş tərcümələrindən biri də fars şairi Sənai Qəznəvinin əsərlərindən olan “Tövhid” adlı şeirdir.

H.Şirazidən ikinci tərcümə qəzetdə “Nəsimi-səbayə iltifat” adı ilə dərc olunmuşdur. On iki beytlik bu əsər “Xacə Hafizdən tərcümə” adı ilə oxuculara təqdim olunmuş, sonunda isə bu sözlər verilmişdir: “Mütərcimi Məhəmmədül-Hadi əl-Hac Əbdülsəlimzadə Şirvani“. M.Hadinin H.Şirazidən etdiyi üçüncü tərcümə “Həyat” qəzetində “Ümidi-visali-canan” adı ilə dərc olunmuşdur.

M.Hadinin “Həyat“da dərc etdirdiyi tərcümə əsərlərindən biri də “Vəhdaniyyət və maarif“dir. Fars şairi Sənai Qəznəvidən edilmiş bu tərcümə “Mütərcimi Məhəmmədül-Hadi” qeydi ilə qəzetin 1906-cı ildə çıxan 113-cü sayında işıq üzü görmüşdür. İyirmi doqquz beytdən ibarət olan bu tərcüməni M.Hadi misra, ifadə və beytlərində müəyyən dəyişikliklər etməklə “Tövhid” adı ilə “Füyuzat” jurnalında, “Təraneyi-tövhid” sərlövhəsi ilə “Firdovsi-ilhamat” kitabında da çap etdirmişdi.

M.Hadi o əsərləri tərcümə edirdi ki, onlar, əsasən, elm, maarif və mədəniyyətin səmərəsinə, yüksək bəşəri və insani keyfiyyətlərin təbliğinə həsr olunmmuş əsərlərdir və bu əsərlərin ruhu şairə çox yaxındır.

M.Hadi və “Bürhani-tərəqqi” qəzeti

1906-cı ilin yazında M.Hadi yaxın qohumu və ağır günlərində ona himayədarlıq etmiş “Bürhani-tərəqqi” qəzetinin naşiri və redaktoru Mustafa Lütfi İsmayılzadə tərəfindən Həştərxana dəvət olunur. Bu barədə Seyid Hüseyn yazmışdır: “Məhəmməd Hadi Kürdəmirdə təhsilində davam edib durarkən Hacıtərxandan müəllimi Mustafa Lütfi İsmayılzadə əfəndidən bu məaldan bir məktub alar ki, “Həyat”da yazılarını oxuyuram. Mən burada bir qəzet çıxaracağam. Məktubumu aldıqda işlərini təsvih edib Hacıtərxana gəl..” M.Hadi dəvəti qəbul edib ustadının yanına yollanır. Həştərxana gedişindən sonra da onun “Həyat” qəzeti ilə əlaqələri kəsilmir və mütəmadi olaraq əsərləri “Həyat“ın səhifələrində dərc olunur. Qəzetin may ayında çıxmış 117-ci nömrəsində müəllifin “Hacıtərxandan məktub” adlı bir məqaləsi dərc olunur. Bu məqalə M.Hadinin Həştərxana nə vaxt çatmasını dəqiqləşdirmək üçün ən tutarlı faktdır. Redaksiyaya göndərdiyi məktubunda M.Hadi yazır:

“Mayıs ayının 11-ci günündə Hacıtərxan şəhərinə vasil olaraq “Şurayi-islami-Rusiya”, “Darül-ədəb” və “Nümuneyi-tərəqqi” məktəbi, qız məktəbləri vücudlarının səbəbi ustadi-mümtazım Mustafa Lütfi cənablarının ziyarətinə nail oldum“

Müəllif təəssüf hissi ilə qeyd edir ki, Həştərxandakı bir çox din xadimləri xeyirxah işlərin bərqərar olmasında Mustafa Lütfiyə yardımçı olmaqdansa, ondan qubernatora şikayət edir, bunun da nəticəsində “Bürhani-tərəqqi” qəzeti təqiblərə məruz qalır.

May ayının 11-də Həştərxana yetişən M.Hadi payıza, Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən “Füyuzat“da işləməyə dəvət olunana qədər orada yaşayır və “Bürhani-tərəqqi” qəzetində çalışır.

