İqtisadiyyatın Dövlət Tənzimlənməsi Metodları

sənədlərdə “dövlət suverenliyinin təsbit olunmasına” baxmayaraq

Milli iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi dərslik

Azərbaycanın Respublikasının öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra bazar münasibətləri sisteminə keçidi ilə əlaqədar əhalinin məşğulluğu və bu məsələnin həll olunması mexanizmi sahəsində çox saylı yeni və mürəkkəb sosial-iqtisadi problemlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu nöqteyi nəzərdən, problemlərin tədqiq edilib öyrənilməsi onlara həm tamamilə yeni nəzəri-metodoloji bucaqdan, həm də formalaşmaqda olan əmək bazarının qanunları və tələbləri baxımından yanaşılmasını tələb edir. [ 13 ] Yeni müstəqillik qazanmış dövlət olaraq bu kimi problemlərin lazımi səviyyədə yerinə yetirilməsi bir sıra infrastrukturların təsis olunmasını da şərtləndirir.
19-cu əsrin sonu – 20-ci əsrin əvvəllərində Qərbi Avropada sosial siyasət məfhumu, bazar iqtisadiyyatının ilkin inkişaf mərhələsində formalaşmış və həmin dövrdən etibarən sosial siyasət dövlət siyasətinin əsas tərkib hissəsi kimi əhalini bazar iqtisadiyyatının mənfi təsirlərindən müdafiə etməyə başlayıb. [ 9 , s.66 ] Müstəqil Azərbaycan Respublikasının sosial dövlət kimi formalaşması bu sahədə həyata keçirəcəyi stratejik addımların ilkin göstəricilərindən hesab oluna bilər. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında mövcud olan 15, 16 və 38-ci maddələri dövlətin sosial yönümlü olmasına nümunə olaraq göstərmək olar.
Azərbaycan Respublikası nəinki siyasi gücünü, həmçinin daxildə sosial-iqtisadi gücünü artırmaq üçün son illərdə yerinə yetirilən sosial-iqtisadi siyasətin əsas istiqamətlərindən biri kimi əmək bazarının inkişafı və işçi qüvvəsindən səmərəli istifadə edilməsini göstərmək olar. Əmək bazarının yüksək səviyyədə inkişaf etməsi və dövlət üçün səmərəli olması üçün bu sahədə dövlətin lazımi tədbirlər görməsi vacibdir.
Əmək bazarı dedikdə işçi qüvvəsinə tələb və təklifin məcmusu başa düşülür, həmçinin iş yerlərinin dinamikası, yəni daim artıb azalması, dəyişməsi, iş yeri və iqtisadi cəhətdən fəal hesab olunan insanların sahə, ərazi, demoqrafik və peşə-ixtisas cəhətdən təsərrüfat sahələrinə uyğun olaraq yerləşməsi hesab olunur. Əmək bazarında o insan iqtisadi cəhətdən fəal hesab edilir ki, həmin insan məşğul olmayan, yəni iş yeri axtarandır; həmçinin işlə təmin olunmağına baxmayaraq o işdən razı de­yil, buna görə də digər və ya ikinci iş yerləri axtarır; eyni zamanda müəyyən bir müəssisədə çalışır, lakin iş yerini itirmək təhlükəsi var. Bu nöqteyi nəzərdən əmək bazar heç də sadə məvhum olmayıb, özündə müxtəlif sosial-iqtisadi münasibətlərin qarşılıqlı və asılı əlaqələrini birləşdirir.
Əmək bazarının strukturuna öncə onun obyekti və subyektini daxil etmək lazımdır. Bu baxımdan satıcı və alıcı əmək bazarının subyekti olaraq hesab olunur. Digər bazarlardan fərqli olaraq əmək bazarında istənilən şəxs satıcı və alıcı kimi çıxış edə bilməz, bu şəxslər, yəni subyekt hesab olunan insanlar sosial-iqtisadi vəziyyətinə görə müəyyən olunmuş insanlardır. Bu nöqteyi nəzərdən subyekt kimi satıcı qismində mütəmadi olaraq öz istehsal vasitələri olmayan, yaşam vasitələrinə sahiblik baxımından çatışmazlıqlar yaşayan, öz işçi qüvvəsinin mülkiyyətçisi hesab olunur. Digər bir subyekt olaraq alıcı mövqeyində isə iş verən, yəni iş şəraiti təqdim edən, öz işçi qüvvəsini təqdim edən satıcını müvafiq işlə təmin edən istehsal vasitələrinin mülkiyyətçisi hesab olunur.
Müasir dövrdə Respublikamızda milli-dövlət­çilik ənənələrimizin qorunub saxlanması, milli mənafelərimizin lazımınca möhkəmləndirilməsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi, təkmilləşdirilməsi və bu sahədə əsaslı addımların atılması, ölkənin iqtisadi cəhətdən gücünün artırılması və əhalinin dövlətin iqtisadi siyasətinin bir hissəsi və aparıcı parçası olaraq görülməsi, vətəndaşların yaşam standartlarının inkişaf etdirilməsi, beynəlxalq normalara uyğun hala gətirilməsi, dövlətin iqtisadi gücünün əsası kimi iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin və onların əmək potensialından maksimum dərəcədə yüksək səviyyədə istifadə edərək dövlətin sosial-iqtisadi siyasi xəttinə lazımi fayda vermək, bu sahədə əsas da gənc vətəndaşların həm zehni, həm də fiziki cəhətdən əmək bacarığından yetəri qədər istifadə etmək ölkənin bu sahədə yerinə yetirmək istədiyi uğurlu siyasi kursun fəaliyyət planına daxil olan məsələlərdən biri hesab olunur. Ümummilli lideri­miz Heydər Əliyevin miras qoyub getdiyi uğurlu siyasətin davamçısı kimi İlham Əliyev hakimiyyətdə olduğu ilk illərdən başlayaraq dövlətin böyük uğurlar əldə edərək iqtisadi və sosial baxımdan dünyanın bir çox aparıcı dövləti ilə müqayisə olunacaq səviyyəyə çatmasına gətirib çıxarmışdır.
