MİLLİ KURİKULUM,DÖVLƏT TƏHSİL STANDARTLARI,TƏHSİLİN MƏZMUNU

Maddi təhsil nəzəriyyəsinə görə, təlimin məqsədi həyatda bilavasitə lazım olan praktik bilik və bacarıqlar verməkdən ibarətdir. Bu mövqedə duran pedaqoqların fikrincə, məktəbdə faydalı həyati biliklər verən fənlər – təbiətşünaslıq, botanika, biologiya, kimya, fizika və s. keçiлməlidir. Vaxtilə real məktəblərdə təlim bu cür qurulurdu.

Milli kurikulum vesait abdulla

2. 2Milli kurikulum Abdulla QhrmanovMNDRCATGR . 41. TARX MLUMAT . 52. AZRBAYCANDA KURKULUM . 63. KURKULUM NDR . 104. FNN KURKULUMLARININ STRUKTURU V MZMUNU . 114.1. Kurikulum islahatn zruri edn sbblr . 114.2. mumi thsil pillsinin dvlt standart v proqramlar (kurikulumlar) sndinin sas xsusiyytlri . 114.2.1. mumi thsilin mzmunu . 114.2.2. mumi thsilin idar olunmas . 124.2.3. mumi thsilin infrastrukturu . 124.2.4. mumi thsilin maddi-texniki v tdris bazas . 124.2.5. mumi thsil pillsind thsilvernlrin keyfiyyt gstricilri . 124.2.6. mumi thsil pillsind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysi . 134.3. Thsil proqram (kurikulum) . 134.4. MUM THSLN SVYYLR ZR TLM NTCLR . 144.4.1. btidai thsil zr mumi tlim nticlri . 144.4.2. mumi orta thsil zr mumi tlim nticlri . 144.4.3. Tam orta thsil zr mumi tlim nticlri . 154.4.4. mumi orta thsil sviyysind mzmun standartlar. 164.5. Kurikulumun sas xsusiyytlri . 204.6. Milli Kurikulumun strukturu . 214.6.1. Milli kurikulumdan fnn kurikulumuna keid . 214.6.2. Fnn kurikulumlarnn sciyyvi chtlrinin mqayisli tsviri . 224.6.3. Fnn kurikulumunun strukturu . 234.6.4. Fnnin mqsdi v mzmunu . 234.6.5. Mzmun standartnn quruluu . 315. MASR KURKULUMLAR V YEN TLM STRATEGYALARI . 345.1. Fnn zr tlimin tkilin veriln sas tlblr . 345.2. Tlim faliyytinin planladrlmas . 345.2.1. Perspektiv planladrma aparmaq mqsdil mllim n zruri hesab ediln bacarqlar . 345.2.2. Gndlik planladrma nmunsi. 355.2.3. Tlim strategiyalar ndir? Tliminin tkilin veriln sas tlblr . 395.2.4. T l i m s u l l a r . 416. MUM THSL SSTEMND YEN QYMTLNDRM MEXANZMLRNN TTBQ . 466.1. Masir dvrd qiymtlndirm faliyytin qoyulan tlblr . 466.2. agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi sahsind mvcud olan problemlr . 466.3. Konsepsiyann yaradlmas n zruri sbblr . 476.4. sas qiymtlndirm nvlri . 476.4.1. Beynlxalq qiymtlndirmn . 486.4.2. Milli qiymtlndirm . 486.4.3. Mktbdaxili qiymtlndirm nvlri . 486.4.4. Diaqnostik qiymtlndirm . 496.4.5. Formativ qiymtlndirm . 506.4.6. Summativ qiymtlndirm . 536.4.7. Qiymtlndirm standartlarnn v qiymtlndirm vasitlrinin hazrlanmas . 557. YEN DRSLK KOMPLEKTLRN SAS TRKB HSSLR . 598. TEZAURUS . 60 3. 3Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov9. Drs dinlm vrqi . 6210. THSL DAR FLSFI BAXILAR . 64Formativ qiymtlndirm jurnal . 66Mktbli kitabas . 68 4. 4Milli kurikulum Abdulla QhrmanovGRAzrbaycan thsil sistemin 90-c illrdn balayaraq yeni pedaqoji terminalogiya daxil olmudur. Bu Kurikulum (slahatn balancnda Kurrikulum adlanrd. Bu sz Azrbaycan dilinin ahng qanunlarna uyun glmdiyi n dililr bu termini Kurikulum kimi istifad etmyi tklif ediblr) pedaqoji terminologiyas idi. Daha sonralar elm v thsil sahlrind termin kimi ilnmy balamdr. Kurikulum thsilin mzmunu, tkili v qiymtlndirilmsi il bal btn msllri znd ks etdirn konseptual snddir. Kurikulumun sasn thlil, trtib, ttbiq, v qiymtlndirm tkil edir. Kurikulum masir drs modelinin sas rivlri zr fnlr kursunun hr bir blmsinin mqsdini, mzmununu, tdris-tlim faliyytini, nailiyytlrini, onlarn qiymtlndirilmsini ks etdirir. Qlobal dnyann informasiya bolluu raitind mktbin, thsilin vziflri dyiir. Aln, intellektin inkiaf etdirilmsi n plana keir. Dnyann thsil mkannda sadc bilik, bacarqlar deyil, dyrlr, sritlr xsiyytin inkiafnda mhm atributlar kimi qiymtlndirilir v bugnk thsilin keyfiyyt gstricilri kimi qbul edilir. Bel bir zamanda Azrbaycan da mstqillik ld etmi lklrdn biri kimi btn sahlrd, o cmldn thsild islahatlar aparr. Mstqil Azrbaycann memar ulu ndr Heydr liyev demidir: “ndi thsil sistemind islahatlarn sas mqsdi ondan ibartdir ki, Azrbaycan thsil sistemi dnya thsil sisteminin standartlarna uyunlasn”. 5. 5Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov1. TARX MLUMATKurikulum (curriculum) latn sz olub, lgvi mnas kurs, elm, yol, qa demkdir. Bu sz ingilisc-rusca lgtlrd tlim kursu, tdris plan, proqram kimi izah olunur. Curriculum szn ilk df Leyden (1582-ci il) v Qlazqo (1633-c il) hrlrinin universitetlrinin sndlrind rast glir. Bzi alimlrin qeyd etdiklri kimi, 1876-c ildn etibarn ondan bir termin kimi istifad olunmaa balanmdr. lk fnn kurikulumlar 1918-ci ild AB-da meydana glmdir. tn srin 70-ci illrindn sonra kurikulum nzriyysi formalamdr. Azrbaycanda bu termindn ken srin 90- c illrinin axrlarndan balayaraq istifad olunur. lk df The Oxford English Dictionary (OED- Oxford ngilis dili Lti) leksikoqrafik termin kimi bu sz ildib. Mnas, cbari tdris kursu v ya tdris mssissind hazrlq demkdir. Kurikulum dnyann mtrqqi thsil modellrindn biri olmaqla hazrda geni miqyasda ttbiq olunur. Avropa lklrind kurikuluma thsilin sasn tkil edn snd kimi yanalr. Konseptual snd kimi onun mzmununda standartlar, zruri minimum, thsil alanlarn hazrlna qoyulan tlblr, texnologiya v qiymtlndirm msllri hat edilir. slind bu msllrin hr biri kurikulumda onun trkib hisssi mhm komponentlri kimi ehtiva olunur. Hmin komponentlrin bir-biri il qarlql laqsi, hr hans birinin digrini tamamlamas, onun mntiqi davam olmas vacib tlb kimi gzlnilir. 6. 6Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov2. AZRBAYCANDA KURKULUMHazrda Azrbaycan znn thsil sistemini dnyann n mtrqqi lklrinin thsil prinsiplrindn istifad etmkl tkmilldirir, mzmun v struktur dyiikliklri aparr. nsann hyati bacarqlara malik bir xsiyyt kimi formalamas istiqamtind smrli faliyyt gstrir. Azrbaycanda thsil sahsind islahatlar mhz bu mntiq uyun olaraq pill-pill aparlr. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti mhtrm lham liyev cnablar demidir: “Btn ilr mhz mktbdn balayr, thsil diqqt, mllim qay hmi olmaldr. Btn dvlt orqanlar bu tvsiylri eitmli v praktik hyatda bunu tmin etmlidir”. Azrbaycann tarixind artq tlbynml bir thsil sistemi formalar. Cmiyytimizin ehtiyac v tlbatlarna uyun bel bir thsil sisteminin qurulmasnda demokratikldirm, humanistldirm, inteqrasiya, diferensialladrma, frdildirm, humanitarladrma mhm pedaqoji prinsiplr kimi nzr alnr. xsiyytin maraq v ehtiyaclarn, arzu v istklrini sas gtrmkl thsil alanlarn mnafeyin xidmt gstrmk n plana kilir. Bellikl, thsilin btn sahlrind dnmz xarakter malik, ardcl v sistemli ilr rvac verilir. O cmldn kurikulum islahatlar elmi sasda mqsdynl, planl kild aparlr. Kurikulum islahatlar Azrbaycan hkumti il Dnya Banknn Beynlxalq nkiaf Assosiasiyas arasnda balanm ilk Kredit Sazii sasnda balayb. 15 iyun 1999-cu il tarixd “Azrbaycan Respublikasnn thsil sahsind slahat Proqram” tsdiq olunmudur. 1999-cu ildn bnvrsi qoyulan bu islahatn yrdici innovasiya mrhlsind mumthsilin vziyytinin aradrlmas, glck faliyytlr n istiqamtlrin myynldirilmsi, pilot mssislrin tkili, mtxssislr kurikulumlarn hazrlanmas sahsind zruri bacarqlarn alanmas v sair sahlrd ilr grlb. Beynlxalq v milli sviyyli mtxssislr trfindn mumi thsil sistemind aparlan aradrmalar birbaa onun mvcud durumunu myynldirmy ynlib. Xsusn inzibati amirlik sistemindn xan bir lk kimi Azrbaycanda tlim-trbiy iinin xarakterik chtlri yrnilib. Thsil sahsind slahat Proqram 1999-2013-c illri hat edir. Kurikulum islahat thsil islahatnn sas istiqamtlrindn biridir. Thsil islahatlarnn mrhllriMrhlDvrMzmunuI mrhl1999-2003yrdici-innovativII mrhl2004-2007hazrlqIII mrhl2008-2013ttbiqetmHmin aradrmalarda birmnal kild bel qnat hasil edilmidir ki, Azrbaycanda mumi thsil, sasn, lzumsuz olaraq elmlrin saslarnn yrdilmsin ynlib v agirdlrin hyati bacarqlara yiylnmsi n istiqamtlndirilmsi imkanlar mhdudlab. Bundan lav, qloballaan dnyann prinsiplrinin ksi olaraq fnlr daha ox fundamental biliklr mnbyi kimi baxlb. Onlarn inkiafetdirici, trbiyvi imkanlarna zif diqqt yetirilib. Ona gr d mumi thsil kurikulumlarnn yenidn hazrlanmas tklif olunub. Bellikl, yrdici innovasiya mrhlsind grlm ilr Dnya Banknn rhbrliyi trfindn rbtl qarlandndan 2003-2013-c illri hat edn, iki mrhld hyata keirilmsi nzrd tutulan v birinci mrhld 5 komponentdn ibart olan ikinci layih myynldirilib. “mumi orta thsilin keyfiyyti v real tlbatlara uyunluu” adl birinci komponentin alt- komponentlrindn biri kimi “Kurikulum islahat” tsdiq olunub.Tcrb gstrir ki, tlimin mqsd, mzmun, forma, metod v vasitlrdn ibart sistemi hmi aparc olsa da, ona yanamalar mxtlif olmudur. Sadalanan vacib komponentlrin strateji bir 7. 7Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovxtd laqlnmsi, uyun prinsiplr tabe olmamas onlarn mnimsnilmsini tinldirmi v ttbiq imkanlarn mhdudladrmdr. Kurikulum modelin mracit olunmas onlarn bir mcraya gtirilmsin, bir xtt zr qurulmasna imkan yaratmdr. Nticd komponentlrin bkli vahid strukturu ml glmidir. Baqa szl, thsild mxtlif faliyytlrin mzmununu hat edn xsusi snd meydana xmdr. Bu sndin zlliyi ondadr ki, o, tlimin mzmununu, strategiyalarn, qiymtlndirm mexanizmlrini v sairi birldirmkl konseptual xarakter dayr. Btn resurslarn yaradlmasnda, tlim prosesinin tkili v aparlmasnda baza rolunu oynayr v drsliklri trtib ednlrdn balayaraq ta tlim prosesind qiymtlndirm il mul olan btn mtxssislr qdr insanlarn faliyytini istiqamtlndirir. Bs kurikulumlar nec hazrlanr? Onlarn mllifi kimlrdir? Thsil kurikulumlarnn hazrlanmas ar bir prosesdir. Ona cmiyytin btn zmrlrindn olan insanlar (mtxssislr, mllimlr, valideynlr, agirdlr v b.) clb edilirlr. Dnyada kurikulumlarn yaradlmas ii il xsusi qurumlar mul olur. Hmin qurumlar z trafna fal qvvlri toplayaraq cmiyytin tlbatlarna uyun mzmun v texnologiyalar sistemi hazrlayrlar. Bzn thsil kurikulumlarnn bir v ya bir ne xs trfindn hazrlanmasnn mmknly bard mlahizlr sylnilir. Bu, vvlki thsil proqramlar n xas olan xsusiyytlrdir. Hmin proqramlar tklifynml olduundan bir v ya bir ne nfrin subyektiv mlahizsi kimi irli srlrk istifady verilirdi. Thsil kurikulumlar is maraql olan trflrdn (mtxssislr, mllimlr, valideynlr, agirdlr) ibart daha ox insann mnasibtini hat etmkl obyektiv xarakter dayr. Ona gr d dnya lklrind thsil kurikulumlarnn hazrlanmasnda ii qruplarndan v onlarn faliyyt mexanizmlrindn ibart texnologiyalara mracit olunur. Azrbaycanda da kurikulumlar hazrlanarkn bel bir texnologiyaya istinad edilmidir. 2005-ci ild Thsil Problemlri nstitutunun strukturunda Kurikulum Mrkzi yaradlm, hmin vaxtdan respublikada kurikulum hrkat balanmdr. Yzlrl mllim, thsil iisi bu hrkata qoularaq kurikulumlarn hazrlanmas istiqamtind mzakirlrin itiraksna evrilmi v 400- qdr zv olan 23 ii qrupunun trafnda birlrk kurikulumlarn hazrlanmas prosesin qoulmudur. Dnya Banknn prosedurlarna sasn seilmi 95 nfr milli mslhti, kurikulum v qiymtlndirm sahsind beynlxalq miqyasda tannm Hollandiyann “CTO QROEP” tkilat kurikulumlarn hazrlanmasnda mslhtilik xidmtlri gstrmilr. Bellikl, “Azrbaycan Respublikasnda mumi thsilin Konsepsiyas (Milli Kurikulumu)” sndinin 2006-c ild, I-IV siniflr n fnn kurikulumlarnn 2007-ci ild ilk df hazrlanaraq tsdiq olunmas respublikamzn thsil hyatnda hadisy evrilmidir. Kurikulumlar hazrlanarkn, ilk nvbd, dnyann AB, Rusiya, Hollandiya, Avstraliya, ngiltr, Finlandiya, sve, Trkiy, Kanada, Moldova, Qazaxstan v baqa lklrin bu sahd tcrblri diqqtl yrnilmi, thlillr aparlmdr. i qruplarnda mzakirlr keirilmidir. Obyektiv qrarlarn qbul olunmas diqqt mrkzind saxlanlmdr. i qruplar trfindn hazrlanan kurikulumlarn layih variantlar dflrl mzakir olunaraq mrhl-mrhl respublikann pedaqoji mtbuatnda – “Azrbaycan mllimi”, “Thsil problemlri” qzetlrind drc edilrk oxucularn v pedaqoji ictimaiyytin mhakimsin verilmidir. Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, kurikulumlarn layih variantlar il bal Thsil Nazirliyin minlrl tklif gndrilmidir. Hmin tkliflrd mllimlr kurikulumlar tqdir etmkl ona mnasibt bildirmi, mzmun standartlarn mqsduyun saym, layih variantnn tkmilldirilmsi n zruri hesab etdiklri tkliflrini irli srmlr.Eyni zamanda kurikulumlar AB, Avstraliya, Hollandiya kimi xarici lklrdki bu il mul olan qurumlara, mtxssislr ry gndrilmi, onlar trfindn msbt qiymtlndirilmidir. 8. 8Milli kurikulum Abdulla QhrmanovBeynlxalq ekspertlr hazrlanm yeni kurikulumlar inkiaf etmi Avropa lklrinin kurikulumlar sviyysin uyun sndlr kimi qiymtlndirmilr. Artq drd ildir ki, fnn kurikulumlarnn ttbiqin balanlmdr. Fnn kurikulumlar mahiyyt etibaril cmiyyt n hrtrfli inkiaf etmi xsiyytin formalamasna imkan yaradan, cmiyytin tlblrin cavab vern mhm thsil sndi kimi nticynml, xsiyytynml v inteqrativ xarakter dayr. Onlarn mzmunu agird faliyytinin ardcl olaraq izlnmsin, nailiyytlrin mntzm kild qiymtlndirilmsin imkan yaradr, tlim prosesi il gzlniln ntic arasnda ks-laq mexanizminin qurulmasn tmin edir. Dnya pedaqoji fikrind kurikulumlar nzri v praktik chtdn geni yrnilmi, xsusi nzriyylr formalamdr. Azrbaycan da z faliyytimizd onlara istinad etmidir. He bhsiz, bu bard respublikamzda fundamental pedaqoji aradrmalarn aparlmasna, thsil sahsindki faliyytlrin xarakteri, onlar arasndak laq v mnasibtlr, kurikulumlarn konseptuall v inteqrativliyi, mzmun standartlarnn komponentlri, bilik v faliyyt, onlar arasnda laq v ballq kimi mahiyytynml msllrin yrnilmsin ehtiyac yaranmaqdadr. Bu problemlr konseptual xarakter dayr v masir didaktikann nzri msllrindn biri kimi znn tdqiqatlarn gzlyir. Bu gn kurikulumlarda yer tutan mzmun standartlar xsiyytynml thsilin nticlri olmaqla inteqrativ xarakter dayr v dyrlri ifad edir. Bu dyrlr uaqlarn mumi inkiafn, intellekt sviyysini myynldirmk imkan yaradr. Kurikulumlar elmi sasda, sistemli olaraq hazrlanm yeni thsil sndlridir. Ttbiq edildikc, tbii olaraq, onlarn tkmilldirilmsi istiqamtind mlahizlr yaranr. Thsil islahatlar il bal dvlt sndlrilSndin adTsdiqi1999Azrbaycan Respublikasnn thsil sahsind slahat Proqramnn tsdiq edilmsi haqqnda.ARPS. 15 iyun 1999. 16820032003-2005-ci illr n Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun azaldlmas v iqtisadi inkiaf zr Dvlt ProqramARPF. 20 fevral 2003. 2003Azrbaycan Respublikasnda yeni mumthsil mktblrinin tikintisi, mvcud mktblrin sasl tmiri v masir tdris avadanlqlar il tmin olunmasna dair Dvlt Proqram 2003-2007ARPF. 2003.2004Azrbaycanda regionlarn sosial-iqtisadi inkiaf Dvlt Proqram (2004-2008-ci illr)ARPS. 2004. 20052005-2009-cu illr n mumthsil mktblri bksind pedaqoji kadrlarla tminat zr Dvlt ProqramARPF. 2005.2005Azrbaycan Respublikasnda xsusi qayya ehtiyac olan (salamlq imkanlar mhdud) uaqlarn thsilinin tkili il laqdar Dvlt Proqram-2005-2009ARPF. 2005.2005Azrbaycan Respublikasnda xsusi qayya ehtiyac olan (salamlq imkanlar mhdud) uaqlarn thsilinin tkili il laqdar Dvlt Proqram-2005-2009ARPF. 2005. 9. 