Məhəmməd Hadi və “Füyüzat” jurnalı

Əsas məqalə: Füyuzat (jurnal)

Tam 1 il – 1906-cı ilin 1 noyabrından 1907-ci ilin 1 noyabrına qədər Əli bəy Hüseynzadənin redaktorluğu, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı və imtiyaz sahibliyi ilə Bakıda, Nikolayevski küçəsindəki “Kaspi” məətbəsində çap olunan “Füyuzat” jurnalının ən fəal yazarlarından biri və bəlkə də birincisi Məhəmməd Hadi olumuşdur. Həm jurnalın bədii-tənqidi materiallarının müəllifi, həm də təmsil olunmaq baxımından ən çox əsərləri dərc olunan M.Hadinin hər nömrəsi 16 səhifədən ibarət olan, cəmi 32 sayı işıq üzü görmüş bu məcmuənin 23, 24 və 31-ci nömrələri istisna olmaqla qalan 29 nömrəsində şeir, məqalə və tərcümələrdən ibarət əlli yazısı çap olunmuşdur. Jurnalda çap etdirdiyi əsərlərində M.Hadi əvvəlki idealına sadiq qalaraq, əsasən, maarif və mədəniyyəti, hürriyəti yer üzünün əşrəfi olan insana məhəbbəti təbliğ etmiş, həqiqi arzusunun millətinin səadəti olduğunu təkrar-təkrar bəyan etmişdir.

Bir illik nəşri dövründə Azərbaycan və türk xalqlarının milli əsarətə qarşı mübarizə tarixinin siyasi və bədii səlnaməsinə çevrilən jurnalın çapına hazırlıq getdiyi ərəfədə Həştərxanda yaşayan M.Hadi Əli bəy Hüseynzadədən bir məktub alır. Məktubda qeyd olunur ki:

Bəzi səbəblərdən dolayı “Həyat” qəzeti qapandı. Onun yerinə həftəlik “Füyuzat” namında ədəbi bir məcmuə çıxarırıq. Zati-alilərini də heyəti-təhririyə namına qeyd etmişik

Bu məktubda kəndisinə 75 rüblə maaş təyin edildiyi də qeyd edilibmiş. Əli bəy Hüseynzadə kimi bir fazilin təhti-idarəsində çalışmağı Hacıtərxan həyatına tərcih verdiyindən M.Hadi Bakıya qayıdır.

Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən jurnalın redaksiya heyətinə dəvət edilən M.Hadi “Həyat” qəzetində olduğu kimi “Füyuzat“da da üç istiqamətdə – şair, publisist, tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərmişdir.

“Füyuzat”da çap olunmuş şeirləri

“Füyuzat“ın ilk nömrəsindən son nömrəsinə qədər məcmuə ilə əməkdaşlıq etmiş M.Hadinin jurnalın ilk sayında forma məzmunca fərqli dörd şeiri çap edilmişdi. “Fünün və maarif” şeiri 17 beytdən ibarət olub qəsidə formasındadır. Bu əsər şairin 1908-ci ildə Bakıda çap etdirdiyi “Firdovsi-ilhamat” kitabı istisna olmaqla sonralar çap olunmuş heç bir kitabına düşməmişdir. Şeir ruhu etibarı ilə şairin bu əsərə qədər “Həyat” qəzetində və “Dəbistan” jurnalında dərc etdirdiyi “Məktəb“, “Məktəb şərqisi“, “İnsan nə ilə mükərrəm olur“, “Lövheyi-təsviri-maarif“, “Maarifə doğru” şeirləri ilə səsləşir.

Janrına görə müxəmməs olan “Amali-tərəqqi” əsəri beş bənddən ibarətdir. Azadlıq, istiqlal və maarifin təbliği niyyəti ilə yazılmış bu şeir mətnində heç bir dəyişiklik edilmədən həm “Firdovsi-ilhamat“da, həm də M.Hadinin poetik əsərlərinin nisbətən kamil nəşri hesab olunan kitablarında çap olunmuşdur.

Azərbaycan romantizminin məşhur nümayəndəsi, ardıcıl füyuzatçı şair M.Hadinin birinci nömrədə çıxan şeirlərindən biri də “Qələmə” adlanır. 14 beytlik bu şeir də ənənəvi mövzudadır, yəni qələmə xitabən yazılmış bu əsər də mədəniyyət, maarif və insanlığa çağırış motivləri ilə zəngindir.