Respublikamızda aparılan iqtisadi islahatlar nəticəsində ölkə daxilində nəzərə çarpacaq dərəcədə keyfiyyət baxımından mühüm dəyişikliklər ölkənin iqtisadi inkişafını şərtləndirmişdir. İqtisadi vəziyyətin dinamik olduğu bu dövrlərdə dövlətin qəbul etdiyi tədbirlər planı və bu istiqamətdə yerinə yetirdiyi fəaliyyətlər ölkədə aparılan islahatların səmərəsini sübut edir. Xüsusilə də iqtisadi inkişafa nail olmaq üçün qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəlmiş stratejik addımlar diqqətə layiqdir. Bu nöqteyi nəzərdən əhalinin, xüsusən də gənclərin məşğulluğunun təmin olunması, onların dinamik potensialından istifadə olunması dövlət siyasətinin basilica prioritetlərindən biri hesab olunur. Bu sahədə atılan ilkin addım kimi bir sıra dövlət müəssisələrinin, infrastrukturların, məşğulluq idarələrinin açılmasını göstərmək olar.
Respublikmaızda son dövrlərdə həyata keçirilən siyasi kursun tərkib hissəsi kimi sosial siyasət sahəsində də mühüm addımlardan biri dövlətin əhalinin məşğulluq səviyyəsinə olan ciddi diqqəti və qayğısıdır. Ölkə əhalisinin məşğulluq dərəcəsini maksimuma yüksəltmək üçün məşğulluğa dair dövlət siyasətinin yerinə yetirilməsi və bu sahədə əhalinin, xüsusən də gənc təbəqənin bacarıqlarından səmərəli formada istifadə edilməsi qarşıda duran məşğulluğa dair siyasətin hədəflərindən başlıcası hesab oluna bilər.
İşsizlik problemi, iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin müvafiq işlə təmin etmək məsələsi müstəqillik qazandıqdan sonar dövlətimizin qarşısında duran, həll olunması gərəkən vacib vəzifələrdən biridir.
Məhz bu baxımdan 1991-ci il iyunun 27-də,
yəni müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaran­masından bir neçə ay əvvəl Azərbaycan Respublikasında “Əhalinin məşğulluğu haqqında” qəbul edilmiş Konstitusiya qanununa dəyişikliklər edilməklə Prezident Heydər Əliyevin 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı ilə “Məşğulluq haqqında” qanun qüvvəyə mindi. Elə məhz bu qanunda məşğulluq, məşğul və işsiz əhali anlayışlarının məzmunu və vətəndaşların işsizlik statusu müəyyənləşdirildi.[13] Bu qanunun qəbul olunması əhalinin, xüsusilə əmək qabiliyyətli gənclərin əməyə cəlb olunması, onların əmək bazarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi üçün də mühüm addım oldu.
İqtisadi kateqoriya kimi məşğulluq anlayışı iqtisadi cəhətdən fəal olan əhalinin əmək bazarında ictimai faydalı əməkdə iştirakı nəticəsində yaranmış əlaqələr cəmi hesab olunur. Məşğulluq sahəsindəki yerinə yetirilən siyasət iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin əmək münasibətlərini, minimum əmək haqqı əldə etmək hüququnu, təhsil və kadr hazırlığı səviyyəsinin təkmilləşdirilməsini, əmək bazarının dövlət tərəfindən nizamlanmasını əhatə edir. Çox şaxəli bu fəaliyyət planı ölkənin əmək bazarı modelini formalaşdırır. Son 15 ildə ölkəmizdə iqtisadi sahədə aparılan islahatlar, qəbul olunan qanunlar əmək bazarı sferasında artan keyfiyyət dəyişikliklərinə səbəb olmuşdur.
2013-cü ildə Respublikamızda iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin sayı 2000-ci illə müqayisədə 387,6 min nəfər artaraq 4757,8 min nəfər olmuşdur. Bunlardan 4521,2 min nəfərini iqtisadiyyatla məşğul olanlar, 236,6 min nəfərini isə işsiz əhali təşkil etmişdir. [7 , s.175 ] 13 il dövründə ölkə iqtisadiyyatında bu göstərici qəbul olunan məşğulluq haqqında qanunun səmərəsindən xəbər verir.