9Milli kurikulum Abdulla QhrmanovlSndin adTsdiqi2005Azrbaycan Respublikasnda mumthsil mktblrinin KT il tminat Proqram 2005-2007ARPF. 2005.2006Azrbaycan Respublikasnda dvlt uaq mssislrindn uaqlarn aillr verilmsi (de-institutladrma) v alternativ qay Dvlt Proqram 2006-2015ARPF. 2006.2006Drslikl tminat Proqram 2006-2015ARPF. 2006.2006Xsusi istedada malik olan uaqlarn (gnclrin) yaradclq potensialnn inkiaf zr Dvlt Proqram 2006-2010ARPF. 2006. 2006Azrbaycan Respublikasnn mumi thsilin konsepsiyas (Milli Kurrikulumu)ARNKQ. 3 iyun 2010. 10320082008-2015-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun azaldlmas v davaml inkiaf Dvlt ProqramARPS. 15 sentyabr 2008. 2009Azrbaycan Respublikas regionlarnn 2009-2013-c illrd sosial-iqtisadi inkiaf Dvlt ProqramARPF. 14 aprel 2009. 2009Azrbaycan Respublikasnn mumi thsil sistemind Qiymtlndirm Konsepsiyas.ARNKQ. 13 yanvar 2009. 9 2009Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qanunu.ARP. 19 iyun 2009. 2010″mumi thsil pillsinin dvlt standart v proqramlar (kurikulumlar)”nn tsdiq edilmsi haqqndaARNKQ. 3 iyun 2010. 103 2011mumi thsil mktblrind v ilk-pe ixtisas thsili mssislrind thsilalanlarn qiymtlndirilmsi v yekun dvlt attestasiyasnn aparlmas qaydalarARTNQ. 3 may 2011. 736Qsaltmalar: ARP – Azrbaycan Respublikas Prezidenti. ARPF – Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman. ARPS – Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Srncam ARNK – Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabineti ARNKQ – Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin Qrar ARTN – Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi ARTNQ – Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin Qrar 10. 10Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov3. KURKULUM NDRKurikulum ndir?Kurikulum mnc latn sz olub lti mnas yol, istiqamt, “kurs”, “elm” demkdir.Thsil kurikulumlar xarakterin gr iki yer ayrlr. Onlardanbirincisi fnynml, ikincisi is xsiyytynml kurikulumadlanr.Fnynml kurikulumlar mzmun etibaril elm sahsini,onun mkmml anlaylar sistemini hat etmkl bilavasitbu anlaylarn mnimsnilmsin istiqamtlndirilir. Belkurikulumlarn keyfiyytind biliklrin hcmi v miqdar sasrol oynayr. Btn praktik bacarqlarn yerin yetirilmsindmqsd biliklrin mhkmliyini, davamlln artrmaaxidmt gstrmkdn ibart olur. Praktik hmiyyt dayanbacarq, vrdi v qabiliyytlr arxa plana keir, fnnin elmi potensial artr, mlumatlq sviyysioxalr. agirdlr zlrin praktik chtdn lazm olmayan fundamental biliklri yrnmkmcburiyytind qalrlar.xsiyytynml kurikulumlar bilavasit hyati bacarq v vrdilr stnlk verilmsi ilfrqlnir. Bu kurikuluma gr, insann glck hyat faliyytind lazm olacaq praktik bacarq vvrdilr hat edilir, onun qli faliyytl bal qabiliyytlrinin formalamas n plana kilir.Tlb olunan bacarq v vrdilrin formaladrlmasna imkan yaradan minimum biliklrin hcmimyynldirilir. Bu biliklr minimum tlim mqsdlrin atmaq n vasit kimi nzrd tutur.xsiyytynml kurikulumlar inteqrativ mzmunu il seilir. Oradak fnlrin adlandrlmasnda,mzmunun myynldirilmsind xsiyytin formalamas n hmiyyt ksb edn vbilavasit insann xsi faliyyti n lazm olan tlblr sas gtrlr.Kurikulumun nzri problemlrindn biri onun nvlrin gr tsnif olunmudur. Bu msldnbhs edn ailmlrin fikrinc, kurikulumlarn nvlri bard yekdil fikir yoxdur. Bu da ondan irliglir ki, kurikulumlar tsnif edrkn ona mxtlif prinsiplrl yanalr: ya xarakterlrin, yatyinatna ya da mzmun v strukturuna gr mnasibt bildirirlr. Btn mqamlarda elkurikulumlar vardr ki, onlar mumi lk sviyysind qbul olunmaqla geni miqyasda ttbiqedilir. Mahiyyt etibar il bel kurikulumlar milli xarakter dayr. Ona gr d Milli Kurikulumadlanr. Ayr-ayr fnlrin btvlkd xsusiyytlrini hat edn kurikulumlar is fnnkurikulumlar kimi tannr v dyrlndirilir.Kurikulum thsilin son mqsdini, mqsdlr atmaq n yollar, bu yollarn smrliliyiniyoxlamaq sullarn znd birldirn, bir szl, thsil prosesi il bal btn faliyytlrinsmrli v mqsdynl tkilin hrtrfli imkan yaradan konseptual snddir.. 11. 11Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4. FNN KURKULUMLARININ STRUKTURU V MZMUNU4.1. Kurikulum islahatn zruri edn sbblr Cmiyytd yeni ictimai mnasibtlrin yaranmas Planl iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatna keid Dnya thsil sistemin inteqrasiya nformasiya srinin tlblri Thsilin mqsd v vziflrin yeni bax v yanamalarn formalamas Mvcud mumi thsil proqramlarnn masir tlblr cavab vermmsi4.2. mumi thsil pillsinin dvlt standart v proqramlar (kurikulumlar) sndinin sas xsusiyytlriKurikulum thsilin mzmunu, tkili v qiymtlndirilmsi il bal btn msllri znd ks etdirn konseptual snddir. Azrbaycan Respublikasnda mumi thsil pillsinin dvlt standartlar v proqramlar (kurikulumlar) (bundan sonra – dvlt standartlar) aadaklar myyn edir: mumi thsilin mzmununu; mumi thsilin idar olunmasn; mumi thsilin maddi-texniki v tdris bazasn; mumi thsilin infrastrukturunu; mumi thsil sistemind thsilvernlrin keyfiyyt gstricilrini; mumi thsil sistemind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysini.mumi thsil pillsinin dvlt standartlar 5 il mddtin qvvddir.4.2.1. mumi thsilin mzmunumumi thsilin mzmunu frdin, cmiyytin, dvltin maraq v tlbatlarn, milli v mumbri dyrlri ks etdirmkl, humanistlik, dnyvilik, varislik, inteqrativlik prinsiplri sasnda myyn edilir. mumi thsilin mzmunu thsilalanlarn ya, fizioloji, psixoloji xsusiyytlri nzr alnmaqla, onlarn dnyagrnn v xsiyytinin formalamasn, bazar mnasibtlrinin tlblrin uyun zruri bilik v bacarqlara yiylnmsini, qli, fiziki, mnvi, estetik inkiafn, mstqil mk v thsil hyatna hazrlanmasn, cmiyytin faydal v mhsuldar zvn evrilmsini tmin edir. mumi thsilin mzmununa dair mumi tlblr aadaklardr: thsilin mzmununu thsilalann v cmiyytin tlbatna, dvltin thsil siyastin uyunladrmaq; mzmunu nticynmllk, xsiyytynmllk, agirdynmllk, inteqrativlik prinsiplri sasnda myynldirmk; thsilalanlarn tlim maran, potensial imkanlarn, salamlnn thlksizliyini nzr almaqla onlara davaml inkiaflarn tmin edn, mstqil hyatda lazm olan zruri biliklrin v qli, informativ-kommunikativ, psixomotor bacarqlarn alanmasn tmin etmk; 12. 12Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovthsilin mzmununa agirdlrin mumi inkiafna xidmt etmyn, ttbiqi xarakterd olmayan, mzmunu arladran mlumatynml msllrin daxil edilmsin yol vermmk.4.2.2. mumi thsilin idar olunmasmumi thsilin idar olunmas hesabatllq, msuliyytin bldrlmsi v inkiafn monitorinqi prinsiplri sasnda hyata keirilir. mumi thsilin idar olunmas dvlt-ictimai xarakter dayr.4.2.3. mumi thsilin infrastrukturuMyyn edilmi dvlt standartlarna uyun keyfiyytli mumi thsil almaq n mvafiq infrastrukturun yaradlmas mhm rt hesab edilir. mumi thsilin infrastrukturuna thlksiz thsil raiti, pedaqoji kadrlarla tminat, thsil faliyyti n zruri imkanlara malik binalar, yardm bina v qurular, sad idman meydanas v qurular, mvafiq kadrlarla tmin olunmu tibb, ia obyektlri, kitabxana, rabit, su, istilik, elektrik sistemlri, internet xidmti daxildir.4.2.4. mumi thsilin maddi-texniki v tdris bazasmumi thsil zr dvlt thsil proqramlarnn (kurikulumlarn) yerin yetirilmsin lverili rait yaratmaq mqsdi il mumi thsil mssislri zruri maddi-texniki v tdris bazasna malik olmaldr. mumi thsil mssissinin maddi-texniki v tdris bazasna tchiz olunmu tdris laboratoriyalar, emalatxanalar, idman v akt zallar, thsilalan v thsilvernlr n mebel avadanl, informasiya- kommunikasiya texnologiyalar, audio-vizual avadanlqlar, tdris-yani vsaitlri, tlimin texniki vsaitlri, drslik v elmi-bdii dbiyyat fondu daxildir.4.2.5. mumi thsil pillsind thsilvernlrin keyfiyyt gstricilrimumi thsilin hyata keirildiyi mssislr, bir qayda olaraq, pedaqoji ali thsilli mtxssislr qbul edilirlr. mumi thsil sistemind alan thsilvernlr, sasn, aadak keyfiyyt gstricilrin malik olmaldrlar: ixtisas zr dvrn tlbatna uyun elmi-nzri biliklr; uaqlarla hssas nsiyytqurma v i bacarna; xlaqi-mnvi keyfiyytlr, pedaqoji etika v mdniyyt; mkdalq, tdqiqatlq, znthsil v idarilik bacarqlarna; yaradclq v salam rqabt tlb edn layihlrd, msabiq v innovativ proqramlarda itirak etmk qabiliyytin; z faliyytini tqdim etmk v qabaqcl pedaqoji tcrblrdn bhrlnmk bacarna; daltlilik, msuliyytlilik, cavabdehlik keyfiyytlrin; ildiyi mktbd v ictimaiyytd hrmt v nfuza.Thsilvernlrin keyfiyyt gstricilri Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti trfindn tsdiq ediln attestasiya qaydalarna sasn myyn edilir. 13. 13Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4.2.6. mumi thsil pillsind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysimumi thsil pillsind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysi mumi thsilin hr bir sviyysi zr tsdiq olunmu tlim nticlri v fnlr zr mzmun standartlar il myyn edilir. Thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysini myyn edn tlim nticlri v mzmun standartlar aadak tlblri ehtiva edir: frdin, dvltin, cmiyytin maraq v tlbatnn dnilmsi; thsilin nticynmllk, agirdynmllk, inteqrativlik prinsiplri sasnda qurulmasna didaktik zmin yaradlmas; thsilalanlarn hyati bacarqlara yiylnmsinin prioritet hesab edilmsi; keyfiyytli thsil almaq n hamya brabr imkanlarn yaradlmas; thsil sviyylri zr thsil proqramlarnda (kurikulumlarda) varisliyin tmin olunmas; agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi zr mvafiq standartlarn myyn edilmsi n etibarl sas yaradlmas; thsilalanlarn salamlnn qorunmas mqsdi il arladrc tdris materiallarnn tlim prosesin gtirilmsinin qarsnn alnmas.4.3. Thsil proqram (kurikulum)mumi thsil zr thsil proqramnda (kurikulumda) aadaklar hatli kild gstrilir: – mumi thsilin sviyylri zr tlim nticlri v mzmun standartlar; – mumi thsilin hr bir sviyysind tdris olunan fnlr; – mumi thsilin sviyylri zr hftlik drs v drsdnknar ml saatlarnn miqdar; – mumi thsil sistemind pedaqoji prosesin tkili prinsiplri; – tlim nailiyytlrinin (nticlrinin) qiymtlndirilmsi v monitorinqi. 14. 14Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4.4. MUM THSLN SVYYLR ZR TLM NTCLR4.4.1. btidai thsil zr mumi tlim nticlribtidai thsili baa vurmu agird aadaklar bacarmaldr: yana uyun bdii, elmi-ktlvi v mlumat xarakterli mtnlri myyn edilmi qaydada oxuma; oxuduu mtndki sas mzmunu ayrma v ona z fikrini bildirmyi; ltlrdn, mlumat xarakterli vsaitlrdn, kompter texnikasndan istifad etmyi; z fikirlrini ifahi v yazl formada aydn ifad etmyi; mntiqi dnmyi, fikir irli srmyi, baqasnn fikrin mnasibt bildirmyi; zruri riyazi biliklri hyatda ttbiq etmyi, sad alqoritmlri yerin yetirmyi; mahid etdiyi obyekt v hadislri tsvir etmyi, onlar sciyyvi lamtlrin gr frqlndirmyi; nsiyyt qurma, mkdalq etmyi, komanda, kollektiv trkibind faliyyt gstrmyi; sad mdni davran, xsi gigiyena v zruri thlksizlik qaydalarna ml etmyi; myyn olunmu normativlr rivsind fiziki hrktlri, bdii-estetik qabiliyytini nmayi etdirmyi, sad mk vrdilrini ttbiq etmyi; z hquqlarn mdafi etmyi, baqasnn hquqlarna hrmt etmyi; insanlara, tbit, xsi v dvlt mlakna, baqasnn myin hssas, qayke v daltli mnasibt gstrmyi; Azrbaycan xalqnn xlaqi-mnvi dyrlri, tarixi, mdniyyti, incsnti, grkmli xsiyytlri haqqnda qazand ilkin biliklri, habel lksin qar ks mvqed olan qvvlri sad formada tqdim etmyi; xarici dild sad nsiyyt bacarqlarna yiylndiyini nmayi etdirmyi.4.4.2. mumi orta thsil zr mumi tlim nticlrimumi orta thsili baa vurmu agird aadaklar bacarmaldr: dinldiyi v oxuduu mxtlif slubda v janrda olan mtnlri thlil etmyi, onlarn mzmununu ycam, hm d qismn geni formada baqasna atdrma; nitqin monoloq v dialoq formalarndan istifad etmyi; plan, tezis, icmal trtib etmyi, layih, ry hazrlama; nmunlr v dlillr vasitsil fikirlrini mntiqi chtdn saslandrma, mxtlif fikirlrd ifad olunan balca mqamlar mumildirmyi; hesablamalar v proqnozladrma aparma, riyazi dildn istifad etmyi, alqoritmlr qurma, ehtimallar irli srmyi; traf almi drk etmk n mahid, lm, hesablama, tcrb, qiymtlndirm sul v vasitlrindn istifad etmyi; 15. 15Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovtbitdki sas qanunauyunluqlarn mahiyytini v onlarn qarlql laqsini izah etmyi; mxtlif fakt, mlahiz v dlillri mqayis, tsnif v tqdim etmyi; tlim prosesind yaradclq tlb edn ilri mstqil yerin yetirmyi; tlim taprqlarn yerin yetirmk n mxtlif informasiya mnblrindn (ltlr, ensiklopediyalar, kompter, internet, dvri mtbuat v s.) istifad etmyi; z imkanlarn, meyil v maran urlu olaraq myyn etmyi, iradi v qeyri-iradi keyfiyytlrini nmayi etdirmyi; grdy ilrin nticsini qiymtlndirmyi, qarlad problemlrin optimal hllini tapma; sad formada icralq, tkilatlq v idaretm bacarqlarn nmayi etdirmyi; ictimai davran, habel mvafiq thlksizlik v tibbi-gigiyena qaydalarna, salam hyat trzi normalarna ml etmyi; milli, xlaqi-mnvi, hquqi, etik, estetik dyrlr, vtndalq mvqeyin, liderlik keyfiyytlrin malik olduunu nmayi etdirmyi; problemlrin hllind birg faliyyt gstrmyi, kollektiv i prosesind znn v baqalarnn faliyytini qiymtlndirmyi; xarici dild nsiyyt qurma; ana dilind yazl v ifahi nsiyyt bacarqlarna yiylndiyini, lksinin dbiyyat, tarixi, mdniyyti, incsnti, grkmli xsiyytlri bard, habel vtnin qar ks mvqed dayanan qvvlr haqqnda mvafiq mlumatlara malik olduunu nmayi etdirmyi.4.4.3. Tam orta thsil zr mumi tlim nticlriTam orta thsili baa vurmu agird aadaklar bacarmaldr: dinldiklrin v oxuduqlarna tnqidi v yaradc mnasibt bildirmyi, maraq dairsin gr onlar yeni mlumatlarla znginldirmyi; nitqin mxtlif formalarndan mqamna gr istifad etmyi; fikirlrini yazl formada ifad etmyi, yaradc yazlar (esse, mahid v tssrat xarakterli yazlar v s.) yazma; ictimai hyatda ba vern hadislr v sosial-mdni sahlrdki yeniliklr ya sviyysin uyun olaraq mnasibt bildirmyi; maraq dairsin gr mstqil mlumatlar toplama, onlar sistem ldirmyi, thlil v ttbiq etmyi; informasiya-kommunikasiya texnologiyalarndan hyat faliyytinin tkili istiqamtind istifad etmyi; qarlad hyati problemlri qiymtlndirmyi v onlarn hlli isti qamtind optimal qrarlar qbul etmyi; potensial imkanlar daxilind mvcud bilik v bacarqlarn tkmilldir myi, mdni v intellektual sviyysini yksltmyi; insan myini, vtndalarn hquq v azadlqlarn dyrlndirmyi, milli xlaqi-mnvi dyrlr, habel mumbri dyrlr hssas v tolerant mnasibt bslmyi; 16. 16Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovxarici dild (dillrd) nsiyyt saxlama; icralq, tkilatlq v idaretm il bal funksiyalar yerin yetirmyi v bu proseslrd liderlik xsusiyytlrini nmayi etdirmyi; ana dilind yazl v ifahi nitq mdniyytin yiylndiyini, lksinin dbiyyat, tarixi, corafiyas, grkmli xsiyytlri, habel Vtnin mnafeyin qar olan ksqvvlr haqqnda trafl mlumatlara malik olduunu nmayi etdirmyi.4.4.4. mumi orta thsil sviyysind mzmun standartlar”Azrbaycan dili” (tlim Azrbaycan dilind olan mktblrd), “Rus dili” (tlim rus dilind olan mktblrd), “Grc dili” (tlim grc dilind olan mktblrd) fnlri zr agird: dinldiyi mtnlr mnasibt bildirmkl, mvqeyini saslandrr; mtni dzgn v ifadli oxuyur, mzmun v strukturuna gr thlil edir; dil vahidlrindn istifad etmkl, mxtlif tipli (nqli, tsviri, mhakim) v formal (ina, esse, hekay) mtnlr qurur, onlar tkmilldirir; mxtlif mzmunlu mlumatlar sasnda tqdimatlar edir; ifahi v yazl nitqind zruri dil qaydalarn mnimsdiyini nmayi etdirir.”Azrbaycan dili” (dvlt dili kimi) fnni zr agird: dinldiyi mtnin mzmununu izah edir, ona mnasibt bildirir; urlu v ifadli oxu bacarqlarn nmayi etdirir; mxtlif formal rabitli mtnlr qurur v tqdim edir; z fikirlrini srbst, ardcl v aydn ifad edir; nitq bacarqlarn inkiaf etdirmk n mxtlif mnblrdn istifad edir, trcm bacarn nmayi etdirir.”dbiyyat” fnni zr agird: dbi-bdii nmunlri onlarn mzmunundan irli gln mna alarlarna uyun ifadli oxuyur, mtni bdii-emosional chtdn qvvtlndirn szlrin mahiyytini izah edir; yazl nitqind mzmuna uyun slub myynldirir, orfoqrafiya v orfoepiya qaydalarna ml edir, sz ehtiyatndan smrli istifad edir, fikirlrini ardcl v mntiqli ifad edir, mumildirmlr aparr; dbi nmunlrl bal fikirlrini aydn, ardcl, mqsdynl, ycam, yeri gldikc bdii tsvir vasitlrindn istifad etmkl rh edir; mxtlif janrlarda yazlm mtnlr zrind srbst ilyir, onlarda ifad olunmu sas ideyan rh edir, mtni mzmununa uyun hisslr ayrr v mvafiq plan trtib edir; ifahi v yazl dbiyyatn oxar v frqli chtlrini, xarakterik xsusiyytlrini konkret nmunlrl izah edir, z fikirlrini mqayislr aparmaqla saslandrr; dbi srlri mzmun v ideya istiqamtin, sntkarlq chtlrin, obrazlarn sciyysin gr thlil edir, z xsi mnasibtini, mlahizlrini bildirir; dbi srlrin mzakirsi zaman tolerantlq, obyektivlik, daltlilik, saslandrma v mumi ry gl bilmk bacarqlarn nmayi etdirir.”Xarici dil” fnni zr agird: dinldiyi v oxuduu mtnlrin mzmununa mnasibt bildirir; dialoji v monoloji nitq bacarqlarn nmayi etdirir; 17. 17Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovdilin yrnilmsi prosesind nsiyyt etiketi qaydalarna ml edir, yolda larnn nitqin mnasibt bildirir; fikirlrini yazl ifad edir; ltlrdn, lav materiallardan, texnoloji vasitlrdn istifad edir, sad mtnlri trcm edir.”kinci xarici dil” fnni zr agird: dinldiyi fikrin mzmununu izah edir; ya v hadislri, onlara aid lamtlri ifad edir; sad nitq etiketlri sasnda nsiyyt qurur; yeni szlrin mnasn lt vasitsil myyn edir; kiikhcmli mtnlri oxuyur v mzmununu izah edir; kiikhcmli ifahi v yazl mtnlr qurur.”Riyaziyyat” fnni zr agird: lm v hesablama lvazimatlarndan istifad edir, ifahi, yazl formada dqiq v ya tqribi hesablamalar aparr; simvollarla ifad olunmu cbri dildn istifad edir; rasional ifadlr zrind eynilik evrilmlri aparr, xtti v kvadrat tnliklri, xtti brabrsizliklr sistemini hll edir; funksiya anlayndan v qrafiklrdn real asllqlarn yrnilmsind v rhind istifad edir; mstvi fiqurlarnn v sad fza cismlrinin xasslrini praktik hndsi msllrin hllind ttbiq edir, sad hndsi qurmalar v lmlr aparr; riyazi v statistik mlumatlar toplayr, aradrr, sistemldirir v nticsini tqdim edir; statistika v ehtimal sasnda hadisnin baverm mmknlyn proqnozladrr; mhakimlrini mntiqi saslandrr, yazl v ifahi nitqind fikirlrini dqiq, aydn v ycam ifad edir; mxtlif hyati msllrin hllind riyazi biliklri ttbiq edir; faliyytini layihlndirir, onlarn sasnda alqoritmlr qurur, nticlri yoxlayr v qiymtlndirir.”nformatika” fnni zr agird: informasiya v kommunikasiya texnologiyalarnn masir cmiyytd rolunu v hmiyytini rh edir; gndlik hyatda v mitd lazm olan msllri kalkulyator rejimind hll edir; kompterd istifad olunan mliyyat sistemini tnzimlyir; mtn redaktorunda sad olmayan mtnlri yr v formatladrr, mtn mxtlif yaddalardan killr daxil edir; qrafik redaktorda myyn tinlik drcsin malik killr hazrlayr, klin atributlarn dyidirir, onlara mvafiq mtnlr daxil edir; obyektin xasslrini, parametrlrini v mhitini tyin edir, obyektlr sistemini tsnif edir; obyektin informasiya modelini qurur v onun tbii modelini tsvir edir; informasiyann xasslrini, kodladrlmasn, qbul edilmsini v trl m sini nmunlr sasnda izah edir; 18. 18Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovbk nvlri vasitsil mlumatlar axtarr, toplayr, sistemldirir v onlardan mqsdynl istifad edir; mxtlif tqdimatlar hazrlayr v nmayi etdirir; elektron cdvllrdn istifad etmkl, yeni sndlr trtib edir; mxtlif bk nvlrindn, bknin iini tmin edn proqram tminatndan istifad edir, sad “Web” shiflr yaradr.”Azrbaycan tarixi” fnni zr agird: tarixi hadislri xronoloji sasda tsvir edir, onlar arasndak sbb v ntic laqlrini izah edir; sivilizasiyalarn formalamasnda, dnya mdniyytinin, incsntinin in kiafnda Azrbaycann rolu v mvqeyi bard mlahizlrini rh edir; tarixi fakt v hadislr, tarixi xsiyytlr v onlarn faliyytin mna sibt bildirir, onlar mvafiq dvr baxmndan qiymtlndirir.”mumi tarix” fnni zr agird: tarixi dvrlri v sivilizasiyalar xarakterik lamtlrin gr frqlndirir, tarixi xsiyytlri, hadislri v faktlar dvr baxmndan qiymtlndirir, onlara mnasibt bildirir; tarixi paralellr aparmaq yolu il ayr-ayr dvltlrin inkiaf tendensiyalarn, ictimai, iqtisadi, siyasi proseslri mqayis edir, ntic xarb mlahizlrini rh edir; mxtlif tarixi mnblri aradrmaqla, lazmi materiallar toplayb sistemldirir v tqdim edir.”Fizika” fnni zr agird: tbit hadislrini xarakterin gr qrupladrr v onlarn baverm sbblrini fiziki qanunlar sasnda izah edir; tbit hadislrinin qanunauyunluqlar haqqnda mlumatlar toplayr, onlar mumildirib rh edir; fiziki hadislri mahid edir, nticlri mumildirir v onlar haqqnda mlahizlrini tqdim edir; fiziki kmiyytlri lr v nticlrindn gndlik hyatda ttbiq n istifad edir, bu prosesd thlksizlik qaydalarna ml edir; fizika elminin cmiyytin sosial-iqtisadi trqqisind rolu v hmiyyti, grkmli fizik- alimlrin yaradcl bard tqdimatlar edir.”Kimya” fnni zr agird: kimyvi hadislrin mahiyytini drk etmk n mahidlr v tcrblr aparr, alnm nticlr sasnda onlara mnasibt bildirir; maddlrin quruluunu, xasslrini, onlarn evrilmsinin sbblrini izah edir; maddlrin evrilmsini ttbiq v idar edir; traf alm hssas v qayke mnasibt nmayi etdirir, mahid etdiyi hadislri mumildirib tqdim edir; kimya sahsind grkmli alimlr v onlarn xsusi hmiyyt malik elmi kflri, nailiyytlri haqqnda mlumatlarn trlmsi v yaylmasnda itirak edir. 19. 19Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov”Biologiya” fnni zr agird: canllar almini tkil edn varlqlar sciyyvi xsusiyytlrin gr mqayis edir, bu bard mlahizlrini rh edir; bioloji varlqlarda ba vern dyiikliklri mahid edir, nticlri mumildirir, onlar rh edir; canl varlqlarda maddlr mbadilsinin qanunauyunluqlarn izah edir; bitkilrin kilmsi, becrilmsi, ev heyvanlarnn, qularn v digr heyvanlarn bslnmsi v onlardan mhsul alnmas texnologiyasn mitd ttbiq edir; fiziki, kimyvi, bioloji amillrin canl varlqlara mnfi tsiri bard nzri biliklrdn ekoloji problemlrin aradan qaldrlmasnda istifad edir; zdlnmlr zaman ilk tibbi yardm gstrir, xstliklr zaman profilaktik tdbirlr grr.”Corafiya” fnni zr agird: tbii mhiti tkil edn komponentlrin sas xsusiyytlrini, tbitdki corafi hadislrin baverm sbblrini v yerlm qanunauyunluqlarn izah edir, onlarn sasnda mqayislr aparr, nticlri mumildirir, yazl v ifahi tqdim edir; corafi tbqnin hmiyytini v onun mhafizsinin hyat n vacibliyini mvafiq dlillr sasnda rh edir; mxtlif rait v vziyytlrd traf mhitin yrnilmsind corafi cihazlardan istifad edir; myyn razinin kartoqrafik tsvirini verir, xrit v plan zr thlillr aparr, xritdn, corafi mlumatlardan, statistikadan istifad edrk, mvafiq hesablamalar aparr v nticlr dair diaqramlar, cdvllr qurur; Azrbaycann, elc d mxtlif lklrin tbiti, tbii ehtiyatlar, halisi, iqtisadi inkiaf meyillri haqqnda lav mlumatlar toplayr, sistemldirir, onlarn sasnda tqdimatlar edir.”Hyat bilgisi” fnni zr agird: mvafiq normativ hquqi sndlrd tsbit olunmu insan hquq v azadlqlarna dair mddalarn mahiyytini konkret tarixi hadislrin, faktlarn, dbi srlrin nmunsind rh edir, znn v baqalarnn hquqlarna hrmtl yanadn nmayi etdirir; zrrli vrdilrin insan hyat n thlkli olduunu v ar nticlr verdiyini konkret nmunlr sasnda rh edir, salam hyat trzi keirdiyini gndlik faliyytind nmayi etdirir; hyat faliyytinin thlksizliyi qaydalarna yiylndiyini yazl v ifahi tqdimatlarnda, tlim-mq tdbirlrind nmayi etdirir; mnvi-xlaqi mvzulara hsr olunmu mzakirlrd, diskussiya-larda v digr tdbirlrd mvafiq problemlrl bal ry v mlahizlrini bildirir, hadis v faktlar mahiyytin gr qiymtlndirmkl xsi mvqeyini v mnasibtini bruz verir; gndlik hyatda iqtisadi smrliliy dair kiik layihlr qurur, onlar tqdim v ttbiq edir; tbit v cmiyyt hadislri il bal qanunauyunluqlarn mahiyytini izah edir, hmin msllrl laqdar bu fnn daxilind ld etdiyi mlumatlar digr fnlrdki eyni mzmunlu mlumatlarla mqayis edir, onlar sistemldirir v mumildirmlr aparr.”Texnologiya” fnni zr agird: mstqil hyatda zruri saylan ilkin texniki v texnoloji biliklri ttbiq edir, thlksizlik texnikas qaydalarna riayt etmkl, gndlik mitd vacib olan texnoloji ilri yerin yetirir, sad mmulatlar hazrlayr; 20. 20Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovsad layihlr trtib edib onlar hyata keirir, mmulatlarn hazrlanmasnda dizayn tlblrin ml edir, mrkkb olmayan tmir-tikinti ilrini yerin yetirir; texnoloji proseslr aid informasiyalar toplayb sistemldirir, mmulatlarn hazrlanmasnda onlardan istifad edir; rait v tbii imkanlara uyun olaraq becrm, bslm, tdark v emaletm bacarqlarn nmayi etdirir; mk faliyytini planladrr v idar edir; i prosesind birgfaliyyt bacarqlarn nmayi etdirir.”Fiziki trbiy” fnni zr agird: ayr-ayr hrki qabiliyytlrinin inkiaf n hrktlr kompleksi seir v onlar mvafiq rejim v sullarla yerin yetirir; fiziki hazrln tkmilldirmk v salamln mhkmlndirmk n vasit v tdbirlr myynldirib icra edir, hrki qabiliyytlri zr myyn edilmi normativlri yerin yetirir; hrki faliyyt prosesind mvafiq thlksizlik qaydalarna, tibbi-gigiyenik tlblr, gn rejimin ml edir; kollektiv faliyyt zaman z yerini v rolunu myynldirir, zruri mqamlarda qabaqcl v hlledici mvqe tutur, hrki potensialn realladrr, mkdalq bacarqlarn nmayi etdirir.”Musiqi” fnni zr agird: Azrbaycann grkmli klassik v masir musiqi xadimlri, dnya musiqi sntinin ta nnm nmayndlri, onlarn geni yaylm mhur srlri haqqnda tqdimatlar edir; folklor musiqi nmunlrini, aq havalarn, muamlar v onlarn trkib hisslrini tanyr, musiqi srlrini ifa vasitlrin gr mqayis edir, onlar janr v formasna gr frqlndirir; musiqi srlrini melodik, ritmik v poetik xsusiyytlrin gr thlil edir; musiqi melodiyalarn notla oxuyur; frdi, qrup v kollektiv daxilind ifalq bacarn nmayi etdirir.”Tsviri incsnt” fnni zr agird: tsviri incsntin cmiyyt hyatnda hmiyytini izah edir; Azrbaycann, dnya incsntinin grkmli nmayndlri v onlarn srlri haqqnda mlumatlar rh v tqdim edir; tsviri snt nvlrini, onlar tkil edn sas janrlar ayrr, bunlarn xarakterik xsusiyytlrini izah edir; hyati grntlri real, habel abstrakt trzd tsvir edir; bdii snt srlrini milli-slubi chtlrin gr mqayis v izah edir; bdii trtibat v dizayn bacarqlarn nmayi etdirir.4.5. Kurikulumun sas xsusiyytlriKurikulum konseptual sndinin qbul olunmas il Azrbaycan thsil sistemind masir qiymtlndirmdn istifad olunmaa baland. Masir qiymtlndirmnin nnvi qiymtlndirm il mqayisd bir sra stnlklri nzr arpr: 21. 21Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovnnvi qiymtlndirm agird qiymt yazmaq kimi qbul olunurdu, agird yalnz qiymt almaq xatirin oxuyurdu. Masir qiymtlndirmd is qiymtlndirm thsilin keyfiyytinin yksldilmsin ynldilir v onu idar edn vacib amil kimi meydana xr. nnvi qiymtlndirm zaman cari qiymtlndirm formalizm gtirib xarrd. Bunun ksin olaraq masir qiymtlndirmd cari qiymtlndirilmnin aradan qaldrlmas qiymtlndirmnin obyektivliyini tmin edir. nnvi qiymtlndirmd sasn bilik sviyysi qiymtlndirilirdi. Masir qiymtlndirilmd is agirdin nailiyyti qiymtlndirilir, inkiaf sistemli kild izlnilir. nnvi qiymtlndirmd qiymtlndirm standartlar mvcud deyil. Masir qiymtlndirmd is mzmun standartlarnn mnimsnilmsi sviyysini lmk n qiymtlndirm standartlar myynldirilmidir.Hftlik drs saatlarnn maksimum miqdarTdris dillriibtidai thsil sviyysi I-IV siniflrmumi orta thsil sviyysi V-IX siniflrtam orta thsil sviyysi X-XI siniflryekun I-XI siniflrAzrbaycan dili91/8149/1566/8306/31Digr dillr99/8159/1570/8328/31Qeydlr: 1. Ksrin surtindki dd drs saatlarnn, mxrcindki dd is drsdnknar ml saatlarnn miqdarn ks etdirir. 2. Zruri hallarda drsdnknar ml saatlarndan digr fnnin (fnlrin) tdrisin ayrla bilr. 12.1. mumi thsil mssislrind siniflr agirdlrin say 20 nfr olmaqla myyn edilir. Zruri hallarda mumi thsil mssislrind mvcud qanunvericiliyin tlblri gzlnilmkl, siniflr agirdlrin say 20 nfrdn az olmaqla myyn edil bilr.4.6. Milli Kurikulumun strukturu mumi thsil v mumi thsilli xs veriln tlblr mumi thsilin mzmun standartlar mumi thsil mssislrind fnlr zr hftlik drs saatlarnn miqdar mumi thsil sistemind pedaqoji prosesin tkili prinsiplri mumi thsil sistemind agird nailiyytlrinin qiymtlndirilms Fnn kurikulumlarnn strukturu4.6.1. Milli kurikulumdan fnn kurikulumuna keidThsil sviyylri v fnlr zr mumi tlim nticlriMilli KurikulumdaFnn kurikulumundaSiniflr zr mumi tlim nticlri 22. 22Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4.6.2. Fnn kurikulumlarnn sciyyvi chtlrinin mqayisli tsvirinnvi thsil proqramMasir kurikulumBilikynmldrxsiyytynmldrFnynmldrNticynmldrTklifynmldrTlbynmldrFndaxili v fnlraras laq mqsdynl v sistemli xarakter damr.nteqrativlik sas prinsip kimi qbul olunub.Bzi fnlr zr qiymt normalar myyn edilib.Qiymtlndirm standartlar v mexanizmlri myyn edilib.xxssiiyyyyttyynnmmllllkk Thsil alann idraki, nsiyyt v psixomotor faliyytlri sasnda hyati bacarqlarn inkiaf etdirmkl onlarda milli v bri dyrlrin formaladrlmasdr.aaggiirrddyynnmmllllkk Thsil sahsind faliyytlrin thsilalanlarn mnafeyin, maraq v tlbatlarnn dnilmsin, istedad v qabiliyytlrinin, potensial imkanlarnn inkiafna xidmt etmsidir.NNttiiccyynnmmllllkk ld olunmas nzrd tutulan tlim nailiyytlrinin nticlr formasnda vvlcdn myyn edilmsidir.mmuummii tthhssiilliinn ppiillllssiinniiii ssvviiyyyyllrr zzrr ttlliimm nnttiiccllrriiFnlr zr mumi tlim nticlribbttiiddaaiimmuummii oorrttaaTTaamm oorrttaabbttiiddaaiimmuummii oorrttaaTTaamm oorrttaaSSiinniiffllrr zzrr ttlliimm nnttiiccllrrii 23. 23Milli kurikulum Abdulla QhrmanovGiri Fnnin mqsd v vziflri Fnnin xarakterik xsusiyytlriI Fnnin mzmunuII Tlim strategiyalarIII agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi mumi tlim nticlri Mzmun xtlri Mzmun xtlri zr tlim nticlri Mzmun standarltlar Fnn zr tlimin tkilin veriln sas tlblrin tsviri Forma v sullarn tkmilldirilmsi bard tvsiylr Mllimin tlim faliyytinin planladrlmasna dair nmunlr sas qiymtlndirm nvlri Qiymtlndirm standartlar v qiymtlndirm vasitlriTTllbbyynnmmllllkk Frdin, cmiyytin v dvltin dyin ehtiyac v tlbatlarnn nzr alnmasdr.nntteeqqrraattiivvlliikk Thsilin mzmun komponentlrinin bir-biri il v hyatla sistemli kild laqlndirilmsidir.QQiiyymmttllnnddiirrmm ssttaannddaarrttllaarr Thsil alanlarn nailiyyt sviyysin qoyulan dvlt tlbidir.4.6.3. Fnn kurikulumunun strukturu4.6.4. Fnnin mqsdi v mzmunu11..11.. ssaass ssttaannddaarrtt11..11..22.. aalltt–ssttaannddaarrtt11..11..11.. aalltt–ssttaannddaarrtt1. Mzmun xttiDDyyiimmzzddiirrssaassnn ddyyiimmzzddiirrDDaaiimm ddyyiiiirrFFnnnn zzrr mmuummii ttlliimm nnttiiccllrriiFFnnnniinn mmqqssddii 24. 