Məsnəvi formasında olan iyirmi beytlik “Şükufəzari-bənat və yaxud qızlar bağçası” adlı şeir həm “Firdovsi-ilhamat“a, həm də sonrakı kitablara salınmışdır. Hüseyn Bayqaranın “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində ilk milli şair” adlandırdığı M.Hadinin “Füyuzat“ın noyabrın 13-də çıxan ikinci sayında iki şeiri dərc edilmişdir. “Bilməm ki?” rədifli “Təraneyi-qəmpərvəranə” şeiri on altı beytdən ibarətdir və qəsidə formasında yazılmışdır. Məzmun və ideya baxımından əvvəlki şeirlərindən fərqlənən bu əsəri şairin fəlsəfi lirikasının ən gözəl nümunələrindən biri hesab etmək olar. “Amali-istiqbal, yaxud ümid və əməllər” şeirini şair “Amali-istiqbal” adı ilə “Firdovsi-ilhamat” kitabına da salmışdır.

Jurnalın 3-cü nömrəsində M.Hadinin iki şeiri nəşr olunmuşdur. “Bədaye” adlanan birinci şeir on bir beytdən, “Kitabi-həyat” şeiri isə müxəmməs formasında olmaqla on üç bənddən ibarətdir. “Kitabi-həyat” şeiri esyankar təbiətli şairin fəryad və şikayətlərinin hələ yaradıcılığının ilk illərində belə poeziyasının əsas mövzularından biri olduğunu təsdiqləyir.

Jurnalın 8 dekabrda çıxan dördüncü nömrəsində M.Hadinin 26 beytdən ibarət olan bir şeiri – “Hissiyati-madəranə və yaxud övlad bəsləmək hissləri” çap olunmuşdur. “Firdovsi-ilhamat” kitabına “Hissiyatı-madəranə” adı ilə daxil edilmiş bu şeirin əsas mövzusu ana-bala sevgisi, cəmiyyətin tərəqqisində anaların, qadınların roludur. Cəmiyyətin tərəqqisində anaların, qadınların rolunu yüksək qiymətləndirən şair yazır:

“Nə zaman kəsbi-ülum etsə nisa,
Cismi-millət tapacaq onda şəfa.
Elmlə ruha müdavat olunur,
Elmlə kəsbi-füyuzat olunur.
Elmdir şəmsi-səhabi-əzəli,
Elm tənvir edər afaqi-dili

Bundan əlavə “Füyuzat” jurnalında M.Hadinin digər şeirləri də çap olunmuşdur:

“İsmət, yaxud əfif olan zatların xəsaili” (Mürəbbe formasında 9 bənddən ibarət adlı şeir jurnalın 18 dekabr 1906-cı il 5-ci nömrəsində çap olunmuşdur.)
“Nidaül-vətən” (Mürəbbe şəklində olan şeir “Məhəmməd Hadi” imzası ilə 1908-ci ildə çıxmış “Firdovsi-ilhamat” kitabına düşsə də, 1920-ci ildən sonra çıxan kitablarına düşməmişdir.)
“Dəli şairə dəlilər mühibbi olan bir quşun köməyi. Tövsiyeyi-mürğ” (Jurnalın 29 dekabr 1906-cı ildə işıq üzü görmüş 6-cı nömrəsində adlı şeiri çap olunmuşdur. Şeir jurnalın birinci nömrəsində çap olunmuş “Heyrət, yaxud bir mələyin insanlara xitabı” adlı on iki beytlik bu şeirə cavab kimi yazılmışdır)
“Təbriki-eydi-əzha” (“Füyuzat“ın 12 yanvar 1907-ci ildə çıxmış 7-ci nömrəsində çap olunmuşdur. Doqquz bəndlik şeir yeddilik şəklindədir.)
“Təraneyi-milli” (“Füyuzat“ın 12 yanvar 1907-ci ildə çıxmış 7-ci nömrəsində çap olunmuşdur. On bəndlik şeir altılıq şəklindədir. Bu şeir M.Hadi lirikasının başlıca mövzularından biri olan millət və onun aqibəti məsələsinin şərhinə həsr olunmuşdur.)
“Bülbül” (Junalın 8-ci nömrəsində çıxmışdır)
“Fəzaili-insaniyyə” (6 fevral 1907-ci ildə çıxan jurnalın 9-cu nömrəsində çıxmış, “Məhəmməd Hadi Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur.)
“Saqiyə bur niyazi-ricaməndanə” (6 fevral 1907-ci ildə çıxan jurnalın 9-cu nömrəsində çıxmış, “Məhəmməd Hadi Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Şeirdə şairin gəldiyi qənaət bundan ibarətdir ki, gizli sirrlərin açılması üçün mütləq şəkildə elm, mərifət sahibi olan insanların özləri ruhən, mənən azad olmalıdırlar.)
“Fəzaili-insaniyyə” (20 fevral 1907-ci ildə çıxan jurnalın 10-cu nömrəsində çap olunmuşdur. Jurnalın 9-cu nömrəsində çıxan “Fəzaili-insaniyyə” şeiri ilə eyni adda və təxminən eyni məzmunda olan birinci şeiri onun davamı da adlandırmaq olar.)
“Pəriyi-vicdan” (20 fevral 1907-ci ildə çıxan jurnalın 10-cu nömrəsində çap olunmuşdur)
“Pəriyi-vicdan” (“Düxtəri-napakdamən sanmayın hüriyyəti” misrası ilə başlanan, məsnəvi formasında səkkiz beytdən ibarət olan bu şeir də M.Hadi lirikasına xas ənənəvi-hürriyyət və azadlıq mövzusundadır.)
“Dumanın yövmi-güşadı” (Jurnalın 11-ci nömrəsində 1907-ci ilin fevral ayının 20-də yazılmış və məcmuədə “Məhəmməd Hadi Şirvani” imzası ilə çıxan yeddi beytlik şeir İkinci Dövlət Dumasının işə başlaması münasibəti ilə qələmə alınmışdır.)
“Bir əməlim” (M.Hadi lirikasının həm forma-məzmun, həm də ideyaca ən mükəmməl nümunələrindən bir olan müsəddəs formalı şeiri jurnalın 12-ci nömrəsində çap olunmuşdur.)
“Lövheyi-bahar” (Müxəmməs şəklində olan “Gör” rədifli altı bəndlik şeir. Bu şeirə M.Ə.Sabir “Tömeyi-nahar” adlı satirik parodiya yazaraq “Çaydaçapan” imzası ilə
“Molla Nəsrəddin” jurnalının 1907-ci il 14 aprel tarixli 15-ci nömrəsində dərc etdirmişdir.)
“Şirvan xatiratı” (M.Hadi lirikasının əzəli və əbədi mövzularından olan millətin taleyi barədə düşüncələr bu əsərin aparıcı xətiini təşkil edir.)
“Mövludi-fəxri-aləm” (“Bu gün subhi-əzəldən doğdu bir şəmsi-ziyapərvər” misrası ilə başlanan dörd beytlik bu şeir Məhəmməd Peyğəmbərin (s) anadan olma günü münasibətilə yazılmışdır.)
“Facieyi-həyatımızdan bir pərdə” (“Ədəbiyyat” başlığı altında dərc olunan bu qəsidə formasında olan bu şeir 1906-cı il may ayının 11-də yazılmış, “Məhəmməd Hadi Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur.)
“Amali-vicdan” (1906-cı ilin may ayının 22-də yazılmış bu şeirində məhəbbət ideyasının tərəfdarı və təbliğatçılarından biri olan M.Hadi bəşər övladlarını “hasili-baği-təbiət” hesab edərək bütün dünyaya sülh və əmin-amanlıq arzuluyur)
“Təxəttüri-mazi” (“Bir zaman, ah ki, bir tair idim azadə, Əcəba kim məi saldı bu xərabəbadı” misraları ilə başlanan səkkiz beytlik ictimai məzmunlu bir qəzəldir)
“Bükayi-təbiət” (“Təbiətin ağlaması” adlı doqquz bəndlik müxəmməs formalı bu şeir yazılma tarixi “30 mayıs” kimi göstərilmiş və “Məhəmməd Hadi” imzası ilə jurnalda dərc olunmuşdur.)
“Axşam tənəzzöhləri” (məsnəvi şəklində olan bu şeir 23 iyun tarixində “Məhəmməd Hadi” imzası ilə çap edilmişdi.)
“Nəvayi-rindanə” (12 iyun tarixində “Məhəmməd Hadi” imzası ilə çap olunmuşdur.)
“Həsbhal, yaxud bizim Hadinin iztirabı” (Jurnalda “Füyuzati” imzası ilə çap olunmuşdur.)
“Gözlərin” rədifli şeiri jurnalın 26-cı sayında dərc olunmuşdur. 15 beytlik bu qəzəl şairin məhəbbət mövzusunda olan çox az sayda əsərlərindən biridir.
“Bir aşiqi-nazənini-vətənin ehtisasati-ruhiyyəsini təsvir və iraə edən bir lövheyi-giram” “Mənim” rədifli şeiri jurnalın 26-cı sayında lirik-aşiqanə ruhda çıxmışdır.
“Ramazanül-mübarək” (“Əbdülsəlimzadə M.Hadi” imzası ilə çıxan və 10 bənddən ibarət olan müsəddəs formalı bu şeir Ramazan bayramı münasibətilə yazılmış, “Ramazanül-mübarək” adı ilə “Firdovsi-ilhamat“da çap olunmuşdur.)