Respublikamızda 2019-cu ildə məşğul əhalinin sayı 4938,5 nəfər olmuşdur. 2015-ci ildə 4671,6 nəfər olmuşdur. İşsiz statusu verilmiş şəxslərin yaş qrupları 2019-cu ildə 15-29 yaş arası 1% 15-19 yaş, 10,7% 20-24 yaş, 17,2% 25-29 yaş gənclərdir. Azərbaycanda 2019-cu ildə işsiz əhalinin sayı 251,6 nəfər olmuşdur. [ 12] Bu göstərici də 2013-cü illə müqayisədə 6 il ərzində demoqrafik artımı da nəzərə alsaq, demək olar ki, eynidir. Bunun əsas səbəblərindən biri ölkə əhalisinin demoqrafik baxımdan gənc nəslin üstünlük təşkil etməsidir.
Əhalinin, xüsusən də gənc nəslinin əmək məşğuliyyətini təmin etmək üçün onların peşə hazırlığına dövlət dəstəyi danılmaz faktdır. Bu baxımdan 2005-ci ildə dövlət məşğulluq agentliyinin yerli qrumları tərəfindən 29 yaşınadək olan gənclərin 572 nəfəri, 2019-cu ildə isə 1977 nəfər gənc peşə təliminə göndərilib. Bu gənclərdən 1560 nəfəri ilk dəfə hazırlanan, 32 nəfəri yenidən hazırlanan, 385 nəfəri isə ixtisas artıranlardır. [ 12 ]
Dövlət qulluğunun vəzifələrini tutmuş işçilərin say və yaş qrupları üzrə bölgüsünə əsasən Respublikamızda 2019-cu ildə 30 yaşadək olan gənc vətəndaşların ölkə üzrə 5089 nəfəri Ali 3-cü təsnifatlar üzrə inzibati vəzifələrə, 4-7-ci təsnifatlar üzrə inzibati vəzifələrə, o cümlədən yerli icra hakimiyyətinin başçısının müavini, şöbə müdiri, sektor müdiri, baş məsləhətçi, aparıcı məsləhətçi və s. kimi müxtəlif dövlət əhəmiyyətli vəzifələr tutmuşlar. [12] Bu göstəricilər dövlətin gənc nəslin yüksək səviyyəli peşə və kadr hazırlığına sahib bir fərd kimi yetişməsində dəstək və qayğısının sübutudur.
İqtisadi cəhətdən fəal əhalinin əməyinin xarakteri və məzmununa görə işçilərin sosial-peşə strukturu­nun formalaşması onların zehni, fiziki, idarəetmə və icra qabiliyyəti kimi əməyi ilə şərtlənir. [11, s.111]
Respublikamızda gənclərin peşə təhsilindən əmək bazarına inteqrasiyasını yüksəltmək üçün məsləhət və karyera sahəsində planlaşdırma xidmətlərinin inkişaf etdirilməsi, həmçinin rəqəmsal texnologiyalardan yüksək səviyyədə istifadə edilərək təkmilləşdirilməsi, mərkəzləşdirilmiş kar­yera portalının yaradılması respublikamızda gənclərin peşə təhsilinin inkişafına, təhsil səviyyəsinin yüksək standartlara uyğunlaşdırmaq üçün Prezident İlham Əliyev tərəfindən müxtəlif illərdə qəbul olunmuş xaricdə təhsillə bağlı dövlət proqramlarının yerinə yetirilməsi və tətbiqi gənclərə dövlət qayğısının bariz nümunələrindəndir. Bu baxımdan “Azərbaycan Respublikasında peşə təhsili və təliminin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi” qəbul edilmiş, eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi yanında Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyi yaradılmışdır.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasındakı 35-ci maddəyə əsasən “Dövlət işsizliyin aradan qaldırılması üçün bütün imkanlarından istifadə edir” . Bu maddənin digər bir müddəasına görə isə “İşsizlərin dövlətdən sosial müavinət almaq hüququ vardır”. Bununla yanaşı “Məşğulluq Haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2001-ci ilin iyun ayında qəbul olunması, eyni zamanda 2006-2015-ci illərə dair “Azərbaycan Respublikasının məşğulluq strategiyası”, 2007-2010-cu illər ərzində “Azərbaycan Respublikasının məşğulluq siyasətinin həyata keçirilməsi üzrə Dövlət Proqramı” və Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata keçirilməsi üzrə 2011- 2015-ci illər üçün Dövlət Proqramı” qəbul olunması dövlətin sosial-iqtisadi sahədə yerinə yetir­diyi siyasi kursun səmərəli fəaliyyəti üçün mühüm şərait yaradır. Bu proqramların qəbul olunmasında əsas və ilkin hədəf ölkədə işsizliyin azaldılması, hətta aradan qaldırılmasıdır. Lakin əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmayan hər bir şəxs işsiz hesab oluna bilməz. Bu baxımdan işsizliyin səviyyəsinin dəqiq ölçülməsi üçün nə vaxt və kimin işsiz hesab edilməsini əszaslı surətdə müəyyənləşdirmək lazımdır. Respublikamızda işsizliyin kəmiyyət göstəriciləri ilə Dövlət Statistika Komitəsi və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Məşğulluq Xidməti məşğul olur.
İşsiz əhalinin hesablanması müstəvisində qadınların və gənclərin göstəricilərinin yüksək olması məşğulluq sahəsində nəzərə çarpan mühüm problemlərdəndir. 2007-ci illə müqayisədə 15-24 yaşlı gənclərin işsizlik səviyyəsi nisbətən azalaraq 2017-ci ildə 12,9 faiz olaraq respublika üzrə orta göstəricidən 2,6 dəfə çox olmuşdur. 15-29 yaşlı gənclərin məşğulluq göstəricisi 2017-ci ildə 9,2 faiz olaraq, ölkə üzrə orta göstəricidən 1,8 dəfə çox olmuşdur.