24Milli kurikulum Abdulla QhrmanovMMzzmmuunn xxttttiinniinn ffuunnkkssiiyyaallaarr Mzmun xtti fnn zr mumi tlim nticlrinin realladrlmasn tmin etmk n myyn ediln mzmunun zruri hesab ediln hisssidir. Mzmun xtlri agirdlrin yrncyi mzmunu daha aydn tsvir etmk n myyn olunur v onu sistemldirmk mqsdi dayr.ssaass ssttaannddaarrttnn ffuunnkkssiiyyaallaarr Fnlr zr myyn olunan tlim nticlrini mzmun xtlri zr mumi kild ifad edir. Sinif v fnlr zr summativ qiymtlndirmnin aparlmasn tmin edir.AAlltt–ssttaannddaarrttllaarrnn ffuunnkkssiiyyaallaarr Tlim mqsdlrinin dqiq myyn olunmas n etibarl zmin yaradr. Tlim strategiyalarnn dzgn seilmsind mhm rol oynayr. Tlimd inteqrativliyi tmin edir. Tlimin mzmununun davaml inkiafn tmin edir.SSttaannddaarrttllaarr sslliinndd mmzzmmuunn ssttaannddaarrttllaarr ttoopplluussuunnddaa kkoonnkkrreett mmzzmmuunnuunn nnvvaannnn ggssttrriirr.. GGlliinn rreeaall hhyyaattddaann bbiirr mmiissaall nnmmuunn ggttiirrkk.. HHrr bbiirr xxssiinn yyaaaadd mmnnzziilliinn nnvvaann vvaarr.. MMssllnn:: NNiizzaammii kkssii eevv 22 mmnnzziill 55.. BBuu nnvvaann 33 hhiissssddnn iibbaarrttddiirr:: KKnniinn aadd ((NNiizzaammii)) EEvviinn nnmmrrssii ((22)) MMnnzziilliinn nnmmrrssii ((55))BBiirr ooxx llkkllrrdd bbyykk hhrrllrrdd kkllrr nnmmrr vveerriirrllrr ((mmssllnn:: 113366–cc kk)).. YYaaxxnn zzaammaannllaarrddaa BBaakk hhrriinndd dd kkllrriinn nnmmrrllmmssii ssiisstteemmii ii ddcckk.. ggrr rrttii oollaarraaqq qqbbuull eettsskk kkii,, NNiizzaammii kkssiinniinn nnmmrrssii 33 oollaaccaaqq,, oonnddaann bbiizz nnmmuunndd vveerrddiiyyiimmiizz mmnnzziilliinn nnvvaann qqssaaccaa bbeell yyaazzaa bbiillrriikk::NNiizzaammii .. 22 .. 55 vv yyaa 33 .. 22 .. 55AAllnnmm 33..22..55 yyaazzll bbiizz mmzzmmuunn ssttaannddaarrttnnnn iiaarrllnnmmssiinnii xxaattrrllaaddrr..44..22..11.. XXttkkeeiinn vv ttrraannssppoorrttiirriinn kkmmyyii iill llmmllrr aappaarrrr..yyaazzllnnddaa 44..22..11.. iiaarrllmmssii bbuu ssttaannddaarrttnn 44 nnmmrrllii mmzzmmuunn xxttttiinniinn ((4. lm)) 44..11 nnmmrrllii ssaass ssttaannddaarrttnnnn ((44..22.. lm v hesablama vasitlrindn istifad edrk hesablamalar aparr.)) 22–ccii mmzzmmuunn ssttaannddaarrttddrr.. 25. 25Milli kurikulum Abdulla QhrmanovNNmmuunnllrr Aada mxtlif fnlr zr mzmun xtlrinin siyahs v ixtiyar seilmi mzmun xtti zr sas v alt-satandartlar verilib. Ana dili Mzmun xtlri1. Dinlyib-anlama v danma2. Oxu3. Yaz4. Dil qaydalar2. Oxu agird: 2.1. Mtnd tan olmayan szlri mnimsdiyini nmayi etdirir. 2.1.1. Ltlrdn istifad etmkl tan olmad szlrin mnasn myynldirir. 2.1.2. Szn hqiqi v ya mcazi mnada ilndiyini myynldirir. 2.2. Mtnin mzmun v strukturunu mnimsdiyini nmayi etdirir. 2.2.1. Tlffz qaydalarn gzlmkl mtni dzgn oxuyur. 2.2.2. Mtnin trkib hisslrini frqlndirir. 2.2.3. Mtndki sas fikri myynldirir. dbiyyat Mzmun xtlri1. dbiyyat v hyat hqiqtlri;2. ifahi nitq;3. Yazl nitq.2. ifahi nitq agird: 2.1. ifahi nitq bacarqlar nmayi etdirir. 2.1.1. Mxtlif vznli eirlrdn, sad sjetli dbi nmunlrdn (nal, tmsil, hekay) yrndiyi yeni szlrdn nitqind istifad edir. 2.1.2. dbi nmunlrl bal fikirlrini bdii tsvir vasitlrindn (epitet, tbeh) istifad etmkl rh edir. 2.1.3. dbi nmunlrl bal fikirlrini bildirir. 2.2. dbi srlrin mzakirsind nsiyyt mdniyyti nmayi etdirir. 2.2.1. Mzakirlrd sylniln fikirlr z mnasibtini bildirir. Xarici dil Mzmun xtlri1. Dinlyib-anlama2. Danma3. Oxu4. Yaz1. Dinlyib- anlama agird: 1.1. Dinldiyi mtnin mzmununu anladn nmayi etdirir. 1.1.1. Mracitlr zaman sad suallar cavablandrr. 1.1.2. Dinldiyi mtnd yeni sz v ifadlri seir. 26. 26Milli kurikulum Abdulla QhrmanovRiyaziyyat Mzmun xtlri1. ddlr v mllr2. Cbr v funksiyalar3. Hnds4. lmlr5. Statistika v ehtimal4. lm agird:4.1. l vahidlrinin mnasn baa dr, mvafiq l altlrindn istifad edir.4.1.1. Uzunluun, sahnin, hcmin v bucan l vahidlrini bilir v lm altlrindn istifad edir.4.2. lm v hesablama vasitlrindn istifad edrk hesablamalar aparr.4.2.1. Xtkein v transportirin kmyi il lmlr aparr.nformatika Mzmun xtlri1. nformasiya v informasiya proseslri2. Formalladrma, modelldirm, alqoritmldirm v proqramladrma3. Kompter, informasiya v kommunikasiya texnologiyalar v sistemlr4. Cmiyytin informasiyaladrlmas4. Cmiyytin informasiyaladrlmas agird: 4.1. nformasiya cmiyytinin formaladrlmasna dair biliklr nmayi etdirir. 4.1.1. nformasiya resurslarn lamtlrin gr tsnif edir. 4.1.2. nformasiya resurslarn sas lamtlrin gr qrupladrr. 4.1.3. Tbitl laqdar informasiya resurslarnn hmiyytini izah edir. Azrbaycan tarixi Mzmun xtlri1. Tarixi zaman2. Tarixi mkan3. Dvlt4. xsiyyt5. Mdniyyt3.Dvlt agird: 3.1. Azrbaycan razisind dvltlrin yaranmas, inkiaf v tnzzl il bal bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 3.1.1. Azrbaycan dvltlri haqqnda sad biliklr nmayi etdirir. 3.1.2. Xalqn mnafeinin qorunmasnda dvltin rolunu dyrlndirir. 3.1.3. Kiikhcmli tarixi hekay qurur. Tarix Mzmun xtlri1. Tarixi zaman2. Tarixi mkan3. Dvlt4. xsiyyt5. Mdniyyt 27. 27Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov1.Tarixi zaman agird: 1.1. Tarixi faktlarn tarixi zamanla laqsini anladn nmayi etdirir. 1.1.1.Tarixd il hesabndan istifad edir. 1.1.2. Quldar dvltlrin (Misir, umer, Babil, Aur, skit, Midiya, hmni, Hun, in, Hindistan, Parfiya, Yunanstan v Roma) meydana glmsi, inkiaf v tnzzl dvrlrini frqlndirir. 1.1.3.Mxtlif lklrd ba vermi mhm hadis, proses v tzahrlrin xronoloji rivlrini myyn edir. Fizika Mzmun xtlri1. Fiziki hadislr, qanunauyunluqlar v qanunlar2. Madd v sah, qarlql tsir, laqli sistemlr3. Eksperimental fizika v masir hyat.1. Fiziki hadislr, qanunauyunluqlar, qanunlar. agird:1.1. Fiziki hadislr dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir.1.1.1. Mexaniki, istilik, elektromaqnit hadislrini frqlndirir. 1.1.2. Mxtlif xarakterli fiziki hadislr dair sad msllr hll edir. 1.1.3. Hrkti nvlrin gr qrupladrr. 1.1.4. Mxtlif xarakterli tbit hadislrin dair mahidlrini tqdim edir. Kimya Mzmun xtlri1. Madd v maddi alm2. Kimyvi hadislr3. Eksperiment v modelldirm4. Kimya v hyat1. Madd v maddi alm agird:1.1. Maddlrin xsusiyytlrin dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.1.1. Maddlri (bsit, mrkkb, saf), qarqlar trkibin gr frqlndirir. 1.2. Maddlr v onlar tkil edn hissciklrin laqlrin dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.2.1. Atomun trkibini, atom-molekul tlimini izah edir. 1.3. Maddlrin trkibin v quruluuna aid hesablamalar aparr. 1.3.1. Maddlrin formuluna sasn sad hesablamalar aparr. Biologiya Mzmun xtlri1. Canllarn quruluu v mxtlifliyi2. Bioloji proseslr3. nsan v onun salaml4. Canllar v traf mhit 28. 28Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov1. Canllarn quruluu v mxtlifliyi Sagird: 1.1. Canllarn quruluu v mxtlifliyi haqqnda biliklr malik olduunu nmayi etdirir. 1.1.1. Canllar almindn bhs edn elm sahlri bard fikirlrini rh edir. 1.1.2. Canllarn mxtlifliyi haqqnda mlahizlrini rh edir. 1.1.3. Canllarn quruluunun yrnilmsind laboratoriya avadanlqlarndan istifad qaydalarna ml edir. 1.1.4. Canllarn sistematik kateqoriyalarn frqlndirir. Corafiya Mzmun xtlri1. Corafi mkan2. Tbit3. Cmiyyt1. Corafi mkan agird: 1.1. Corafi kflr nticsind cmiyytd v xritd ba vern dyiikliklr aid bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.1.1. Qdim insanlarn Yer haqqnda tsvvrlrini rh edir. 1.2. Yerin Gn sistemind mvqeyi v hrktlrin dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.2.1. Kainatdak sma cismlrinin hrktini frqlndirir. 1.2.2. Yerin z oxu v Gn trafnda hrktini tsvir edir v onun corafi nticlrini tqdim edir. 1.3. Kartoqrafik tsvirlr zrind bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.3.1. Kartoqrafik tsvirlrd istifad olunan elementlri rh edir. 1.3.2. Yaad razinin plann trtib edir. Hyat bilgisi Mzmun xtlri1. Tbit v biz2. Frd v cmiyyt3. Mnviyyat4. Salamlq v thlksizlik1. Tbit v biz agird: 1.1. Varlq v hadislr, onlarn qarlql laqsin dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.1.1. Cism, madd v tbit hadislrinin sad tsnifatn verir. 1.2. Ekoloji tarazln qorunmasna dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.1.2. Canllarn hyatnda ekoloji mhitin rolunu saslandrr. Texnologiya Mzmun xtlri1. Emal texnologiyalar2. Texnika elementlri3. Mit mdniyyti4. Qrafika 29. 29Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4. Qrafika agird: 4.1. Mmulatlarn texniki spesifikasiyasn rh edir. 4.1.1. Mxtlif formal detallar olan mmulatlarn spesifikasiyasn rh edir. 4.2. Mmulat v onun detallarnn texniki sndldirilmsi bacarqlarn nmayi etdirir. 4.2.1. Dzbucaql detallar olan mmulatlarn qrafik tsvirini, ertyojlarn, texnoloji xritsini kir v oxuyur. Fiziki trbiy Mzmun xtlri1. nformasiya tminat v nzri biliklr2. Hrki bacarqlar v vrdilr3. Hrki qabiliyytlr*4. xsiyytin mnvi iradi keyfiyytlrinin formalamas.4. xsiyytin mnvi iradi keyfiyytlrinin formalamas. agird: 4.1. Hrki faliyyt zaman mqbul davran nmayi etdirir. 4.1.1. gn rejiminin yerin yetirilmsind urluluq nmayi etdirir. 4.1.2. faliyytini mvcud qaydalar rivsind yoldalarnn faliyyti il uzladrr. Musiqi Mzmun xtlri1. Musiqi almi2. Emosional dyrlndirm3. Musiqi faliyyti3. Musiqi faliyyti agird: 3.1. Mahnnn melodiyasn notla v szlri il oxuyur. 3.1.1. Mahn melodiyasn birssli (unison) not v szlri il oxuyur. 3.2. Frdi, qrup v kollektiv ifalq bacar nmayi etdirir. 3.2.1. Frdi v kollektiv kild birssli (unison) oxuyur. Tsviri incsnt Mzmun xtlri1. Cmiyyt v tsviri incsnt2. Tsviri v dekorativ yaradclq3. Estetik reaksiya2. Tsviri v dekorativ yaradclq agird: 2.1. Hyati grntlri real v abstrakt tsvir edir. 2.1.1. Hyati grntlri qrafika, rngkarlq, heykltralq nvlrind real v abstrakt trzd tsvir edir. 2.1.2. Hyati grntlrin real v abstrakt tsvirind mxtlif vasitlrdn (kmr, sulu boya, plastilin v ya gil) istifad edir. 2.2. Trtibat v dizayn bacarqlar nmayi etdirir. 2.2.1 Sad yann zrind trtibat v dizayn bacarqlar nmayi etdirir. 30. 30Milli kurikulum Abdulla QhrmanovAlt-standartlarn dyimsi Alt-standartlar sinifdn-sinf kedikc saddn mrkkb doru dyiir. Aadak nmunlr bunu ks etdirir. Ana dili fnniSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. Danann fikrini verdiyi suallar sasnda aydnladrr.VI1.1.1. Danann ifahi v qeyri-ifahi mlumatlarna sasn onun mqsdini (mqsdlrini) rh edir.VII1.1.1. ifahi mlumatda ton, hvali-ruhiyy v emosiyan myyn edir.VIII1.1.1. Suallar vermkl dinldiyi fakt v hadislr bard znn fikir v mlahizlrini dqiqldirir.IX1.1.1. Danann mvzuya mnasibtini myyn etmk n tdqiqat xarakterli suallar verir.Xarici dil fnniSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. Mracitlr zaman sad suallar cavablandrr.VI1.1.1. Mracitlr zaman suallar cavablandrr.VII1.1.1. Mracitlr uyun taprqlar icra edir.VIII1.1.1. Mracitlr uyun taprqlar ardcl icra edir.IX1.1.1. Mracitd ifad olunan fikr mnasibt bildirir.Riyaziyyat fnniSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. Natural ddlri oxuyur v yazr.VI1.1.1. Tam ddlri oxuyur v yazr.VII1.1.1.Rasional ddlri oxuyur v yazr.VIII1.1.1. rrasional (kvadrat kkalma il tyin olunan) ddlri oxuyur v yazr.IX1.1.1 Hqiqi ddlri oxuyur v yazr.nformatika fnniSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. nformasiyalarn sad iarlrl kodladrlmasn izah edir.VI1.1.1. kilik say sisteminin mahiyytini izah edir.VII1.1.1. Mxtlif say sistemlrinin xsusiyytlrini izah edir.VIII1.1.1. nformasiyalarn kodladrlmas sullarn izah edir.IX1.1.1. Mxtlif xarakterli informasiyalarn kodladrlmasn frqlndirir.Hyat bilgisiSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. Cism, madd v tbit hadislrinin sad tsnifatn verir.VI1.1.1. Maddlrin xasslrini onlarn daxili quruluu il laqlndirir.VII1.1.1. Tbitd ba vern hadislri enerji evrilmlri, hrkt v qarlql tsirl laqlndirir.VIII1.1.1. Materiyann quruluunun eyniliyini, kainatda ba vern proseslrin mumi qanunlara tabe olmasn saslandrr.IX1.1.1. Dnyann drk olunmasnda elmi v dini dnyagrlri thlil edir.gr ehtiyac duyularsa, mllim, mvcud standartlar dyimdn, z yeni standart daxil ed bilr. 31. 31Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4.6.5. Mzmun standartnn quruluuddyn nmayi etdirir.baaadlandrr.2.1. Qarlad yeni szlrin mnasn2.1.1. Rast gldiyi yeni ya v hadislrisad formada izah edir.frqlndirir.2.1.2. yrndiyi yeni szlrin mnasn2.1.3. Yaxnmnal v ksmnal szlricml irisind ildir.2.1.4. yrndiyi yeni szlriAna diliMzmun standartna aid nmunMzmun standartBilikFaliyytolduunu nmayi etdirir.tsvvroxuyur v yazr.2.1. ddi v dyinli ifadlr haqqnda2.1.1. Sad ddlriqiymtini hesablayrilkin tsvvr olduunu nmayi etdirir.2.1.2. Sad ddi ifadlrin2.1.3. Dyinli ifadlr haqqndariyazi fikri yazl ifad edir.2.1.4. ifahi kild sylnmiRiyaziyyat 32. 32Milli kurikulum Abdulla QhrmanovBiliyin kateqoriyalarDeklarativ bilikMlumat xarakterli biliklrdir. Bunlarn srasna anlaylar, triflr, faktlar daxilldir.Prosedural bilikFaliyytin icrasna dair prosedur qaydalar hat edn biliklrdir.Kontekstual bilikProblemin hll edilmsi yolu il ld olunan yeni biliklrdir.Faliyyt nvlri Faliyytlr Bacarqlardrakitanmaq, izah etmk, nmun gstrmk, istifad etmk, thlil etmk, mqayis etmk, dyrlndirmknsiyytizah etmk, tsvir etmk, rh etmk, reaksiya vermk, tqdim etmkPsixomotorrqs etmk, qamaq, yazmaq, rsm kmk, yapmaq, quradrmaqMMzzmmuunn ssttaannddaarrttllaarrnnnn kkoommppoonneennttllrrii zzrr ttssnniiffaattBilikFaliyytDeklarativKontekstualProseduraldrakinsiyytPsixomotornnssiiyyyytt bbaaccaarrqqllaarriizzaahheettmmrreeaakkssiiyyaavveerrmmttssvviirreettmmrrhheettmmttqqddiimmeettmm 33. 33Milli kurikulum Abdulla QhrmanovFaliyytin nvlri draki bacarqlar (tfkkrn inkiaf mrhllri)Bilmxatrlamaq, tanmaq, gstrmk, sadalamaq, adlandrmaqAnlamaizah etmk, nmun gstrmk, oz szlri il tsvir etmk, frqlndirmkTtbiqetmhll etmk, istifad etmk, cml qurmaqThliletmhisslr ayrmaq, struktur myynldirmk, mqayis etmkSintezetmyaratmaq, plan tutmaq, trtib etmkDyrlndirmmnasibt bildirmk, qrar qbul etmkPsixomotor bacarqlar (fiziki inkiafn mrhllri mrhllri) Mrhl Faliyytin xsusiyytlriHissetmHrktlrin icrasndan vvl z imkanlarn myynldirir.HazrolmaHrktlrin icrasna hazrlq ilri aparr.TqlidetmNmayi etdiriln hrktlri tkrarlayr.Mexanizmin mnimsnilmsiHrktlri qaydalara uyun yerin yetirir.Mkmml icraFormalam hrktlr nmayi etdirir.UyunlamaHrktin icras zaman yaranm problemi hll etmk n davrannda dyiiklik edir.YaradclqYeni faliyyt nmunlri yaradr.Tlim mqsdlrinin myyn edilmsi (nmunlr) Riyaziyyat Mzmun standart : 1.1.1. 20 dairsind bir-bir dzn v trsin sayr. Tlim mqsdi:1. 5 dairsind bir-bir dzn sayr;2. 5 dairsind bir-bir dzn v trsin sayr.3. Sayarkn ixtiyari diqqt nmayi etdirir.Hyat bilgisi Mzmun standart: 1.1.2. Varlq v hadislri sad kild tsvir edir. Tlim mqsdi:1. Canl varlqlarn xsusiyytlrini tsvir edir.2. Cansz varlqlarn xsusiyytlrini tsvir edir.3. ifahi nitq bacarqlar nmayi etdirir.4. Mahid bacarqlar nmayi etdirir 34. 34Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov5. MASR KURKULUMLAR V YEN TLM STRATEGYALARI5.1. Fnn zr tlimin tkilin veriln sas tlblr pedaqoji prosesin taml – pedaqoji prosesd tlim mqsdlri kompleks (inkiafetdirici, yrdici, trbiyedici) hyata keirilir, real nticlrl yekunlaan mllim v agird faliyytini hat edir; tlimd brabr imkanlarn yaradlmas – btn agirdlr eyni tlim raiti yaradlr v pedaqoji proses onlarn potensial imkanlar nzr alnmaqla tnzimlnir; agirdynmllk – agird pedaqoji prosesin mrkzind dayanr. Btn tdris v tlim ii agirdlrin maraq v tlbatlarnn dnilmsin, onlarn istedad v qabiliyytlrinin, potensial imkanlarnn inkiafna ynldilir; inkiafynmllk – agirdlrin idrak fall izlnilir, nailiyytlri thlil edilir, bilik, baarq v vrdilrinin inkiaf sviyysi tnzimlnir; faliyytin stimulladrlmas – pedaqoji prosesin smrli v effektiv qurulmas, agirdlrin tlim marann artrlmas n onlarn faliyytindki btn irlilyilr qeyd olunur v dyrlndirilir, ntic etibar il agirdlrin daha uurlu tlim nticlrin istiqamtlndirilmsi tmin olunur; dstklyici mhitin yaradlmas – pedaqoji prosesin mnasib maddi-texniki baza sasnda v salam mnvi-psixoloji mhitd tkil edilmsi keyfiyytin v smrliliyin yksldilmsi n lverili v thlksiz tlim raiti yaradr.5.2. Tlim faliyytinin planladrlmasQeyd: Perspektiv planladrma aparr. Gndlik drs plan trtib edir.5.2.1. Perspektiv planladrma aparmaq mqsdil mllim n zruri hesab ediln bacarqlar1. Mzmun standartlarna sasn drslikdki (drslik olmayan fnlr zr mllim vsaitindki) tdris vahidi v mvzular zr dqiqlmlr aparmaq.2. Tdris vahidlrinin v mvzularn ardclln myynldirmk.3. nteqrasiya imkanlarn myyn etmk.4. lav resurslar semk.5. Mvzulara gr mqsdynl vaxt blgs aparmaq.Planlamann nvlriPerspektivGndlikTlim strategiyalarTlimin tkilin veriln sas tlblrForma v sullarTlim faliyytinin planladrlmas 35. 35Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov6. Mvzuya gr nailiyytlrin qiymtlndirilmsinin nvlrini myynldirmk.Nmunvi perspektiv planladrma sxemiTdris vahidiMvzuStandartlarnteqrasiyaResurslarQiymtlndirmSaatTarixPerspektiv planladrma aparmaq mqsdil mllim n zruri hesab ediln bacarqlar Mzmun standartlarna sasn drslikdki tdris vahidi v mvzular zr dqiqlmlr aparmaq. Tdris vahidlrinin v mvzularn ardclln myynldirmk. nteqrasiya imkanlarn myyn etmk. lav resurslar semk. Mvzulara gr mqsdynl vaxt blgs aparmaq. Mvzuya gr nailiyytlrin qiymtlndirilmsinin nvlrini myynldirmk.Planladrma il laqdar tvsiylr Standartlar qrupuna lav standartlar daxil ed bilr. Mvzular dyi v ya artra bilr. nteqrasiya n lav imkanlar myyn ed bilr. lav resurslar se bilr. Mvzular zr vaxt blgsnd dyiikliklr ed bilr.5.2.2. Gndlik planladrma nmunsi Mvzu: Standart: Mqsd: nteqrasiya: formas: sullar: Resurslar:Drsin mrhllri: Motivasiya, problemin qoyuluu Tdqiqatn aparlmas Mlumat mbadilsi Mlumatlarn mzakirsi Problemin hlli Nticlrin xarlmas Ev tapr Qiymtlndirm (mqsd gr myyn mrhldn sonra aparla bilr) Refleksiya 36. 36Milli kurikulum Abdulla QhrmanovFAL DRSIN QURULUUNNVI DRSIN QURULUU1. Motivasiya (problemin qoyulmas, frziyylrin irli srlmsi)1. Ev taprnn yoxlanlmas2. Tdqiqatn aparlmas (frziyylri yoxlamaq n taprqlar hll etm prosesind mlumatlarn, faktlarn axtarlmas v toplanlmas)2. yrniln mvzularn sorusu (frontal v frdi soru)3. Mlumat mbadilsi (ld edilmi mlumatlarn tqdim olunmas)3. Yeni mvzuya dair mhazir (yeni mvzunun izah)4. Mlumatn mzakirsi v tkili (mlumatn mzakirsi, tsnifi, laqlndirilmsi)4. Aydn olmayan msllrin aqlanmas v dqiqldirilmsi5. Nticlrin xarlmas (nticlrin frziyylrl mqayissi v onlarn tsdiq olunub-olunmamas haqqnda nticnin xarlmas)5. Yeni drsin mhkmlndirilmsi n sual v taprqlar6. Yaradc ttbiqetm6. Reproduktiv (tkraredici) ttbiq etm7. Qiymtlndirm v Refleksiya (hr mrhld aparla bilr)7. Qiymtlndirm1. MotivasiyaMotivasiya hr hans bir faliyyt thrik edn vasitdir. Fal drsd motivasiya drsin vacib komponentidir -tfkkr prosesini hrkt gtirn v agirdlrin idrak fallna tkan vern prosesdir. Motivasiya – Psixoloji amil kimi hr hans faliyytin mexanizmini i salan qvvdir. Motivasiya qismind ortaya gtirilmi problem v onun hlli tlbat fal drsd tfkkr prosesini ilmy svq edn v agirdlrin idrak falln artran amil kimi x edir. Motivasiyann yaradlmasna tsir edn amillr Motivasiya qismind istifad olunan materialn xsusiyytlri clbedicidir, qeyri-adidir, mmmaldr, gzlnilmzdir, mara v mstqil tfkkr vqlndirmy qadirdir; Materialn tqdim olunma sullar v formalar; Frziyylri yoxlama v tqdimat aparma imkannn mvcudluu; Yaradclq imkan; Mllim trfindn bldilik (ynldici suallar, frziyylrin irli srlmsi zaman hvslndirm v dstklnm); vvlki msllrd frziyylrin irli srlmsi il bal msbt emosiyalar tcrbsi.2. Tdqiqatn aparlmasProblemin hlli zr irli srln frziyylri tsdiq v ya tkzib edn, habel qoyulan tdqiqat sualna cavab vermy kmk ed bilck faktlar tapmaa imkan yaradr. Bu zaman yeni faktlarn yrnilmsi v bu suallara cavablarn taplmas gediind dnmk v yeni bilgilri kf etmk n mnasib rait yaranr. 37. 37Milli kurikulum Abdulla QhrmanovTdqiqatn aparlmas zaman mllim aadak bilik, bacarq v vrdilr malik olmaldr. Tdqiqatn aparlmas zr metodlarn seimin, in qrup klind v digr formada tkili v aparlmasna, Tdqiqatn aparlmas qn taprqlarn v bilik mnblrinin seilmsin, vrqlrinin hazrlanmasna.3. Mlumat (nformasiya) mbadilsi Bu mrhld itiraklar tdqiqatn gediind ld etdiklri tapntlarn, yeni informasiyann mbadilsini aparrlar. Qoyulmu suala cavab tapmaq zrurti tdqiqatn btn itiraklarn bir-birinin tqdimatn fal dinlmy svq edir. Tqdimat bir nv yeni biliklrin dairsini czr v hllik bu biliklr natamam v xaotik xarakter dayr. Yeni bir tlbat-hmin biliklri qaydaya salmaq, sistemldirmk, myyn bir nticy glmk n tdqiqat sualna cavab tapmaq zrurti yaranr.4. Mlumatn mzakirsi v tkili Btn bilik, bacarq v vrdilrin, tfkkrn mxtlif nvlrinin (mntiqi, tnqidi, yaradc) sfrbrliyini tlb edir. Mllim fasilitasiya sasnda (ynldici, kmki suallardan istifad etmkl) ld edilmi faktlarn mqsdynl mzakirsin v onlarn tkilin kmk edir. Informasiyann tkili btn faktlar arasnda laqlrin akara xarlmasna v onlarn sistemldirilmsin ynldilir. Nticd mvcud tdqiqat sualna cavabn cizgilri aydn seilmy balayr. Mlumat sxem, qrafik, cdvl, tsnifat formasnda tkil oluna bilr.5. Nticlrin xarlmas agirdlr yeni bilginin kfi yolunda son addm atmaq: konkret nticy glmk v mumildirmni aparr agird ninki ld olunan bilgilri mumildirmli, hm d gldiyi nticni tdqiqat sual il v irli srlm frziyylrl mstqil olaraq tutudurmaldr. Drsin kulminasiyasn is bilgilri mhz zlri kf etdiklri n agirdlrin duyduqlar bnzrsiz sevinc v mmnuniyyt hissi tkil edir.6. Yaradc ttbiqetm Biliklrin mnimsnilmsinin balca meyar onun yaradc surtd ttbiqidir. Yaradc ttbiqetm biliyi mhkmlndirir, onun praktiki hmiyytini uaa ab gstrir. Bu mrhl vaxt etibaril yalnz bir akademik drsl mhdudlamaya da bilr, yni onun hyata keirilmsi sonrak drslrd d mmkndr.7. Ev taprqlar ev taprqlar -drsd alnm bilik, bacarq v vrdilrin mhkmlndirilmsi mqsdini gdn srbst i formasdr ev taprqlarnn xarakteri tdqiqat v yaradclq elementlri ( mxtlif yaradc ilr, referatlar, layihlr, tdqiqatlar, modelldirm v s.) il znginldirilmlidir; lazm olan hallarda mstqil mnimsnilmk n frdi maraqlar v tlblri nzr alan frdi proqramlarn trtib edilmsini v ttbiqini daha geni istifad etmk lazmdr; agirdlr yuixar siniflr kedikc mstqil i n ayrlan drs vaxtnn faizi artrlmaldr. 38. 38Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov8. Qiymtlndirm Qiymtlndirm- istniln prosesin tkmilldirilmsini tmin edn bir mexanizmdir.9. Refleksiya Refleksiya artq baa atm prosesin urda inikasdr. Tlim prosesinin refleksiyas biliklrin mnimsnilmsinin btn mrhllrini thlil etmy v drindn baa dmy imkan vern balca mexanizmlrdn biridir. 39. 39Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov5.2.3. Tlim strategiyalar ndir? Tliminin tkilin veriln sas tlblrKurikulumun trkib hisslrindn biri tdris strategiyalardr. O tlimin yeni konsepsiyas v tdrisin strukturu il laqdardr. Tlim masir baxlar konstruktivist v situativ tlim konsepsiyalarna saslanr. Bilik sasn sabit obyekt kimi qbul olunmur, o, frdin obyekt dair tcrblri sasnda formaladrlr. Konstruktivist baxa gr, tlim konstruktiv prosesdir v bu proses zaman agird biliyin daxili mnzrsini, yni tcrbnin xsi interpretasiyasn yaradr. Bu cr tsvir davaml olaraq dyiikliy aqdr, onun strukturu v laqlndirilmsi digr bilik strukturlar n sas tkil edir. Tlim el bir aktiv prosedir ki, onun mnas tcrb sasnda tamamlanr. Tlim il bal situativ bax sosial, mdni, tarixi v siyasi kontekstd fal itirak vasitsil hyata keirilir. Bu baxa gr, tlim ortaq faliyyt metodlarna malik qruplara v cmiyyt nfuz etmkl kollektiv tlim evrilir. Frdlr hr hans qrupun zvn evrilmkl getdikc mvafiq qrupun inam v faliyytini mnimsyirlr. Modelldirm, mzakir v qrar qbuletm kimi situativ birg faliyytlr aktiv itirakn mhm elementi ortaq tcrblr saslanan dialoq vasitsil dstklnir. Konstruktivist v situativ baxa gr, tlim real hyati raiti ks etdirn zngin mzmun kontekstind ba vermlidir, bunun n konstruktiv proses hyata keirilmli v mktbdnknar mhit d sirayt etmlidir. Burada sas elementlr idraki tlim, real hyati problemlrin hlli il bal mkdaln ks etdirilmsi v msl hlli zaman mmkn metod v sullardan istifadnin tmin olunmasdr. Mzmun sahsi zr dnm prosesinin srtlndirilmsind agirdin nmayi etdirdiyi effektivlik onun tlimi n l rolunu oynayr. Bel yanamada sas tinlik tlim nzarti agird doru ynldrkn ml glir. Bu zaman tlimin xsusiyyti (situativ, interaktiv) v biliklrin tbiti (perspektiv, rti, ilkin v inkiaf etmi) nzr alnaraq tlim mqsdlri agirdlrin zlrinin hiss etdiklri ehtiyaclara gr tyin olunmal, nzrd tutulan faliyytlr onlarn yaad dnya kontekstin uyun formaladrlmal, xsiynml zruri qabiliyytlrin alanmas n agirdlr yoldalar il birg ilmli, aparlan qiymtlndirmlr is mntzmlik v irlilyi baxmndan thlil saslanmaldr. Milli Kurikulum riv sndi yeni tlim sullarnn sas prinsiplrini ks etdirir v bu prinsiplr btvlkd tlimin yeni konsepsiyas il laqdardr. Bu konsepsiyaya gr tlim prosesi vvlcdn myynldirilmi nticlr saslanr v bu prosesd mllim laqlndirici, istiqamtverici v mslhtverici subyekt kimi, agirdlr is mstqil, tdqiqatc subyekt kimi faliyyt gstrir. Bu zaman tlimin v tdrisin yeni konsepsiyasnn, baqa szl standartlar klind ifad olunmu tlim nticlrinin mqsduyun kild reallamas n mllim aadak prinsiplr ml etmlidir: Masir dvrd riyaziyyat tlimin qoyulan tlblr aadaklardr: Drsd hyata keiriln tlim-trbiy, proseslrin ideya siyasi sviyysi dvrn, zamann tlblrin cavab vermlidir. Gnclrd vtnin, xalqna v hkumtin drin mhbbt hisslri alanmal,salam mnviyyt formaladrlmaldr, yeni insan trbiy edilmlidir. yrdiln tdris materialnn mzmunu yksk elmi sviyyd olmal, riyaziyyat elminin inkiafn gstrmlidir. Mllim tdris olunan mvzu il bal n son yeniliklri agirdlr atdrmal, lakin bu zaman lazm olmayan materiallarla onlar yklmmlidir. Hr bir drsin mqsdlri (inkiafetdirici, yrdici, trbiyedici) vvlcdn dqiq myynldirmli, drsin quruluu v btn mrhllrin realladrlmas hmin mqsdlr nail olmaa ynldilmlidir.Mllim drsd el tlim metodlar v tlim sullarndan istifad etmlidir ki, onlar hm drsin mqsdlrinin hyata keirilmsin v tlimin mzmununa mvafiq olsun, hm d agirdlrin idrak 40. 40Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovfalln, tfkkrn v hafizsini inkiaf etdirsin, onlarda axtarclq, tdqiqat aparmaq hvsi yaratsn. Masir drs veriln mhm tlblrdn biri d drsd agirdlrin mstqil ilr clb olunmasdr. Masir drslr KT il tciz olunmal v onlardan drsin mqsdin uyun istifad olunmaldr. Drsd mmkn olan fndaxili v fnlraras inteqrasiyadan geni istifad olunmal, yeni materialn yrdilmsi inteqrativ formada aparlmaldr. Drsin btn mrhllri bir-birini tamamlamal, hr mrhly ayrlan vaxt dzgn myynldirilmli, hm mllimd, hm d agird d vaxtdan qnat etmk vrdii yaradlmaldr. Masir drsin mhm tlblrindn biri d agirdlrin bilik v bacarqlarnn inkiafna nzart etmk, onlarn sviyysini qiymtlndirmkdir. Bunun n sistematik kild cari v dvr yoxlamalar (ifahi v yazl) keirilmli, nticlr thlil olunmal, agirdlrin zn v valideynlrin atdrllmaldr. Drsd meribanla v qarlql hrmt syknn igzar mhit yaradlmald, agirdlr azad v rahat raitd faliyyt gstrmlidirlr. Mvcud kurikulumunun sas xsusiyyti ondan ibartdir ki, biliklrin mnimsnilmsi prosesi mllimin rhbrliyi altnda onlarn agirdlr trlmsi il mayt edilir. Nticynml standartlarla myynldiriln tlim prosesind agirdlrin fnn zr bilik v bacarqlara yiylnmlri n pedaqogika elminin myyn etdiyi mxtlif tlim texnologiyalar, onlarn ayr-ayr metodik elementlrindn istifad edilmkl yana, agirdlrin ya v psixoloji xsusiyytlrin uyun gln masir sullardan v texnologiyalardan istifad edilmlidir. Bel ki, interaktiv metod v sullar agirdlrin maraqlarn tmin etmkl fallnn artmasna, birg faliyyt bacarqlarnn inkiafna gtirib xaracaq.Tlim strategiyalar tdris prosesind istifad olunan forma, sul, vasit v yanamalarn mcmusudur. Tlim mqsdlrinin dzgn myynldirilmsinin rtlri: Mzmun standartlarnn qismn v ya btvlkd reallamasnn myyn edilmsi Mzmun standartlarndak mumi msllrin mvzu baxmndan xsusildirilmsi Mzmun standartnda biliyin kateqoriyalarnn myyn edilmsi (deklarativ, prosedural, kontekstual) Mzmun standartnda bacarn xsusiyytinin myyn edilmsi (idraki, emosional, psixomotor) Biliyin kateqoriyas v bacarn xsusiyytlrinin tlim mqsdind ks etdirilmsi agird nailiyytinin qiymtlndirilmsinin sul v vasitlrinin seilmsiMQSDNTCSTRATEGYA 41. 41Milli kurikulum Abdulla QhrmanovKollektivl i Kollektivd ilmk, kollektiv faliyyt almaq bacarnn bnvrsi qoyulur, agirdlrd nsiyytyaratma bacarnn tkkl v inkiaf tmin edilir. Qruplarla i agirdlr myyn problemi hll etmk n qrupda birlirlr. Bu prosesd onlarn mzakir etmk, fikir mbadilsi aparmaq, mhakim yrtmk v birgfaliyyt bacarqlar inkiaf edir. Ctlrl i agirdlr tlim taprqlarn birg yerin yetirirlr. Bu drs formas agirdlr daha yaxndan mkdalq etmy v nsiyyt qurmaa, msuliyyti blmy optimal imkan yaradr. Frdi i agirdin faliyytini izlmk, potensial imkanlarn myynldirmk v inkiaf etdirmk mqsdi dayr. Bu tlim formas agirdin srbst dnmsi n real imkanlar yaradr.5.2.4. T l i m s u l l a r Kurikulumda myynldirirlmi standartlara uyun bilik v bacarqlarn formaladrlmas n riyaziyyat tlimind nnvi tlim metodlar il yana aadak interaktiv sullarn istifadsi tvsiy olunur: beyin hmlsi (qli hcum), Bib; mzakir; Venn diaqram; Klaster; Anlayn xarlmas Suallar, Problemli vziyyt v s.Beyin hmlsi Bu sul qli hcum da adlandrlr. agirdlrd yeni mvzuya maraq oyatmaq, habel onlarn nyi yax (v ya pis) bildiklrini aydnladrmaq mqsdil bu suldan istifad olunur. Hazrlanm sual lvhd yazlr, yaxud ifahi kild agirdlrin diqqtin atdrlr. agirdlr suallara sasn fikirlrini bildirirlr.Btn ideyalar rhsiz v mzakirsiz yazya alnr. Yalnz bundan sonra sylnilmi ideyalarn mzakirsi, rhi v tsnifat balayr. Aparc ideyalar yekunladrlr, agirdlr sylnmi fikirlri thlil edir, qiymtlndirir.Tlim formalarKollektivl(btv sinifl) iQruplarla(kiik kollektivl) iCtlrl iFrdi i 42. 