“Əbdülsəlimzadə M.Hadi” imzası ilə yazılmış mürəbbe formasında olan 8 bəndlik “Əlvida, yaxud acı bir iqrar” adlı şeiri qəzetin son sayında, həmçinin “Bürhani-tərəqqi” qəzetinin 18 noyabr 1907-ci il I sayında və sonrakı kitablarında da çap olunmuşdur. “Ah, bədməstü xarabız cümləmiz bir camdan” misrası ilə başlanan bu şeir “Füyüzat“ın bağlanmasına etiraz kimi düşünülmüş, şeirdə M.Hadi yenə də sadiq olduğu ideyaları tərənnüm obyektinə çevirmişdi.

“Düşməni-ənvar olur ol çeşm kim, binurdur,
Nəzreyi-xəffaşda, əlbət, günəş mənfurdur,
Didə görməz, guş eşitməz, fikrimiz məsturdur,
Qəti-ümmid eylədik biz doğrusu islamdan.

M.Hadi ənənəsinə sadiq qalaraq poetik əsərlərində də Vətən, millət və tanrının yaratdığı məxluqatın ən əşrəfi olan insan, onun yaşam tərzi, keçmiş, bu gün, gələcək haqqında fikir və mülahizələrini irəli sürür.

“Füyuzat“daki publisistikası

“Füyuzat“da Məhəmməd Hadinin şeirləri ilə bərabər onun inqilabi-ədəbi görüşlərini əks etdirən məqalələrinə və tərcümələrinə də geniş yer ayrılırdı. Jurnalın 3-cü nömrəsində çap olunan “Almaniyada darül-məlulin” məqaləsi M.Hadinin orijinal əsəri deyil. Bu yazı jurnalın və müəllifin izahından aydın olunduğu kimi, “Kəlküttədə fars lisanında nəşr olunan “Həblül-mətin” cəridəsindən iqtibas olunmuşdur.” “Həblül-mətin“in Almaniyadakı mənbələr əsasında nəşr etdiyi bu məqalədə Almaniyanın maarif sistemindən, əsasən buradakı şikəst, kimsəsiz uşaqların təlim-tərbiyəsindən bəhs olunur. Jurnal;n 5-ci nömrəsində Qahirədə ərəb dilində çıxan “Əlməcəllətül-osmaniyyə” qəzetindən tərcümə olunmuş bir məqalə “Nidaül-vətən li əbnayi” (“Vətənin övladına nidası”) adı ilə çap olunmuş, sonunda mütərcim imzası qoyulmuşdur.

“Bakı tarixindən bir nəbzə” adlı məqalədə M.Hadi cümə günü, dekabrın 22-də Bakı dəmir yol vağzalından general-qubernator Semyon Andreyeviç Fadeyevin Tiflisə yola salınma mərasimi və mərasimdə iştirak edənlər sırasında general M.İ.Kanevski, qubernator Alişevski, Bakı qazısı Mir Nəhəmməd Kərim ağa, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin də olduğu barədə məlumat verdikdən sonra Bakının tarixi haqqında söz açır

“Füyuzat“dakı tərcümələri

Jurnalın 5-ci nömrəsində Qahirədə ərəb dilində çıxan “Əlməcəllətül-osmaniyyə” qəzetindən tərcümə olunmuş bir məqalə “Nidaül-vətən li əbnayi” (“Vətənin övladına nidası“) adı ilə çap olunmuş, sonunda “mütərcim” imzası qoyulmuşdur. Məqaləni ərəbcədən Azərbaycan türkcəsinə çevirən M.Hadidir. “Füyuzat”ın 15-ci sayında müəllifin Sədi Şirazinin “Bustan” əsərindən çevirdiyi “Cavanmərdlik və yaxud fəzaili-aliyyə” adlı bir tərcüməsi çap olunmuşdur “Füyuzat“ın 20-ci sayında M.Hadinin “Nümuneyi-əsarət” adlı məqaləsi və “Zümzümeyi-aşiqanə” adı ilə Hafiz Şirazidən etdiyi bir tərcüməsi çap olunmuşdur. Həcmcə o qədər də böyük olmayan bu məqalə birbaşa şairin azadlıq idealları ilə səsləşir.