İqtisadi termin kimi işsizlik hadisəsi işçinin istəyindən asılı olmayaraq əmək fəaliyyətindən istifadə edə bilməmək, uzun müddət işə düzələ bilməmək səbəbindən, eyni zamanda muzdlu əməklə işləyən və iş verən, yəni işlə təmin edən arasında əmək müqaviləsinin pozulması nəticəsində dayandırılması hesab olunur. [ 7, s.183 ]
İşsizlik problemi nəinki iqtisadi cəhətdən fərdi çətin vəziyyətə salır, həmçinin sosial-psixoloji cəhətdən də işsiz şəxs ruhdan düşmüş, özünü cəmiyyətdən, insanlardan, əsas da ailəsindən təcrid olunmu, yalnız buraxılmış hiss edir. Bu nüans əsasən gənclər arasında tez-tez rast gəlinən bir haldır. Gənclər Respublikamızda əhalinin demoqrafik baxımdan aparıcı hissəsini təşkil edir və bu baxımdan onların sosial-psixoloji sağlamlığı da dövlətin diqqət və qayğısından kənarda qala bilməz.
İşsizlik problemi eyni zamanda sosial qrup­lar, siniflər arasında da müəyyən problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Bu baxımdan Marksizm nəzəriyyəsinin tərəfdaşlarına görə, siniflər arasında iqtisadi fərqlər əsasında onların siyasi həyatda və mədəniyyətdə fərqliliyi formalaşır. Beləliklə, bu təlim siyasi, mədəni, ideoloji, sosial-psixoloji fərqlərin olduğunu qəbul etməklə yanaşı, o, bütün bu fərqləri iqtisadi sahədəki fərqlərin davamı kimi nəzərdən keçirir. [ 11, s.109 ]
Azərbaycan dövlət məşğulluq agentliyinin yerli qurumları tərəfindən ölkə üzrə qeydiyyata alınmış işsiz şəxslərin sayı 2020-ci ilin yanvar ayının əvvəlinə 81,3 min nəfər olmuşdur [12]. Bu göstərici ötən illərlə müqayisədə əsaslı şəkildə müsbət istiqamətdə dəyişikliyin sübutu olub, ölkəmizin növbəti illərdə əmək bazarı və məşğulluğunun dövlət tərəfindən tənzimlənməsi baxımından çox ümidvericidir.
İşsizliyin yaranmasına səbəb olan amillərdən biri də müəssisənin özəlləşdirilməsi nəticəsində onların mülkiyyət formasının dəyişdirilməsi cəmiyyətin təbəqələşməsinin, bununla da sosial bərabərsizlik problemini gücləndirilməsini qeyd etmək olar. [11, s.120]
Ölkəmizdə məşğulluğun təmin olunması və işsizliyin aradan qaldırılmasında ən mühüm problemlərindən biri respublikamızın demoqrafik şəraitinin bir çox ölkərələrdən, eyni zamanda Avropa ölkələrindən müqayisədə yuxarı olması və nəticə olaraq əhali artımı dinamikasının yüksək olması məşğulluq sahəsində əhalinin işlə təmin olunması məsələsini çətinləşdirir. Bununla belə Respublikada əhalinin çoxluğunun gənclər tərəfindən təşkil olunması kimi amillərə görə əmək bazarında əhalinin məşğulluğunun təmin olunması üçün yetərli iş yerləri və müəssisələrin yaradılmasını şərtləndirir.
Respublikamızda məşğulluq strategiyasının reallaşdırılması ilə əlaqədar nəzərdə tutulan hədəflərə 2025-ci ilədək bütün əhali qrupları (xüsusilə gənclər, qadınlar və əlilliyi olan şəxslər) üçün səmərəli məşğulluğa və layiqli əməyə nail olmaq; işsizlik səviyyəsini isə 2030-cu ilədək 4 faizə qədər, eyni zamanda qadınlar və gənclərin məşğulluq problemini və işsizlik səviyyəsini minimum səviyyəyə endirmək daxildir[4].
2017-ci ildə Azərbaycan Respublikası Beynəlxalq Əmək Təşkilatının rəhbər orqanına üzv seçilmişdir. Bu nöqteyi nəzərdən, Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq arenada inamlı və güvənilir bir dövlət kimi tanınmasının göstəricisi hesab olunmalıdır. Respublikamızın növbəti illərdə reallaşdırılması planlaşdırılan “2019–2030-cu illər üçün Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası” məşğulluğun növbəti 10 illikdə yüksəldilməsinə, işçi qüvvələrinin əmək bazarına cəlb olunması və inteqrasiyasına, əmək bazarı subyektlərinin aktiv fəaliyyətinin təmin olunmasına istiqamətlənir. [4] Məşğulluq sahəsində qəbul olunmuş 10 ili əhatə edən uzun müddətli tədbirlər planı dövlətimizin əhalinin iqtisadi sahədə daha fəal iştirakına cəlb olunması və xüsusən də demoqrafik cəhətdən üstünlük təşkil edən gənc nəslin əmək bazarına inteqrasiyası, əmək bazarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi cəhətdən mühüm addımlardan biri kimi hesab olunur.