42Milli kurikulum Abdulla QhrmanovAkvarium Myyn olunmu mvzu zr birinci qrup diskussiya aparr.15-20 dqiqdn sonra diskussiya dayandrlr, xarici dairnin itiraklar diskussiyann gediini qiymtlndirir v qruplar yerini dyirk bu v ya digr problemin mzakirsini davam etdirirlr. Akvarium un keirilmsinin 2-ci variant: Daxili dairnin itiraklar mllimin tklif etdiyi problemi mzakir edir v birinci variantdan frqli olaraq itiraklar bu zaman yalnz problemin lehin olan dlillri sylyirlr. Digr qrupun zvlri xarici daird stullarda ylirlr,dlillri dinlyir, yazya alr, thlil edir, z ks dlillrini hazrlayrlar.15-20 dqiqdn sonra diskussiya dayandrlr, xarici v daxili dairdn olan agirdlr z yerlrini dyiirlr. Onlar vvlki itiraklarn dlillrini tkzib etmk n diskussiya aparrlar. Burada qruplarn vahid fikr glmsi nmli deyil. Auksion Mllim yrniln mslni myyn edrk agirdlri auksionun keirilm qaydalar haqqnda tlimatlandrr. yrniln ya v ya hadsnin xsusiyytlri ardcl kild adlandrlr. Ham nvb il ya v ya hadis haqqnda fikir sylyir: hr bir fikirdn sonra mllim sayr. Bir, iki. Bu zaman baqa itirak tez tklif ver bilr. Sonuncu tklif vern qalib saylr .Fikirlr bir- birini tkrarlamamaldr. Bunun n ham bir-birini dinlyir. Nmun: Riyaziyyat drsind mllim 7 ddinin trkibini kerkn sinf 7 ddini nec aldnz? sualn vermkl auksion keirir. Mllim n mlumat Mmkn olan cavablar: 1) 6+1=7 4) 5+2=7 2) 4+3=7 5) 3+4=7 3) 2+5=7 6) 1+6=7 7) 1+1+1+1+1+1+1=7 Oyunda axrnc mmkn cavab vern agird Auksionu qazanr. Ziqzaq Bu sul mtnin mzmununun qsa mddt rzind agirdlr trfindn mnimsnilmsin imkan yaradr.agirdlr drd nfrlik qruplara blnr (sas qrup). Qruplardak agirdlr yenidn nmrlnir.Hr qrupdak eyni rqmli agirdlrdn yeni qrup (ekspert qrupu) yaradlr.yrnilck mtn qruplarn say qdr hisslr blnr v ekspert qruplarna verilir.Ekspert qruplar onlara veriln hissni oxumal v mzmununu qavramal v z vvlki qrupuna qaydaraq yrndiyi hissni onlara danmaldr.Mllim informasiyann dqiq verildiyin min olmaq n suallar ver bilr.Mhazir Mhazir mlumatn mllimdn agird trlm suludur. Bu suldan mvzu il bal mzmunun znginldirilmsi, tamamlanmas mqsdil istifad etmk mqsduyundur. Bel qsa mhazirlr 10-15 dqiq rzind aparlr. Mhazir il bal aadak msllr nzr yetirmk mqsdmvafiqdir: Mhazirnin mqsd v vziflrini dqiq myynldirmk, Plan trtib etmk v onu agirdlr paylamaq (v ya lvhd yazmaq). yani v texniki vasitlrdn istifad etmk. Mllim mhazir prosesini verbal (suallar vermk) v vizual (agirdlrin siftlrinin ifadsini v jestlrini mahid etmk) tnzimlmlidir. 43. 43Milli kurikulum Abdulla QhrmanovKarusel Drsdn vvl iri a kazlarda (vatman) mvzuya aid suallar yazlr. Mllim qruplara mxtlif sual yazlm bir kaz verir. Qrup zvlri sual oxuyur v bir cavab yazr. Kazlar saat qrbi istiqamtind mllimin kmkliyi il qruplara trlr. Karusel kimi kazlar btn digr qruplardan kerk axrda z qrupuna qaydr. Mllim bu kazlar yaz lvhsin yapdrr v btn sinif cavablar mzakir edir. Klaster (axlndirm) Mllim trfndn lvhd v ya i vrqlrind dair kilir v onun mrkzind yazlm anlay il bal sz v ya ifadlr sylmk agirdlr taprlr. Mrkzd yazlm anlaydan balayaraq hr nvbti sz onunla laqli szlr xtlrl birldirilir. Vaxt bitn qdr mmkn qdr ox fikir yazmaq v onlar laqlndirmk tvsiy olunur.Vaxt bitndn sonra alnan klaster mzakir edilir v mumildirm aparlr. Suallar Suallar drs prosesind tdqiqatlarn smrli qurulmasn stimulladrr. agirdlrin idrak fallnn artrlmasnda byk rol oynayr. Suallarn saynn 4-5 arasnda olmas mqsduyundur. Suallarn qoyuluu tnqidi tfkkrn inkiafna doru ynldilmli, mntiqi ardcllq gzlnilmli, mzmunlu v mvzu il bilavasit laqli olmaldr. BB Bilirm/styirm bilim/yrndim BB aadak mrhllr zr aparlr: Problem mllim trfindn elan edilir. Mllim lvhd 3 stundan ibart cdvl qurur v aadak blmlri qeyd edir: Bilirm/styirm bilim/yrndim agirdlr probleml bal bildiklrini sylyir v cavablar birinci stunda qeyd olunur. Hmin msl il bal bilmk istdiklri is ikinci stuna yazlr. Drsin sonunda bir daha hmin cdvl diqqt yetirilir v mvzu il bal yrndiklri nc stunda qeyd edilir.Rollu oyunlar Rollu oyunlar hr hans bir problem mxtlif nqteyi-nzrdn yanama tlb edir. Bu sul agirdlr hadislrin itiraks olmaq v mvcud vziyyt baqalarnn gzu il baxmaq imkan verir. Anlayn xarlmas Bu sul oyun- tapmaca formasnda keirilir v agirdlrd yksk fallq yaradr.Mllim lvhd dairvi kart asr, onun arxasnda agirdlrdn tlb olunan anlay yazr. Kartn yaz olmayan trfini agirdlr gstrir v gizldilmi anlaylarn xsusiyytlrin aid 2 v ya 3 ynldici sz sadalayr v ya yazr. agirdlr hmin xsusiyytlr uyun olaraq gizldilmi anlay taprlar. gr agirdlr anlay tapmaqda tinlik kslr, mllim lav olaraq yeni xsusiyytlr sadalayr. agirdlr z frziyylrini dedikdn sonra mllim bu tapmacanann tapilib-tapilmamsn hamya atdrr v kartokalarda yazlan szlri aqlayr. Mzakir Mzakir mvzu trafnda ideya, mlumat, tssrat, thlil v tkliflrin qarlql mbadilsidir. Onun sas vzifsi problemi thlil edrk hlli yolunu tapmaq, dzgn qrar qbul etmk n imkan yaratmaqdr. 44. 44Milli kurikulum Abdulla QhrmanovMzakir dinlmk, tqdim etmk, sual vermk mdniyytini formaladrr, agirdlrin mntiqi v tnqidi tfkkrn, fahi nitqini inkiaf etdirir. Mzakir apararkn vvlcdn agirdlr mzakir qaydalar xatrladlr. Mvzu aydn kild ifad olunur. Mzakir prosesini inkiaf etdirn suallar vermk v agirdlrin cavablarn nzrdn keirmkl mllim mzakirni tnzimlyir. Bu zaman cavab Bli v ya xeyr olan qapal suallar vermk mqsduyun hesab edilmir. Qrarlar aac Bu sul qrarlarn qbul edilmsi zaman alternativ yollar aradrmaq v thlil etmk mqsdi dayr. Mzakir olunacaq problem mllim trfindn izah edilir v onun hlli yollarnn bir ne variant agirdlrl birlikd myynldirilir. 4-6 nfrdn ibart qruplarda agirdlr problemin hlli yollarnn stnlklrini v atmazlqlarn thlil edir, onlar +, v ya – iarsinin qarsnda mvafiq qaydada qeyd edirlr. Son ntic cdvlin qrar hisssind yazlr v st rtlr. Btn qruplarn tqdimatndan sonra mllim ld olunmu nticlri mumildirmk n mzakir aparr. Sz assosiasiyalar Bu suldan istifad edilrkn yrnilck mvzuya aid sas sz (v ya sz birlmsi) lvhy yazlr. agirdlr hmin sz il bal ilk xatrladqlar fikirlri sylyir v hmin fikirlr mllim trfindn lvhy yazlr.Mvzu il bal olan szlr deyiln fikirlrin arasndan seilir v laqlndirilir, onlardan anlay v yaxud ideya xarlr.Bu anlay sasnda yeni materialn yrnilmsin balanr. Bu sul hm d ifahi formada ttbiq edil bilr. Problemli vziyyt Bu sul tnqidi tfkkr, thliletm v mumildirm vrdilrini inkiaf etdirir. Mllim vvlcdn problemi v mzakir n suallar hazrlayr. agirdlr 4-5 nfrlik qruplara blnr. Problemli vziyyt ks olunmu i vrqlri uaqlara paylanr. Hr qrup tklif ediln vziyytlrdn birini mzakir edir v hlli yolunu gstrir. Qruplar z ilrini bitirdikdn sonra sinifd mumi mzakir aparlr. Venn diaqram ya v ya hadislri mqayis etmk, onlarn oxar v frqli chtlrini myynldirmk n bu suldan istifad olunur. Venn diaqramndan istifad prosesi aadak mrhllr zr aparlr.Mqayis olunacaq ya v hadislr myynldirilirKsin dairlr kilir (ortada yazmaq n yer saxlanr)I v III daird mqayis olunacaq obyektlr qeyd olunuragirdlr tlimatlandrlr (tlimatda nyin mqayis olunaca v dairlrd oxar v frqli chtlrin nec qeyd olunaca bard danlr).Mqayis olunan obyektlr tsvir edilir: (frqli chtlr sa v sol trfd, oxar chtlr ksim dairsind qeyd olunur).Mqayis nticsind fikirlr mumildirilir.Layihlrin hazrlanmas Layihlrin hazrlanmas mxtlf mvzularn mstqil kild tdqiq edilmsidir. agirdlr z layihlrini tqdim etmzdn vvl uzun mddt onun zrind ilyirlr. Layihlr agirdlrin tdqiqat vrdilrinin, biliklr mstqil yiylnm bacarqlarnn formalamasnda mhm rol oynayr, onlara mstqil kild z faliyyt proqramlarn qurmaa, habel z vaxtn v iini qrafik zr planladrmaa kmk edir.Bu sul hminin agirdlrin bir-biri il, elc d 45. 45Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovmktbdn knarda mxtlif adamlarla qarlql laqsi n rait yaradr, hadislrin hr hans bir aspektini daha drindn anlamaa imkan verir, lav dbiyyatdan istifad etmy istiqamtlndirir. Layihlr hazrlayarkn mllim mvzu v ya problemi myyn edir v sinf bunlardan birini semk imkan verir. Problem hminin sinif trfindn qli hcum sulu il seil bilr. Problem konkret olmaldr. Mllim v agirdlr birlikd layih zrind iin balama v baa atma mddtini, istifad olunacaq yani vasitlri (dbiyyatlar, mnblr, tsviri vasitlr v s.) bunlar ld etmk yollarn, i formalarn (frdi yoxsa, qrup klind) myyn edirlr. prosesind mllim suallara cavab ver v ya yol gstr bilr. in icrasna is agirdlr z cavabdehdir. Tdqiqatn nticsi hesabat, xrit, illstrasiya, fotokillr cdvllr, qrafiklr, formasnda ifad oluna bilr.Soru vrqlri v msahib Bu sullar aradrlan msl il bal fakt v hadislr haqqnda myyn qruplarn ictimai ryini yrnmk mqsdil aparlr. Soru vrqi aradrlan msl il bal trtib edilir v burada suallar qoyulur. Soruda itirak ednlr bu vrqi mstqil doldurur. Msahib is aradrlan msl il bal mlumat almaq n aparlr. Bu sullardan istifad edrkn aadak mrhllrin gzlnilmsi mqsdmvafiq hesab edilir: Problemi myyn etmk i tkil etmk (Soru v ya msahib keirmk n suallar hazrlamaq) Mlumatlar toplamaq ( Suallarn cavablarn toplamaq). ld edilmi mlumatlar thlil etmk v mumildirmk. 46. 46Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov6. MUM THSL SSTEMND YEN QYMTLNDRM MEXANZMLRNN TTBQAzrbaycan Respublikasnda thsil sahsind yeni qiymtlndirm sisteminin hazrlanmas Thsil Sektorunun nkiaf layihsind prioritet istiqamtlrdn biri kimi myyn olunmudur. Azrbaycan Respublikasnn mumthsil sistemind Qiymtlndirm Konsepsiyas (bundan sonra – Konsepsiya) lkd yaxn illr rzind thsild qiymtlndirm msllri il bal tdbirlri idar etmk n nzrd tutulmudur. Sndin sas mzmunu qiymtlndirm faliyytinin qanuniliyini tmin edn prinsiplrin myynldirilmsin, bu faliyytin aparc istiqamtlrinin tyin edilmsin, qiymtlndirm tdbirlrini hyata keirn qurumlarn sosial statusunun gclndirilmsin, qiymtlndirmdn tlim v tdrisin ehtiyaclarn dmk n istifad edilmsin ynldilmidir.6.1. Masir dvrd qiymtlndirm faliyytin qoyulan tlblrYeni qiymtlndirm sistemi aadaklar tmin edir: thsild msbt dyiikliklrin aparlmas n mhm vasit rolunun yerin yetirilmsini; thsilin keyfiyyti n sas gstrici olan “agirdin tlim nticlri” haqqnda etibarl mlumat verilmsini; qiymtlndirm vasitsil agirdin bilik v bacarqlar haqqnda kifayt qdr mlumat ld edildikdn sonra fnn kurikulumlarnda v drsliklrd mvafiq dyiikliklrin aparlmasn; thsild olan bzi neqativ hallara qar mbariz vasitsi funksiyasn; qiymtlndirmd yeni yanamalarn yaddaa saslanan qiymtlndirmnin ksin olaraq, mntiqi tfkkr vrdilrinin inkiafna xidmt etmsini.6.2. agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi sahsind mvcud olan problemlrHazrk qiymtlndirm sisteminin thlili zaman akara xarlan problem v nqsanlar aadak kimi qrupladrmaq olar: dqiq myynldirilmi qiymtlndirm standartlarnn olmamas sbbindn qiymtlndirm prinsiplrinin pozulmas; qiymtlndirm sul v vasitlrinin keyfiyytlrinin tsvir olunmamas, onlarn sas xsusiyytlrinin v meyarlarnn dqiqldirilmmsi; qiymtlndirm vasitlrinin texniki keyfiyytlrin diqqt yetirilmmsi v qeyri-standart vasitlrdn istifad olunmas; qiymtlndirmy v onun sullarna mxtlif yanamalarn mvcudluu raitind dqiqldirmlrin vaxtar aparlmamas; nailiyytlrin qiymtlndirilmsi prosesind agird faliyytinin nticlrinin obyektiv saslandrlmamas; masir qiymtlndirm metodlarndan istifad tcrbsinin mhdudluu, mtxssislrin bu sahd hazrlq sviyysinin aa olmas; tdris proqramlarn hazrlayan v qiymtlndirm faliyyti il mul olan mtxssislr arasnda qarlql laqnin yaradlmamas; inzibati prosedurlarn qeyri-ffafl, qiymtlndirm faliyytinin qanuniliyin zmantin verilmmsi; qiymtlndirm nticlrinin thlilinin aparlmamas v mvafiq hesabatlarn hazrlanmamas. 47. 47Milli kurikulum Abdulla QhrmanovBu problemlrin uzun mddt hll edilmmsi Azrbaycann thsil sistemindki qiymtlndirm mexanizmind aadak xarakterik atmazlqlarn yaranmas il nticlnmidir: mvcud qiymtlndirm mexanizmi tlim prosesinin ehtiyaclarna kifaytedici sviyyd ynlmir, onun trkib hisssin evrilmir v keyfiyytinin yksldilmsin xidmt etmir; bu mexanizm subyektiv xarakter dayr, agirdi, bir qayda olaraq, zbrlmy v ksr agirdlri qiymt almaq xatirin oxumaa thrik edir; tlim prosesind yalnz formal biliklr qiymtlndirilir, ox hallarda mqsd qiymt yazmaqla mhdudlar, agirdlr znqiymtlndirm imkan verilmir; tdris zaman mllim qiymtlndirm vasitsil agirdlrl smrli ks-laq yarada bilmir; mvcud qiymtlndirm sullarnn mhdudluu yeni tlim texnologiyalarnn smrli ttbiqin imkan vermir.6.3. Konsepsiyann yaradlmas n zruri sbblridaretmnin daha demokratik sullarna keilmsi; lkd aq vtnda cmiyytinin qurulmas; inkiaf etmi lklrl smrli mkdaln tmin edilmsi; beynlxalq bazar mnasibtlrinin v iqtisadi rqabt raitinin yaradlmas; milli znqayd hisslrinin alanmas.6.4. sas qiymtlndirm nvlriagird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi agirdin biliklr yiylnmk, onlardan istifad etmk, ntic xarmaq bacarqlar haqqnda mlumatlarn toplanmas prosesi kimi qbul edilir v aadak mqsdlr xidmt edir: agirdin nailiyytinin (v ya gerilmlrinin) izlnilmsi (monitorinqi); tlim prosesind qrarlarn qbulu; agirdin tlim nticlrinin qiymtlndirilmsi; kurikulumun qiymtlndirilmsi.Masir qiymtlndirmnin nnvi qiymtlndirm il mqayissinnvi qiymtlndirmMasir qiymtlndirmQiymtlndirm agird qiymt yazmaq kimi qbul olunurdu, agird yalnz qiymt almaq xatirin oxuyurdu.Qiymtlndirm thsilin keyfiyytinin yksldilmsin ynlldilir v onu idar edn vacib amil kimi meydana xr.Cari qiymtlndirm formalizm gtirib xarrd. Mllimin subyektiv ryin saslanrd.Cari qiymtlndirilmnin aradan qaldrlmas mzmun standartlarnn btvlkd mnimsnilmsini v qiymtlndirmnin obyektivliyini tmin edir.Tdris prosesinin yalnz myyn bir hisssind ttbiq edilirdi.Tdris prosesinin btn mrhllrind ttbiq edilir.sasn bilik sviyysi qiymtlndirilirdi.agirdin nailiyyti (qazanlan dyrr) qiymtlndirilir, inkiaf sistemli klid izlnilir.Qiymtlndirm standartlar mvcud deyildi.Mzmun standartlarnn mnimsnilmsi sviyysini lmk n qiymtlndirm standartlar myynldirilmidir. 48. 48Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov6.4.1. Beynlxalq qiymtlndirmnBeynlxalq qiymtlndirm thsilin keyfiyytinin yksldilmsi v qiymtlndirilmsi funksiyalarn yerin yetirir. Burada mqayisetm tdqiqatlar, monitorinqlr vasitsil aparlr, lkd thsilin vziyyti haqqnda mlumat ld etmk, hlli tlb olunan daha hmiyytli problemlri z xarmaq, onlar aradrmaq, nticlri xarici lklrl mqayis etmk imkan yaradlr. Bu qiymtlndirm agirdlrin qazanlm bacarqlardan istifadetm imkanlarnn qiymtlndirilmsin ynldilmidir, ildn bir hyata keirilir, itirak lklrin agirdlrinin nticlri arasndak frqlri izah edn amillri (agirdlrin v onlarn aillrinin, thsil mssislri v tdris prosesinin xsusiyytlrini) yrnmy, riyazi savadllq, oxu savad, tbit elmlri savadll v lav olaraq mxtlif tipli problemlri hlletm bacarqlarn qiymtlndirmy xidmt edir.6.4.2. Milli qiymtlndirmMilli qiymtlndirm thsilin keyfiyytin nzart etmk n myyn tdris dvrnn sonunda mtmadi olaraq hyata keiriln v agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsini tmin edn sistemdir. Xsusi tmsiledici seim etmkl, 4-c v 9-cu sinif agirdlri arasnda obyektiv testlr, soru vrqlri v mvafiq tlimatlar vasitsil bir qayda olaraq, 4-5 ildn bir aparlr v ld olunan nticlr kurikulumun, tlim-tdris prosesinin keyfiyytinin, thsild aparlan digr dyiikliklr