“Füyuzat“ın 23-24-cü saylarında əsər çap etdirməyən M.Hadi 25-ci nömrədə 3 yazı ilə çıxış etmişdir. Bunlardan biri məqalə, biri şeir, digəri isə Sədi Şirazidən edilmiş tərcümədir. 386-388-ci səhifələrdə özünə yer almış “Amerikada üsuli-təlim və tərbiyyə” adlı məqalə “M.Hadi” imzası ilə çap olunmuş, sərlövhəyə “Cərideyi-ərəbiyyədən tərcümə edilmişdir” qeydi verilmişdir. Məqalədə Amerika Birləşmiş Ştatlarında məktəb və maarif sistemindən ətraflı şəkildə bəhs edilmişdir. “Füyuzat” jurnalının 27-ci nömrəsində M.Hadinin orijinal əsəri çap edilməsə də, “Nizaminin övladına nəsihəti” adlı bir tərcüməsi dərc olunmuşdur.

M.Hadi jurnalın 28-ci sayında “Səadət nədir?” adlı bir məqalə ilə çıxış etmişdir. Şairin qeydinə görə bu məqalə Qahirədə ərəbcə çıxan “Əl-Müəyyəd” qəzetindən tərcümə edilmişdir. Tərcümə etdiyi məqalədəki fikirlərə şərik çıxan M.Hadi “Bədayeül-inşa” adlı bir kitabın 231 və 235-ci səhifələrindən Edison, Lok və Oskarın da səadət barəsindəki bəzi fikirlərini tərcümə edərək məqaləyə əlavə etmişdir. Jurnalın 30 nömrəsin də “Əbdülsəlimzadə M.Hadi” imzası ilə “Hekayeyi-eşq” adlı bir şeir çap olunmuşdur. 7 beytlik bu şeirə M.Hadi belə bir qeyd vermişdir: “Qailini məəttəssüf bilmədiyim .u hekayəyi-mənzumeyi-lətifəyi tərcümə etməkdən keçinmədik“

Qəsidə formasında “M.Hadi” imzası ilə çıxan “Tövhid” adlı 29 beytlik şeir şairin imzası ilə çap olunsa da, əslində M.Hadinin orijinal əsəri deyil, fars şairi Sənai Qəznəvidən etdityi tərcümədir. “Füyuzat“ın 25-ci sayında M.Hadinin Sədi Şirazinin “Bustan“ əsərindən tərcümə etdiyi “Mərəzi-ibrət, yaxud Şamda qəhətlik” adlı bir əsər də çap olunmuşdur.

Şeirləri

Birinci Dumanın iniqadı münasibətilə söylənmişdir
Biz həqiqətə gülürük, həqiqət bizə ağlayır
Biz nə haldayıq
Cəhalətimdən şikayət
Dad istibdaddan
Dilək
Gözlərin
İzhari-qədrdani
Qələmə
Qızlar bağçası
Maarifə dair
Mən bir kitabəm
Məktəb
Məktəb şərqisi
Mücahidi-Millət
Nasıl yüksəlməli
Təraneyi-qəmpərvəranə
Türkün nəğməsi
Zümzümati-təhəssürat, yaxud qarışıq xəyallar

Vəfatı

Əli Nəzminin öz xatirələrində yazdığına görə, həmin ilin baharında şair ağır maddi ehtiyacda idi. Gəncə üsyanından bir neçə gün sonra (1920-ci ili mayı) Hadi xəstəxanada ağır yatırmış, həmin günlərdə vəfat etdiyi güman olunur

Türkün nəğməsi | Məhəmməd Hadi

O, türk, Şərq və Avropa ədəbiyyatlarını, fəlsəfəsini dərindən mənimsəmiş və bütün bu təsirləri şeirlərində yaradıcı şəkildə əks etdirərək orijinal şair kimi ədəbiyyat tariximizdə özünə layiq yer tutmuşdur.
Türkün nəğməsi
Türkün tökülən qanları bihudə gedərmi?
Diqqətlə düşün, yoxsa bu qan həpsi hədərmi?
Dörd ildə verilmiş bu qədər can hədər olmaz,
Məfkurə yolunda tökülən qan hədər olmaz.

Qiymətli olan xuni-şəhidan hədər olmaz,
Dul qalmış olan növheyi-nisvan hədər olmaz,
Bax sən sonuna, himməti-türkan hədər olmaz,
Bədbəxt olan əfğani-yetiman hədər olmaz.

Türkün tökülən qanları bihudə gedərmi?
Diqqətlə düşün, yoxsa bu qan həpsi hədərmi?
Qan ilə qazandıq zəfəri, verməriz əldən,
Xof eyləmədik atəşi-dəhhaşe-düvəldən.