Açar sözlər: sosial siyasət, gənclərin əmək bazarı, iqtisadi fəal əhali, tələb və təklif, işçi qüvvəsi, dövlət məşğulluq siyasəti, sosial bərabərsizlik, əmək bazarının dövlət tənzimlənməsi.

Ədəbiyyat siyahısı
1.“Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış” inkişaf konsepsiyası. (Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir).
2.Azərbaycan Respublikasının Konstitusyası. Bakı, Qanun, 2005, s.64
3.Azərbaycanda əhalinin iqtisadi fəallığının müayinəsi: müayinənin keçirilməsinin metodologiyası və əmək bazarında vəziyyətin təhlili. Bakı, Oskar, 2008, s.320
4.2019-2030-cu illər üçün Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası. “Xalq” qəzeti. 31 oktyabr, 2018
5.Əsgərov Ə., Hüseynov E., Hüseynov S. Davamlı insan inkişafı , Bakı, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti, 2009, Dərslik, s.494
6.Gənclər siyasəti haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. Bakı, 2002
7.Həsənov R., Sosial siyasət. Bakı, Avropa, 2016, s.310
8.Qolenkova Z.T., Akuliç M.M., Kuznetsov V.N. Ümumi sosiologiya. Tərcümə edən : Professor İzzət Rüstəmov. Bakı, Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti, 2014, s.492
9.Məmmədova S., Azərbaycanda Sosial Dövlət: İnkişafı, Perspektivləri.Bakı, Avropa, 2017, s.232
10.Rəcəbli H. Azərbaycan Respublikasının sosial siyasətinin transformasiyası və komporativ təhlili , Bakı, Gənclik, 2003, s.372
11.Vahidov F., Ağayev T. Sosiologiya. Bakı, Təknur, 2008, s.333
12. https://www.stat.gov.az/source/labour/
13. http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/2011/iyun/182794.htm
14.https://com-roseltorg.ru/az/vklady-i-depozity/regulirovanie-rynka-truda-osushchestvlyaetsya-cherez-gosudarstvennoe-regulirovanie/