MİLLİ KURİKULUM,DÖVLƏT TƏHSİL STANDARTLARI,TƏHSİLİN MƏZMUNU

Təhsilin məzmunu didaktikanın əsas problemlərindən biridir. Təhsilin məzmunu bir neçə amillə müəyyən edilir:

a) cəmiyyətin tələbatı, elm və texnikanın inkişaf səviyyəsi, ictimai quruluşun xarakteri ilə;
b) təlimin məqsəd və vəzifələri ilə;
c) şagirdlərin real təlim imkanları ilə.

Təhsilin məzmunu bütöv təlim prosesinin mühüm bir ünsürü kimi, özündən əvvəl gələn ünsürlə – təlimin məqsədi ilə şərtlənir. Bəs təlimiн başlıca məqsədi nədir?

Bu sualla bağlı pedaqogika tarixində təhsilin məzmununa dair müxtəlif nəzəriyyələr mövcud olmuşdur: formal və maddi təhsil nəzəriyyələri (XVIII-XIX əsrlərdə).

Formal təhsil nəzəriyyəsinə görə, təlimin məqsədi şagirdlərin ağlını, zehni qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdir. Bu mövqedə duran pedaqoqların fikrincə, elmi bilikləri öyrənmək üçün məktəb illəri kifayət deyildir. Zehni cəhətdən inkişaf edən insan istədiyi biliyi müstəqil əldə edə bilər. Bu nəzəriyyə məktəbdə zehni inkişafa imkan verən fənləri – qədim və müasir dilləri, riyazi fənləri keçməyi təklif edirdi. Vaxtilə klassik gimnaziyalarda, mədrəsələrdə təlim bu səpgidə qurulurdu.

Maddi təhsil nəzəriyyəsinə görə, təlimin məqsədi həyatda bilavasitə lazım olan praktik bilik və bacarıqlar verməkdən ibarətdir. Bu mövqedə duran pedaqoqların fikrincə, məktəbdə faydalı həyati biliklər verən fənlər – təbiətşünaslıq, botanika, biologiya, kimya, fizika və s. keçiлməlidir. Vaxtilə real məktəblərdə təlim bu cür qurulurdu.

Göstərilən hər iki nəzəriyyə birtərəflidir, çünki onlar təlimin əsas məqsədlərini ayırır və bir-birinə qarşı qoyurdu.

2. Azərbaycan Respublikasında Ümumi Təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulum). Təhsilin məzmunu özündə şagird və tələblərin mənimsədiyi biliklər, formalaşan bacarıqlar və vərdişlər sistemini əhatə edir. Təhsilin məzmunu dedikdə, şagirdlərin müxtəlif dərslərdə yiyələnməli olduqları bilik, bacarıq və vərdişlərin həcmi və xarekteri nəzərdə tutulur ki, bunlar Ümumi Təhsil Konsepsiyasında – Milli Kurikulimda, dövlət təhsil standartlarında, tədris planında, tədris proqramlarında, dərslik və dərs vəsaitlərində öz əksini tapır. Milli Kurikulum 2006-ci ildə qəbul olunmuşdur. Bu barədə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetnin 30 oktyabr 2006 –cı il tarixi qərarında deyilir ki, o, ümumi təhsil üzrə təlim nəticələrini, məzmun standartlarını, ümumi təhsilin hər bir pilləsində nəzərdə tutulan fənləri, həftəlik dərs və dərsdən kənar məşğələ saatlarının miqdarını, pedaqoji prosesin təşkili, təlim nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi və monitorinqi üzrə əsas prinsipləri və ayrı-ayrı fənn kurikulumlarının strukturunu əhatə edir.

Kurikulum latın sözü olub, kurs, istiqamət, təlim kursu deməkdir. Təlim kurikulumlarından ilk dəfə ABŞ-da (1918) istifadə olunmuşdur.

Kurikulum tədris planlarını, tədris proqramlarını, metodik işləmələri, qiymətləndirmə meyarlarını, şagird və onun hazırlıq səviyyəsinə verilən tələbləri, hər bir dərsin konkret inkişafetdirici məqsədini, metodik təminatı, dəyərləndirmə modelini, texniki təchizatı və pedaqoji texnologiyaları özündə birləşdirir.