Bir zərrə belə qorxmayırız dəsti-əcəldən,
İstərsə cahan çevrili varsın da təməldən.
Türkün üzü çevrilməyəcək səmti-əməldən
Türklər geriyə dönməyəcək müslih əməldən.
Yüksək yaşamaq istər ikən cümlə miləldən.

Türkün tökülən qanları bihudə gedərmi?
Diqqətlə düşün, yoxsa bu qan həpsi hədərmi?

Müəllif : Soltan Əliyev, Bilal Həsənov, Aynur Mustafayeva, Nuriyyə Verdiyeva, Sədaqət Məmmədova
Mənbə: Ədəbiyyat — 8 Ümumtəhsil Məhtəblərinin 8-ci sinfi üçün Ədəbiyyat fənni üzrə DƏRSLİK

Teqlər:
Məhəmməd Hadi
, Türkün nəğməsi

Məhəmməd Hadi küçəsinin 2.8 km-lik hissəsi təmir edilib – FOTOLAR

Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi hərəkət iştirakçılarının fasiləsiz və təhlükəsiz hərəkətini təmin etmək məqsədi ilə paytaxt Bakının nəqliyyat sistemində mühüm əhəmiyyətə malik küçə və prospektlərin yenidən qurulması işləri çərçivəsində Xətai rayonu Məhəmməd Hadi küçəsində yenidənqurma və bərpa işlərini sürətlə və keyfiyyətlə davam etdirir.

Agentlikdən Day.Az-a verilən məlumata görə, artıq küçənin 2.8 km-lik hissəsində işlər tam olaraq yekunlaşdırılıb. Hazırda küçənin kəsişdiyi “Ukrayna dairəsi”ndə təmir-tikinti işləri aparılır.

Məhəmməd Hadi küçəsinin 6 hərəkət zolaqlı olmaqla köməkçi yolla bərabər uzunluğu 4.4 km təşkil edir. Başlanğıcını Qara Qarayev və Babək prospektləri ilə kəsişməsindən götürən küçə Xətai rayonunun intensiv nəqliyyat axını olan küçələri ilə kəsişir. Yol üzərində iki metrostansiya (Əhmədli və H.Aslanov m.st.) və bir-neçə istiqamətdən gələn yolların kəsişdiyi 1 böyük dairə (Ukrayna dairəsi) yerləşir. Bu üzdən Məhəmməd Hadi küçəsi Xətai rayonunun mühüm nəqliyyat arteriyası hesab olunur.

Küçə uzun illər istismar olunduğundan, yolun hərəkət hissəsində çökmələr, sürüşmə xarakterli deformasiyalar əmələ gəlmişdi və bu üzdən əsaslı təmirə ehtiyac var idi. Bu isə öz növbəsində prospekt boyu hərəkətdə müəyyən problemlərə səbəb olurdu. Məhz bütün bunlar nəzərə alınaraq Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi tərəfindən prospektin əsaslı şəkildə yenidən qurulması işlərinə başlanıldı.

Artıq küçənin təqribən 2800 m-lik hissəsində təmir-tikinti işləri tam olaraq yekunlaşdırılıb. Sözügedən hissədə 50 min kv.m-dən çox mövcud asfalt-beton örtüyü frez maşını ilə profilə salınıb, həmçinin əsas və köməkçi yollarda, səkilərdə hissəvi olaraq yolun deformasiyaya uğramış hissələri 38 min kub.m həcmdə qazılaraq çıxarılıb yeni torpaq yatağı və 36 sm hündürlükdə yeni yol əsası inşa edilib. Yolun 278 p.metr hissəsində isə kommunikasiya xətlərində aparılan təmir işlərindən sonra yolun əsası yenidən tikilib və asfalt-beton örtüyü bərpa edilib.

Layihəyə uyğun olaraq kanalizasiya quyularının yenidən qurulması, 14 ədəd yeni quyu qapaqlarının quraşdırılması, həmçinin səth sularının kənarlaşdırılması üçün 150 mm diametrində 110 p.metr uzunluğunda drenaj boruların çəkilməsi və 14 ədəd yağış barmaqlıqlarının quraşdırılması işləri də görülüb.