Шафибейли Рубаба
ГОСУДАРСТВЕННОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ РЫНКА МОЛОДЕЖНОГО В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
Резюме
В качестве нового независимого государства Азербайджанская Республика предприняла важные шаги для развития социально-экономической сферы и улучшения занятости. Принятие Закона Азербайджанской Республики «О занятости населения» в июне 2001 года, а также принятие «Государственной программы по реализации Стратегии занятости Азербайджанской Республики на 2011-2015 годы» являются важными шагами, предпринятыми государством в этой области.
Повышение активности экономически активного населения, особенно молодежи, на рынке труда и поднятие занятости на более высокий уровень является показателем государственного регулирования рынка труда при реализации стратегии занятости.

Ключевые слова: социальная политика, рынок труда молодежи, экономически активное население, спрос и предложение, рабочая сила, государственная политика занятости, социальное неравенство, государственное регулирование рынка труда.

Shafibayli Rubaba
GOVERNMENT REGULATION OF YOUTH LABOR MARKET IN AZERBAIJAN
Summury
As a newly independent state, important steps have been taken for developing the socio-economic sphere and improving employment in the Republic of Azerbaijan. The adoption of the Law of the Republic of Azerbaijan “On Employment” in June 2001, as well as the adoption of the “State Program for the Implementation of the Employment Strategy of the Republic of Azerbaijan for 2011-2015” are considered important steps taken by the state in this area.
Increasing the activity of the economically active population, especially young people, in the implementation of the employment strategy and bringing employment to a high level is an indicator of state regulation of the labor market.

Keywords: social policy, youth labor market, economically active population, demand and supply, workforce, state employment policy, social inequality, government regulation of the labor market.

İqtisadiyyatın Dövlət Tənzimlənməsi Metodları

Video: İqtisadiyyatın Dövlət Tənzimlənməsi Metodları

Video: Mövzu: “İqtisadiyyatın tənzimlənməsi” 2023, Mart

İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi müasir bazar tipli təsərrüfatlarda belə obyektiv zərurətdir. Bu gün daha ciddi bir məsələ dövlət nəzarəti metodlarının nisbətidir. Dövlətin hansı metodlardan və necə istifadə etdiyinin təhlili onun sosial-iqtisadi inkişafının mahiyyətini müəyyənləşdirməyə imkan verir. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi metodları Dövlət tənzimlənməsinin mahiyyəti əsasən iqtisadiyyat növündən asılıdır, lakin mütləq həm planlı, həm də bazar iqtisadiyyatında mövcuddur. Birinci halda dövlət nəzarəti ümumi və sosial-iqtisadi inkişafın bütün istiqamətlərini müəyyənləşdirirsə, bazar tipli iqtisadiyyata doğru irəlilədikcə əhəmiyyəti zəifləməyə başlayır. Dövlət tənzimləməsi bu vəziyyətdə iqtisadiyyata yalnız dövri müdaxilə halına gəlir və potensial və mövcud problemləri aradan qaldırmaq məqsədi daşıyır.

Dövlət tənzimlənməsinin əsas metodları

Dövlət tənzimləmə metodları birbaşa iqtisadiyyatın təbiətindən asılıdır. Əsas tənzimləmə metodları birbaşa və dolayı olaraq bölünür. Birbaşa metodlar iqtisadi münasibətləri inzibati alətlərlə tənzimləməyə yönəldilmişdir. Bunlara qadağalar, icazələr və müxtəlif məcburetmə şəklində qanuni olaraq təsbit edilmiş normalar daxildir. İqtisadi subyektlər üzərində məqsədli bir təsirə malik olduqları üçün birbaşa adlanırlar, məsələn, müəyyən malların satılması üçün lisenziyalar təqdim edirlər. İdarəetmə metodları əsasən dövlət təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, ətraf mühitin qorunması və s. Kimi dövlət yurisdiksiyası sahələrində, habelə iqtisadi fəaliyyətin digər sahələrində ayrıca qanunvericilik normaları şəklində istifadə olunur. Bu tənzimləmə metodları planlı iqtisadiyyatda həlledici əhəmiyyətə malikdir, lakin bazar iqtisadiyyatı şəraitində onlar daha məhduddur və mütləq iqtisadi maraqlarla əsaslandırılmalıdır. Dolayı metodlara başqa bir şəkildə iqtisadi deyilir, bu da bazar iqtisadiyyatı şəraitində xüsusilə vacibdir. Dolayı metodların mahiyyəti ayrı-ayrı subyektlər üçün seçim hüququnu qoruyaraq bütövlükdə iqtisadi vəziyyətə təsir göstərməkdir. Eyni zamanda, əsas dövlət alətləri maliyyə və pul siyasəti və müxtəlif dövlət proqramlarıdır ki, onların köməyi ilə dövlət iqtisadi dalğalanmaları düzəldə və fəaliyyət üçün daha müasir, rəqabətli şərait yarada bilər. Dolayı metodların təsiri, yalnız dövlətin müəyyən bir büdcə və pul siyasəti yürütməklə vəziyyəti sabitləşdirə biləcəyi bir tənəzzül və ya iqtisadiyyatın həddindən artıq istiləşməsi zamanı özünü biruzə verir.

Dövlət tənzimləmə metodlarının qarşılıqlı əlaqəsi

Dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə edərək hər hansı bir metoddan istifadə etməsi baş vermir. Həm birbaşa, həm də dolayı tənzimləmə metodlarının nisbəti var. Həm bu və ya digər siyasətin həyata keçirildiyi sahədən, həm də ümumilikdə iqtisadi inkişafın xüsusiyyətindən asılıdır. Komandirlikdən bazar iqtisadiyyatına keçdikcə birbaşa və iqtisadi tənzimləmə metodları getdikcə daha çox qarışır.

istehsal furiKsiyası. İqtisadi artımın dövlət tənzimlənməsi

edilərəK əldə ediləcəK səviyyəni 50 faizdən 28 faizə endirdi.

BeləlİKİə, dövlətin iqtisadi artıma olan tə’siri başlıca olaraq üç

ETT və tədqiqatların stimullaşdırılması.

Dövlət miqyasında Kadrların ixtisaslarının və təhsil üçün

nəzərdə tutulan xərclərin yÜKSəldilməsi.

Vergi sisteminin əsaslı olaraq dəyişilməsi.