Bundan başqa təmir-tikinti işləri çərçivəsində müxtəlif hərəkət istiqamətləri arasında yeni ayrıcı zolaq inşa edilib, kənarlarına 5500 p.metr yeni səki daşı düzülüb və 736 kv.m bəzək daşı döşənib. Yolun işıqlandırılması üçün ayrıcı zolaqda 61 ədəd yeni işıq dirəyi quraşdırılıb. Vətəndaşların yolun kənarı ilə rahat və təhlükəsiz hərəkətini təmin etmək məqsədi ilə 4 min kv.m sahədə yeni səki inşa edilib, kənarlarına isə 6500 p.metr yeni səki daşları düzülüb.

Tikinti norma və standartlarına uyğun olaraq Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyinin rəhbərliyinin birbaşa nəzarəti altında təmir işləri yekunlaşdırılmış ərazidə əsas və köməkçi yollara 63 min kv.m sahəyə 2 laydan ibarət iri və xırda dənəli asfat-beton örtüyü döşənib, yol boyu zəruri yol nişanları və məlumatverici lövhələr quraşdırılıb, yolun üfiqi nişanlanma xətlərinin çəkilişi işləri aparılıb.

Hazırda küçənin kəsişdiyi “Ukrayna dairəsi”ndə təmir-tikinti işləri aparılır. Bu hissədə işlər lazımi sayda qüvvə cəlb olunmaqla yüksək keyfiyyətlə və sürətlə davam etdirilir. Dairədə asfalt-beton örtüyünün qabarması və deformasiyaya məruz qalması hərəkətdə çətiniklər yaradırdı. Atıq dairənin bir hissəsində köhnə asfalt-beton örtüyü frezlənərək kənara daşınıb, 7500 kv.m sahədə qabarmış və dağılmış hissələr qaılaraq çıxarılıb, əks-dolğu aparılaraq profilə salınması üçün həmin hissələr asfaltlanıb. Bunun ardınca asfaltlanma işlərinə başlanılıb. Yaxın günlərdə bu işlər yekunlaşan kimi dairənin digər hissəsində işlərə başlanılacaq. Ümumilikdə dairənin 28 min kv.m sahəsinə 2 laydan ibarət yeni asfalt-beton örtüyü döşənir.

Ümumilikdə Məhəmməd Hadi küçəsinin yenidən qurulması layihəsi çərçivəsində küçə boyu 130 min kv.m-dən çox sahədə tam yeni və müasir yol infrastrukturu yaradılır. Layihəyə uyğun olaraq küçə boyu köhnə asfalt-beton örtüyü frezlənərək kənara daşınır, zəruri yeraltı kommunikasiya xətləri yenilənir və ya yolun hərəkət hissəsindən kənara çıxarılır, səth sularının kənarlaşdırılması üçün zəruri olan yerlərdə yeni yağış-kanalizasiya sistemi yaradılır, mövcud sistem isə bərpa olunara işlək vəziyyətə salınır. Aparılan işlər zamanı kommunikasiya xətlərinin dəmir-beton plitələri qaldırılaraq 84 ədəd yeni baxış qapaqları qoyulacaq, səth sularının axıdılması üçün isə 57 nöqtədə yağış barmaqlıqları quraşdırılacaq.

Bundan başqa küçə boyu yeni piyada səkiləri inşa edilir və mövcud səkilər bərpa olunaraq asfaltlanır, kənarlarına yeni səki daşları düzülür. Ümumilikdə səkilərin kənarlarına 22 min paqon-metrdən artıq yeni səki daşının düzülməsi nəzərdə tutulub. Həmçinin küçəni iki hərəkət istiqamətinə ayırmaq üçün 1 metr enində ayrıcı zolaq inşa edilir. Sutkanın qaranlıq saatlarında küçəni işıqlandırmaqla təhlükəsiz hərəkətin təşkili üçün ayrıcı zolaqda yeni işıq dirəkləri quraşdırılır.

Tikinti layhəsinə uyğun olaraq küçəyə 2 laydan ibarət yeni asfalt-beton örtük döşənir. Asfaltlanma işləri 135 min kv.m sahəni əhatə edəcək. Həmçinin avtobusların ümumi hərəkətə maneə yaratmadan dayanacaqlara giriş-çıxışını təmin etmək məqsədi ilə Məhəmməd Hadi küçəsi boyunca 27 ədəd xüsusi “cib”li dayanacaqların yaradılması, 70 ədəd zəruri yol nişanın quraşdırılması və üfüqi nişanlanma xətlərinin çəkilməsi də layihədə nəzərdə tutulan işlərdəndir.

Yenidənqurma işlərinin yaxın müddət ərzində yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub.

Digər xəbərləri Azərbaycan dilində xüsusi Facebook səhifəmizdə izləyə bilərsiniz.