GörKəmli AmerİKa iqtisadçısı, təKİif nəzəriyyəsinin tərəfdarı

Artur Laffer iqtisadi artımın dövlət tənzimlənməsində vergi

sisteminin oynadığı rolu nəzərə alaraq sübut etmişdir

tarifləri nəinKİ büdcənin əwəİKİ həcmini doldurur, ƏKSİnə onu

daha da yÜKSəldir.

İqtisadi artımın dövlət tənzimlənməsində istehsalın artım

sürətinin saxlanılması, məşğulluğun sosial problemlərinin həlli,

işsizliyin iqtisadi həddinin müəyyən edilməsi, yoxsulluğun

azaldılması, gəlirlərin səviyyəsinin yÜKSəldilməsi sahəsində görülən

tədbirlərin həyata Keçirilməsində mühüm rol oynayır.

Milli iqtisadiyyat və milli bazar

MİLLİ BAZAR

§1. Milli iqtisadiyyat və onun tipləri

Mövcud öİKənin milli iqtisadiyyatının mahiyyəti elmi –

metodoloji yanaşma, onun prinsipləri, me’yarları ilə səhih öyrənilə

və mö’təhər təhlil oluna bilər. Ümumiyyətlə, obyent, proses, hadisə

elmi-metodoloji prinsiplər əsasında öyrənildİKdə təməlli olur, səhih

bilİK əldə edilir. Bu, tamamilə milli iqtisadiyyatın öyrənilməsinə də

Elmi və tarixi təcrübə baxımından və mənafelər yanaşması ilə

«milli iqtisadiyyat» müxtəlif təbiətli xassələri ifadə edir. Bunun

üçün, ən azı, öİKƏlərin milli iqtisadiyyat modellərinin qərarlaş-

ması tarixinə, onların inKİşaf qanunauyğunluqlarına, daxili anato-

mİK struKturlarına və nəticə e’tibarilə, onların xalis milli və iqtisadi

mənafelərə uyğun gəlib-gəlməməsi məsələsinə dərindən varmaq

lazımdır. Məcmu şəKİldə bunların vasitəsilə təhlil mövcud öİKənin

milli iqtisadiyyat sistemi modelini səciyyələndirməK və müəy-

yənləşdirməK üçün mö’təbər elmi yanaşma üsulu hesab edilə bilər.

Deməli, «milli iqtisadiyyat» elə-belə götürüldÜKdə mücərrəd

Kateqoriyadır. Zahiri yanaşma yolu ilə onun hansı KonKret

mahiyyətə malİK olması aydınlaşdırılmalıdır.

«Milli iqtisadiyyat» tarixi və çağdaş baxımdan əsasən aşağıdaKi

təsnifatla səciyyələndirilməlidir: «sağlam (sivilizasiyalı) milli

iqtisadiyyat»,

iqtisadiyyat»,

«yarımmüs- təmləKƏ xaraKterli milli iqtisadiyyat». Axırıncı İKİ

qrup model təmənnalı asılılıq və iqtisadi struKtur dərəcəsi ilə

fərqlənən, fəqət bir-birinə nisbətən yaxın olan milli iqtisadiyyat

növləridir (modelləridir). Belə milli iqtisadiyyata malİK olan

öİKƏlər, regionlar başqa dövlətlər tərəfindən istila edilmələri və

qeyri-müstəqil olmaları ilə əlaqədardır. Bunların hər İKİsində

mövcud öİKənin bilavasitə milli və iqtisadi mənafeləri hesaba

alınmır, zoraKi və güc üsulu ilə iqtisadiyyat öz təbii-tarixi inKİşaf

xəttindən sapdı- rılır. Onların hər İKİsinin iqtisadiyyat sistemi

dərəcələri müxtəlif olan asılı iqtisadi inKİşaf yönümlü Kİmi

səciyyələndirilməlidir.

Mə’lum olduğu Kİmi sabiq SSRİ-nin və Azərbaycan SSR-in

Konstitusiyalarında respublİKamızın suveren bir dövlət olması

təsbit olunmuşdur. Ən yÜKSƏK hüquqi qüvvəsi olan bu rəsmi

sənədlərdə “dövlət suverenliyinin təsbit olunmasına” baxmayaraq

Azərbaycanın (eləcə də ƏKSər Keçmiş müttəfiq respublİKaların) nə