Download pdf – Milli kurikulum vesait abdulla

2. 2Milli kurikulum Abdulla QhrmanovMNDRCATGR . 41. TARX MLUMAT . 52. AZRBAYCANDA KURKULUM . 63. KURKULUM NDR . 104. FNN KURKULUMLARININ STRUKTURU V MZMUNU . 114.1. Kurikulum islahatn zruri edn sbblr . 114.2. mumi thsil pillsinin dvlt standart v proqramlar (kurikulumlar) sndinin sas xsusiyytlri . 114.2.1. mumi thsilin mzmunu . 114.2.2. mumi thsilin idar olunmas . 124.2.3. mumi thsilin infrastrukturu . 124.2.4. mumi thsilin maddi-texniki v tdris bazas . 124.2.5. mumi thsil pillsind thsilvernlrin keyfiyyt gstricilri . 124.2.6. mumi thsil pillsind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysi . 134.3. Thsil proqram (kurikulum) . 134.4. MUM THSLN SVYYLR ZR TLM NTCLR . 144.4.1. btidai thsil zr mumi tlim nticlri . 144.4.2. mumi orta thsil zr mumi tlim nticlri . 144.4.3. Tam orta thsil zr mumi tlim nticlri . 154.4.4. mumi orta thsil sviyysind mzmun standartlar. 164.5. Kurikulumun sas xsusiyytlri . 204.6. Milli Kurikulumun strukturu . 214.6.1. Milli kurikulumdan fnn kurikulumuna keid . 214.6.2. Fnn kurikulumlarnn sciyyvi chtlrinin mqayisli tsviri . 224.6.3. Fnn kurikulumunun strukturu . 234.6.4. Fnnin mqsdi v mzmunu . 234.6.5. Mzmun standartnn quruluu . 315. MASR KURKULUMLAR V YEN TLM STRATEGYALARI . 345.1. Fnn zr tlimin tkilin veriln sas tlblr . 345.2. Tlim faliyytinin planladrlmas . 345.2.1. Perspektiv planladrma aparmaq mqsdil mllim n zruri hesab ediln bacarqlar . 345.2.2. Gndlik planladrma nmunsi. 355.2.3. Tlim strategiyalar ndir? Tliminin tkilin veriln sas tlblr . 395.2.4. T l i m s u l l a r . 416. MUM THSL SSTEMND YEN QYMTLNDRM MEXANZMLRNN TTBQ . 466.1. Masir dvrd qiymtlndirm faliyytin qoyulan tlblr . 466.2. agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi sahsind mvcud olan problemlr . 466.3. Konsepsiyann yaradlmas n zruri sbblr . 476.4. sas qiymtlndirm nvlri . 476.4.1. Beynlxalq qiymtlndirmn . 486.4.2. Milli qiymtlndirm . 486.4.3. Mktbdaxili qiymtlndirm nvlri . 486.4.4. Diaqnostik qiymtlndirm . 496.4.5. Formativ qiymtlndirm . 506.4.6. Summativ qiymtlndirm . 536.4.7. Qiymtlndirm standartlarnn v qiymtlndirm vasitlrinin hazrlanmas . 557. YEN DRSLK KOMPLEKTLRN SAS TRKB HSSLR . 598. TEZAURUS . 60 3. 3Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov9. Drs dinlm vrqi . 6210. THSL DAR FLSFI BAXILAR . 64Formativ qiymtlndirm jurnal . 66Mktbli kitabas . 68 4. 4Milli kurikulum Abdulla QhrmanovGRAzrbaycan thsil sistemin 90-c illrdn balayaraq yeni pedaqoji terminalogiya daxil olmudur. Bu Kurikulum (slahatn balancnda Kurrikulum adlanrd. Bu sz Azrbaycan dilinin ahng qanunlarna uyun glmdiyi n dililr bu termini Kurikulum kimi istifad etmyi tklif ediblr) pedaqoji terminologiyas idi. Daha sonralar elm v thsil sahlrind termin kimi ilnmy balamdr. Kurikulum thsilin mzmunu, tkili v qiymtlndirilmsi il bal btn msllri znd ks etdirn konseptual snddir. Kurikulumun sasn thlil, trtib, ttbiq, v qiymtlndirm tkil edir. Kurikulum masir drs modelinin sas rivlri zr fnlr kursunun hr bir blmsinin mqsdini, mzmununu, tdris-tlim faliyytini, nailiyytlrini, onlarn qiymtlndirilmsini ks etdirir. Qlobal dnyann informasiya bolluu raitind mktbin, thsilin vziflri dyiir. Aln, intellektin inkiaf etdirilmsi n plana keir. Dnyann thsil mkannda sadc bilik, bacarqlar deyil, dyrlr, sritlr xsiyytin inkiafnda mhm atributlar kimi qiymtlndirilir v bugnk thsilin keyfiyyt gstricilri kimi qbul edilir. Bel bir zamanda Azrbaycan da mstqillik ld etmi lklrdn biri kimi btn sahlrd, o cmldn thsild islahatlar aparr. Mstqil Azrbaycann memar ulu ndr Heydr liyev demidir: “ndi thsil sistemind islahatlarn sas mqsdi ondan ibartdir ki, Azrbaycan thsil sistemi dnya thsil sisteminin standartlarna uyunlasn”. 5. 5Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov1. TARX MLUMATKurikulum (curriculum) latn sz olub, lgvi mnas kurs, elm, yol, qa demkdir. Bu sz ingilisc-rusca lgtlrd tlim kursu, tdris plan, proqram kimi izah olunur. Curriculum szn ilk df Leyden (1582-ci il) v Qlazqo (1633-c il) hrlrinin universitetlrinin sndlrind rast glir. Bzi alimlrin qeyd etdiklri kimi, 1876-c ildn etibarn ondan bir termin kimi istifad olunmaa balanmdr. lk fnn kurikulumlar 1918-ci ild AB-da meydana glmdir. tn srin 70-ci illrindn sonra kurikulum nzriyysi formalamdr. Azrbaycanda bu termindn ken srin 90- c illrinin axrlarndan balayaraq istifad olunur. lk df The Oxford English Dictionary (OED- Oxford ngilis dili Lti) leksikoqrafik termin kimi bu sz ildib. Mnas, cbari tdris kursu v ya tdris mssissind hazrlq demkdir. Kurikulum dnyann mtrqqi thsil modellrindn biri olmaqla hazrda geni miqyasda ttbiq olunur. Avropa lklrind kurikuluma thsilin sasn tkil edn snd kimi yanalr. Konseptual snd kimi onun mzmununda standartlar, zruri minimum, thsil alanlarn hazrlna qoyulan tlblr, texnologiya v qiymtlndirm msllri hat edilir. slind bu msllrin hr biri kurikulumda onun trkib hisssi mhm komponentlri kimi ehtiva olunur. Hmin komponentlrin bir-biri il qarlql laqsi, hr hans birinin digrini tamamlamas, onun mntiqi davam olmas vacib tlb kimi gzlnilir. 6. 6Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov2. AZRBAYCANDA KURKULUMHazrda Azrbaycan znn thsil sistemini dnyann n mtrqqi lklrinin thsil prinsiplrindn istifad etmkl tkmilldirir, mzmun v struktur dyiikliklri aparr. nsann hyati bacarqlara malik bir xsiyyt kimi formalamas istiqamtind smrli faliyyt gstrir. Azrbaycanda thsil sahsind islahatlar mhz bu mntiq uyun olaraq pill-pill aparlr. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti mhtrm lham liyev cnablar demidir: “Btn ilr mhz mktbdn balayr, thsil diqqt, mllim qay hmi olmaldr. Btn dvlt orqanlar bu tvsiylri eitmli v praktik hyatda bunu tmin etmlidir”. Azrbaycann tarixind artq tlbynml bir thsil sistemi formalar. Cmiyytimizin ehtiyac v tlbatlarna uyun bel bir thsil sisteminin qurulmasnda demokratikldirm, humanistldirm, inteqrasiya, diferensialladrma, frdildirm, humanitarladrma mhm pedaqoji prinsiplr kimi nzr alnr. xsiyytin maraq v ehtiyaclarn, arzu v istklrini sas gtrmkl thsil alanlarn mnafeyin xidmt gstrmk n plana kilir. Bellikl, thsilin btn sahlrind dnmz xarakter malik, ardcl v sistemli ilr rvac verilir. O cmldn kurikulum islahatlar elmi sasda mqsdynl, planl kild aparlr. Kurikulum islahatlar Azrbaycan hkumti il Dnya Banknn Beynlxalq nkiaf Assosiasiyas arasnda balanm ilk Kredit Sazii sasnda balayb. 15 iyun 1999-cu il tarixd “Azrbaycan Respublikasnn thsil sahsind slahat Proqram” tsdiq olunmudur. 1999-cu ildn bnvrsi qoyulan bu islahatn yrdici innovasiya mrhlsind mumthsilin vziyytinin aradrlmas, glck faliyytlr n istiqamtlrin myynldirilmsi, pilot mssislrin tkili, mtxssislr kurikulumlarn hazrlanmas sahsind zruri bacarqlarn alanmas v sair sahlrd ilr grlb. Beynlxalq v milli sviyyli mtxssislr trfindn mumi thsil sistemind aparlan aradrmalar birbaa onun mvcud durumunu myynldirmy ynlib. Xsusn inzibati amirlik sistemindn xan bir lk kimi Azrbaycanda tlim-trbiy iinin xarakterik chtlri yrnilib. Thsil sahsind slahat Proqram 1999-2013-c illri hat edir. Kurikulum islahat thsil islahatnn sas istiqamtlrindn biridir. Thsil islahatlarnn mrhllriMrhlDvrMzmunuI mrhl1999-2003yrdici-innovativII mrhl2004-2007hazrlqIII mrhl2008-2013ttbiqetmHmin aradrmalarda birmnal kild bel qnat hasil edilmidir ki, Azrbaycanda mumi thsil, sasn, lzumsuz olaraq elmlrin saslarnn yrdilmsin ynlib v agirdlrin hyati bacarqlara yiylnmsi n istiqamtlndirilmsi imkanlar mhdudlab. Bundan lav, qloballaan dnyann prinsiplrinin ksi olaraq fnlr daha ox fundamental biliklr mnbyi kimi baxlb. Onlarn inkiafetdirici, trbiyvi imkanlarna zif diqqt yetirilib. Ona gr d mumi thsil kurikulumlarnn yenidn hazrlanmas tklif olunub. Bellikl, yrdici innovasiya mrhlsind grlm ilr Dnya Banknn rhbrliyi trfindn rbtl qarlandndan 2003-2013-c illri hat edn, iki mrhld hyata keirilmsi nzrd tutulan v birinci mrhld 5 komponentdn ibart olan ikinci layih myynldirilib. “mumi orta thsilin keyfiyyti v real tlbatlara uyunluu” adl birinci komponentin alt- komponentlrindn biri kimi “Kurikulum islahat” tsdiq olunub.Tcrb gstrir ki, tlimin mqsd, mzmun, forma, metod v vasitlrdn ibart sistemi hmi aparc olsa da, ona yanamalar mxtlif olmudur. Sadalanan vacib komponentlrin strateji bir 7. 7Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovxtd laqlnmsi, uyun prinsiplr tabe olmamas onlarn mnimsnilmsini tinldirmi v ttbiq imkanlarn mhdudladrmdr. Kurikulum modelin mracit olunmas onlarn bir mcraya gtirilmsin, bir xtt zr qurulmasna imkan yaratmdr. Nticd komponentlrin bkli vahid strukturu ml glmidir. Baqa szl, thsild mxtlif faliyytlrin mzmununu hat edn xsusi snd meydana xmdr. Bu sndin zlliyi ondadr ki, o, tlimin mzmununu, strategiyalarn, qiymtlndirm mexanizmlrini v sairi birldirmkl konseptual xarakter dayr. Btn resurslarn yaradlmasnda, tlim prosesinin tkili v aparlmasnda baza rolunu oynayr v drsliklri trtib ednlrdn balayaraq ta tlim prosesind qiymtlndirm il mul olan btn mtxssislr qdr insanlarn faliyytini istiqamtlndirir. Bs kurikulumlar nec hazrlanr? Onlarn mllifi kimlrdir? Thsil kurikulumlarnn hazrlanmas ar bir prosesdir. Ona cmiyytin btn zmrlrindn olan insanlar (mtxssislr, mllimlr, valideynlr, agirdlr v b.) clb edilirlr. Dnyada kurikulumlarn yaradlmas ii il xsusi qurumlar mul olur. Hmin qurumlar z trafna fal qvvlri toplayaraq cmiyytin tlbatlarna uyun mzmun v texnologiyalar sistemi hazrlayrlar. Bzn thsil kurikulumlarnn bir v ya bir ne xs trfindn hazrlanmasnn mmknly bard mlahizlr sylnilir. Bu, vvlki thsil proqramlar n xas olan xsusiyytlrdir. Hmin proqramlar tklifynml olduundan bir v ya bir ne nfrin subyektiv mlahizsi kimi irli srlrk istifady verilirdi. Thsil kurikulumlar is maraql olan trflrdn (mtxssislr, mllimlr, valideynlr, agirdlr) ibart daha ox insann mnasibtini hat etmkl obyektiv xarakter dayr. Ona gr d dnya lklrind thsil kurikulumlarnn hazrlanmasnda ii qruplarndan v onlarn faliyyt mexanizmlrindn ibart texnologiyalara mracit olunur. Azrbaycanda da kurikulumlar hazrlanarkn bel bir texnologiyaya istinad edilmidir. 2005-ci ild Thsil Problemlri nstitutunun strukturunda Kurikulum Mrkzi yaradlm, hmin vaxtdan respublikada kurikulum hrkat balanmdr. Yzlrl mllim, thsil iisi bu hrkata qoularaq kurikulumlarn hazrlanmas istiqamtind mzakirlrin itiraksna evrilmi v 400- qdr zv olan 23 ii qrupunun trafnda birlrk kurikulumlarn hazrlanmas prosesin qoulmudur. Dnya Banknn prosedurlarna sasn seilmi 95 nfr milli mslhti, kurikulum v qiymtlndirm sahsind beynlxalq miqyasda tannm Hollandiyann “CTO QROEP” tkilat kurikulumlarn hazrlanmasnda mslhtilik xidmtlri gstrmilr. Bellikl, “Azrbaycan Respublikasnda mumi thsilin Konsepsiyas (Milli Kurikulumu)” sndinin 2006-c ild, I-IV siniflr n fnn kurikulumlarnn 2007-ci ild ilk df hazrlanaraq tsdiq olunmas respublikamzn thsil hyatnda hadisy evrilmidir. Kurikulumlar hazrlanarkn, ilk nvbd, dnyann AB, Rusiya, Hollandiya, Avstraliya, ngiltr, Finlandiya, sve, Trkiy, Kanada, Moldova, Qazaxstan v baqa lklrin bu sahd tcrblri diqqtl yrnilmi, thlillr aparlmdr. i qruplarnda mzakirlr keirilmidir. Obyektiv qrarlarn qbul olunmas diqqt mrkzind saxlanlmdr. i qruplar trfindn hazrlanan kurikulumlarn layih variantlar dflrl mzakir olunaraq mrhl-mrhl respublikann pedaqoji mtbuatnda – “Azrbaycan mllimi”, “Thsil problemlri” qzetlrind drc edilrk oxucularn v pedaqoji ictimaiyytin mhakimsin verilmidir. Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, kurikulumlarn layih variantlar il bal Thsil Nazirliyin minlrl tklif gndrilmidir. Hmin tkliflrd mllimlr kurikulumlar tqdir etmkl ona mnasibt bildirmi, mzmun standartlarn mqsduyun saym, layih variantnn tkmilldirilmsi n zruri hesab etdiklri tkliflrini irli srmlr.Eyni zamanda kurikulumlar AB, Avstraliya, Hollandiya kimi xarici lklrdki bu il mul olan qurumlara, mtxssislr ry gndrilmi, onlar trfindn msbt qiymtlndirilmidir. 8. 8Milli kurikulum Abdulla QhrmanovBeynlxalq ekspertlr hazrlanm yeni kurikulumlar inkiaf etmi Avropa lklrinin kurikulumlar sviyysin uyun sndlr kimi qiymtlndirmilr. Artq drd ildir ki, fnn kurikulumlarnn ttbiqin balanlmdr. Fnn kurikulumlar mahiyyt etibaril cmiyyt n hrtrfli inkiaf etmi xsiyytin formalamasna imkan yaradan, cmiyytin tlblrin cavab vern mhm thsil sndi kimi nticynml, xsiyytynml v inteqrativ xarakter dayr. Onlarn mzmunu agird faliyytinin ardcl olaraq izlnmsin, nailiyytlrin mntzm kild qiymtlndirilmsin imkan yaradr, tlim prosesi il gzlniln ntic arasnda ks-laq mexanizminin qurulmasn tmin edir. Dnya pedaqoji fikrind kurikulumlar nzri v praktik chtdn geni yrnilmi, xsusi nzriyylr formalamdr. Azrbaycan da z faliyytimizd onlara istinad etmidir. He bhsiz, bu bard respublikamzda fundamental pedaqoji aradrmalarn aparlmasna, thsil sahsindki faliyytlrin xarakteri, onlar arasndak laq v mnasibtlr, kurikulumlarn konseptuall v inteqrativliyi, mzmun standartlarnn komponentlri, bilik v faliyyt, onlar arasnda laq v ballq kimi mahiyytynml msllrin yrnilmsin ehtiyac yaranmaqdadr. Bu problemlr konseptual xarakter dayr v masir didaktikann nzri msllrindn biri kimi znn tdqiqatlarn gzlyir. Bu gn kurikulumlarda yer tutan mzmun standartlar xsiyytynml thsilin nticlri olmaqla inteqrativ xarakter dayr v dyrlri ifad edir. Bu dyrlr uaqlarn mumi inkiafn, intellekt sviyysini myynldirmk imkan yaradr. Kurikulumlar elmi sasda, sistemli olaraq hazrlanm yeni thsil sndlridir. Ttbiq edildikc, tbii olaraq, onlarn tkmilldirilmsi istiqamtind mlahizlr yaranr. Thsil islahatlar il bal dvlt sndlrilSndin adTsdiqi1999Azrbaycan Respublikasnn thsil sahsind slahat Proqramnn tsdiq edilmsi haqqnda.ARPS. 15 iyun 1999. 16820032003-2005-ci illr n Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun azaldlmas v iqtisadi inkiaf zr Dvlt ProqramARPF. 20 fevral 2003. 2003Azrbaycan Respublikasnda yeni mumthsil mktblrinin tikintisi, mvcud mktblrin sasl tmiri v masir tdris avadanlqlar il tmin olunmasna dair Dvlt Proqram 2003-2007ARPF. 2003.2004Azrbaycanda regionlarn sosial-iqtisadi inkiaf Dvlt Proqram (2004-2008-ci illr)ARPS. 2004. 20052005-2009-cu illr n mumthsil mktblri bksind pedaqoji kadrlarla tminat zr Dvlt ProqramARPF. 2005.2005Azrbaycan Respublikasnda xsusi qayya ehtiyac olan (salamlq imkanlar mhdud) uaqlarn thsilinin tkili il laqdar Dvlt Proqram-2005-2009ARPF. 2005.2005Azrbaycan Respublikasnda xsusi qayya ehtiyac olan (salamlq imkanlar mhdud) uaqlarn thsilinin tkili il laqdar Dvlt Proqram-2005-2009ARPF. 2005. 9. 9Milli kurikulum Abdulla QhrmanovlSndin adTsdiqi2005Azrbaycan Respublikasnda mumthsil mktblrinin KT il tminat Proqram 2005-2007ARPF. 2005.2006Azrbaycan Respublikasnda dvlt uaq mssislrindn uaqlarn aillr verilmsi (de-institutladrma) v alternativ qay Dvlt Proqram 2006-2015ARPF. 2006.2006Drslikl tminat Proqram 2006-2015ARPF. 2006.2006Xsusi istedada malik olan uaqlarn (gnclrin) yaradclq potensialnn inkiaf zr Dvlt Proqram 2006-2010ARPF. 2006. 2006Azrbaycan Respublikasnn mumi thsilin konsepsiyas (Milli Kurrikulumu)ARNKQ. 3 iyun 2010. 10320082008-2015-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun azaldlmas v davaml inkiaf Dvlt ProqramARPS. 15 sentyabr 2008. 2009Azrbaycan Respublikas regionlarnn 2009-2013-c illrd sosial-iqtisadi inkiaf Dvlt ProqramARPF. 14 aprel 2009. 2009Azrbaycan Respublikasnn mumi thsil sistemind Qiymtlndirm Konsepsiyas.ARNKQ. 13 yanvar 2009. 9 2009Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qanunu.ARP. 19 iyun 2009. 2010″mumi thsil pillsinin dvlt standart v proqramlar (kurikulumlar)”nn tsdiq edilmsi haqqndaARNKQ. 3 iyun 2010. 103 2011mumi thsil mktblrind v ilk-pe ixtisas thsili mssislrind thsilalanlarn qiymtlndirilmsi v yekun dvlt attestasiyasnn aparlmas qaydalarARTNQ. 3 may 2011. 736Qsaltmalar: ARP – Azrbaycan Respublikas Prezidenti. ARPF – Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman. ARPS – Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Srncam ARNK – Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabineti ARNKQ – Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin Qrar ARTN – Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi ARTNQ – Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin Qrar 10. 10Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov3. KURKULUM NDRKurikulum ndir?Kurikulum mnc latn sz olub lti mnas yol, istiqamt, “kurs”, “elm” demkdir.Thsil kurikulumlar xarakterin gr iki yer ayrlr. Onlardanbirincisi fnynml, ikincisi is xsiyytynml kurikulumadlanr.Fnynml kurikulumlar mzmun etibaril elm sahsini,onun mkmml anlaylar sistemini hat etmkl bilavasitbu anlaylarn mnimsnilmsin istiqamtlndirilir. Belkurikulumlarn keyfiyytind biliklrin hcmi v miqdar sasrol oynayr. Btn praktik bacarqlarn yerin yetirilmsindmqsd biliklrin mhkmliyini, davamlln artrmaaxidmt gstrmkdn ibart olur. Praktik hmiyyt dayanbacarq, vrdi v qabiliyytlr arxa plana keir, fnnin elmi potensial artr, mlumatlq sviyysioxalr. agirdlr zlrin praktik chtdn lazm olmayan fundamental biliklri yrnmkmcburiyytind qalrlar.xsiyytynml kurikulumlar bilavasit hyati bacarq v vrdilr stnlk verilmsi ilfrqlnir. Bu kurikuluma gr, insann glck hyat faliyytind lazm olacaq praktik bacarq vvrdilr hat edilir, onun qli faliyytl bal qabiliyytlrinin formalamas n plana kilir.Tlb olunan bacarq v vrdilrin formaladrlmasna imkan yaradan minimum biliklrin hcmimyynldirilir. Bu biliklr minimum tlim mqsdlrin atmaq n vasit kimi nzrd tutur.xsiyytynml kurikulumlar inteqrativ mzmunu il seilir. Oradak fnlrin adlandrlmasnda,mzmunun myynldirilmsind xsiyytin formalamas n hmiyyt ksb edn vbilavasit insann xsi faliyyti n lazm olan tlblr sas gtrlr.Kurikulumun nzri problemlrindn biri onun nvlrin gr tsnif olunmudur. Bu msldnbhs edn ailmlrin fikrinc, kurikulumlarn nvlri bard yekdil fikir yoxdur. Bu da ondan irliglir ki, kurikulumlar tsnif edrkn ona mxtlif prinsiplrl yanalr: ya xarakterlrin, yatyinatna ya da mzmun v strukturuna gr mnasibt bildirirlr. Btn mqamlarda elkurikulumlar vardr ki, onlar mumi lk sviyysind qbul olunmaqla geni miqyasda ttbiqedilir. Mahiyyt etibar il bel kurikulumlar milli xarakter dayr. Ona gr d Milli Kurikulumadlanr. Ayr-ayr fnlrin btvlkd xsusiyytlrini hat edn kurikulumlar is fnnkurikulumlar kimi tannr v dyrlndirilir.Kurikulum thsilin son mqsdini, mqsdlr atmaq n yollar, bu yollarn smrliliyiniyoxlamaq sullarn znd birldirn, bir szl, thsil prosesi il bal btn faliyytlrinsmrli v mqsdynl tkilin hrtrfli imkan yaradan konseptual snddir.. 11. 11Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4. FNN KURKULUMLARININ STRUKTURU V MZMUNU4.1. Kurikulum islahatn zruri edn sbblr Cmiyytd yeni ictimai mnasibtlrin yaranmas Planl iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatna keid Dnya thsil sistemin inteqrasiya nformasiya srinin tlblri Thsilin mqsd v vziflrin yeni bax v yanamalarn formalamas Mvcud mumi thsil proqramlarnn masir tlblr cavab vermmsi4.2. mumi thsil pillsinin dvlt standart v proqramlar (kurikulumlar) sndinin sas xsusiyytlriKurikulum thsilin mzmunu, tkili v qiymtlndirilmsi il bal btn msllri znd ks etdirn konseptual snddir. Azrbaycan Respublikasnda mumi thsil pillsinin dvlt standartlar v proqramlar (kurikulumlar) (bundan sonra – dvlt standartlar) aadaklar myyn edir: mumi thsilin mzmununu; mumi thsilin idar olunmasn; mumi thsilin maddi-texniki v tdris bazasn; mumi thsilin infrastrukturunu; mumi thsil sistemind thsilvernlrin keyfiyyt gstricilrini; mumi thsil sistemind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysini.mumi thsil pillsinin dvlt standartlar 5 il mddtin qvvddir.4.2.1. mumi thsilin mzmunumumi thsilin mzmunu frdin, cmiyytin, dvltin maraq v tlbatlarn, milli v mumbri dyrlri ks etdirmkl, humanistlik, dnyvilik, varislik, inteqrativlik prinsiplri sasnda myyn edilir. mumi thsilin mzmunu thsilalanlarn ya, fizioloji, psixoloji xsusiyytlri nzr alnmaqla, onlarn dnyagrnn v xsiyytinin formalamasn, bazar mnasibtlrinin tlblrin uyun zruri bilik v bacarqlara yiylnmsini, qli, fiziki, mnvi, estetik inkiafn, mstqil mk v thsil hyatna hazrlanmasn, cmiyytin faydal v mhsuldar zvn evrilmsini tmin edir. mumi thsilin mzmununa dair mumi tlblr aadaklardr: thsilin mzmununu thsilalann v cmiyytin tlbatna, dvltin thsil siyastin uyunladrmaq; mzmunu nticynmllk, xsiyytynmllk, agirdynmllk, inteqrativlik prinsiplri sasnda myynldirmk; thsilalanlarn tlim maran, potensial imkanlarn, salamlnn thlksizliyini nzr almaqla onlara davaml inkiaflarn tmin edn, mstqil hyatda lazm olan zruri biliklrin v qli, informativ-kommunikativ, psixomotor bacarqlarn alanmasn tmin etmk; 12. 12Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovthsilin mzmununa agirdlrin mumi inkiafna xidmt etmyn, ttbiqi xarakterd olmayan, mzmunu arladran mlumatynml msllrin daxil edilmsin yol vermmk.4.2.2. mumi thsilin idar olunmasmumi thsilin idar olunmas hesabatllq, msuliyytin bldrlmsi v inkiafn monitorinqi prinsiplri sasnda hyata keirilir. mumi thsilin idar olunmas dvlt-ictimai xarakter dayr.4.2.3. mumi thsilin infrastrukturuMyyn edilmi dvlt standartlarna uyun keyfiyytli mumi thsil almaq n mvafiq infrastrukturun yaradlmas mhm rt hesab edilir. mumi thsilin infrastrukturuna thlksiz thsil raiti, pedaqoji kadrlarla tminat, thsil faliyyti n zruri imkanlara malik binalar, yardm bina v qurular, sad idman meydanas v qurular, mvafiq kadrlarla tmin olunmu tibb, ia obyektlri, kitabxana, rabit, su, istilik, elektrik sistemlri, internet xidmti daxildir.4.2.4. mumi thsilin maddi-texniki v tdris bazasmumi thsil zr dvlt thsil proqramlarnn (kurikulumlarn) yerin yetirilmsin lverili rait yaratmaq mqsdi il mumi thsil mssislri zruri maddi-texniki v tdris bazasna malik olmaldr. mumi thsil mssissinin maddi-texniki v tdris bazasna tchiz olunmu tdris laboratoriyalar, emalatxanalar, idman v akt zallar, thsilalan v thsilvernlr n mebel avadanl, informasiya- kommunikasiya texnologiyalar, audio-vizual avadanlqlar, tdris-yani vsaitlri, tlimin texniki vsaitlri, drslik v elmi-bdii dbiyyat fondu daxildir.4.2.5. mumi thsil pillsind thsilvernlrin keyfiyyt gstricilrimumi thsilin hyata keirildiyi mssislr, bir qayda olaraq, pedaqoji ali thsilli mtxssislr qbul edilirlr. mumi thsil sistemind alan thsilvernlr, sasn, aadak keyfiyyt gstricilrin malik olmaldrlar: ixtisas zr dvrn tlbatna uyun elmi-nzri biliklr; uaqlarla hssas nsiyytqurma v i bacarna; xlaqi-mnvi keyfiyytlr, pedaqoji etika v mdniyyt; mkdalq, tdqiqatlq, znthsil v idarilik bacarqlarna; yaradclq v salam rqabt tlb edn layihlrd, msabiq v innovativ proqramlarda itirak etmk qabiliyytin; z faliyytini tqdim etmk v qabaqcl pedaqoji tcrblrdn bhrlnmk bacarna; daltlilik, msuliyytlilik, cavabdehlik keyfiyytlrin; ildiyi mktbd v ictimaiyytd hrmt v nfuza.Thsilvernlrin keyfiyyt gstricilri Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti trfindn tsdiq ediln attestasiya qaydalarna sasn myyn edilir. 13. 13Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4.2.6. mumi thsil pillsind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysimumi thsil pillsind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysi mumi thsilin hr bir sviyysi zr tsdiq olunmu tlim nticlri v fnlr zr mzmun standartlar il myyn edilir. Thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysini myyn edn tlim nticlri v mzmun standartlar aadak tlblri ehtiva edir: frdin, dvltin, cmiyytin maraq v tlbatnn dnilmsi; thsilin nticynmllk, agirdynmllk, inteqrativlik prinsiplri sasnda qurulmasna didaktik zmin yaradlmas; thsilalanlarn hyati bacarqlara yiylnmsinin prioritet hesab edilmsi; keyfiyytli thsil almaq n hamya brabr imkanlarn yaradlmas; thsil sviyylri zr thsil proqramlarnda (kurikulumlarda) varisliyin tmin olunmas; agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi zr mvafiq standartlarn myyn edilmsi n etibarl sas yaradlmas; thsilalanlarn salamlnn qorunmas mqsdi il arladrc tdris materiallarnn tlim prosesin gtirilmsinin qarsnn alnmas.4.3. Thsil proqram (kurikulum)mumi thsil zr thsil proqramnda (kurikulumda) aadaklar hatli kild gstrilir: – mumi thsilin sviyylri zr tlim nticlri v mzmun standartlar; – mumi thsilin hr bir sviyysind tdris olunan fnlr; – mumi thsilin sviyylri zr hftlik drs v drsdnknar ml saatlarnn miqdar; – mumi thsil sistemind pedaqoji prosesin tkili prinsiplri; – tlim nailiyytlrinin (nticlrinin) qiymtlndirilmsi v monitorinqi. 14. 14Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4.4. MUM THSLN SVYYLR ZR TLM NTCLR4.4.1. btidai thsil zr mumi tlim nticlribtidai thsili baa vurmu agird aadaklar bacarmaldr: yana uyun bdii, elmi-ktlvi v mlumat xarakterli mtnlri myyn edilmi qaydada oxuma; oxuduu mtndki sas mzmunu ayrma v ona z fikrini bildirmyi; ltlrdn, mlumat xarakterli vsaitlrdn, kompter texnikasndan istifad etmyi; z fikirlrini ifahi v yazl formada aydn ifad etmyi; mntiqi dnmyi, fikir irli srmyi, baqasnn fikrin mnasibt bildirmyi; zruri riyazi biliklri hyatda ttbiq etmyi, sad alqoritmlri yerin yetirmyi; mahid etdiyi obyekt v hadislri tsvir etmyi, onlar sciyyvi lamtlrin gr frqlndirmyi; nsiyyt qurma, mkdalq etmyi, komanda, kollektiv trkibind faliyyt gstrmyi; sad mdni davran, xsi gigiyena v zruri thlksizlik qaydalarna ml etmyi; myyn olunmu normativlr rivsind fiziki hrktlri, bdii-estetik qabiliyytini nmayi etdirmyi, sad mk vrdilrini ttbiq etmyi; z hquqlarn mdafi etmyi, baqasnn hquqlarna hrmt etmyi; insanlara, tbit, xsi v dvlt mlakna, baqasnn myin hssas, qayke v daltli mnasibt gstrmyi; Azrbaycan xalqnn xlaqi-mnvi dyrlri, tarixi, mdniyyti, incsnti, grkmli xsiyytlri haqqnda qazand ilkin biliklri, habel lksin qar ks mvqed olan qvvlri sad formada tqdim etmyi; xarici dild sad nsiyyt bacarqlarna yiylndiyini nmayi etdirmyi.4.4.2. mumi orta thsil zr mumi tlim nticlrimumi orta thsili baa vurmu agird aadaklar bacarmaldr: dinldiyi v oxuduu mxtlif slubda v janrda olan mtnlri thlil etmyi, onlarn mzmununu ycam, hm d qismn geni formada baqasna atdrma; nitqin monoloq v dialoq formalarndan istifad etmyi; plan, tezis, icmal trtib etmyi, layih, ry hazrlama; nmunlr v dlillr vasitsil fikirlrini mntiqi chtdn saslandrma, mxtlif fikirlrd ifad olunan balca mqamlar mumildirmyi; hesablamalar v proqnozladrma aparma, riyazi dildn istifad etmyi, alqoritmlr qurma, ehtimallar irli srmyi; traf almi drk etmk n mahid, lm, hesablama, tcrb, qiymtlndirm sul v vasitlrindn istifad etmyi; 15. 15Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovtbitdki sas qanunauyunluqlarn mahiyytini v onlarn qarlql laqsini izah etmyi; mxtlif fakt, mlahiz v dlillri mqayis, tsnif v tqdim etmyi; tlim prosesind yaradclq tlb edn ilri mstqil yerin yetirmyi; tlim taprqlarn yerin yetirmk n mxtlif informasiya mnblrindn (ltlr, ensiklopediyalar, kompter, internet, dvri mtbuat v s.) istifad etmyi; z imkanlarn, meyil v maran urlu olaraq myyn etmyi, iradi v qeyri-iradi keyfiyytlrini nmayi etdirmyi; grdy ilrin nticsini qiymtlndirmyi, qarlad problemlrin optimal hllini tapma; sad formada icralq, tkilatlq v idaretm bacarqlarn nmayi etdirmyi; ictimai davran, habel mvafiq thlksizlik v tibbi-gigiyena qaydalarna, salam hyat trzi normalarna ml etmyi; milli, xlaqi-mnvi, hquqi, etik, estetik dyrlr, vtndalq mvqeyin, liderlik keyfiyytlrin malik olduunu nmayi etdirmyi; problemlrin hllind birg faliyyt gstrmyi, kollektiv i prosesind znn v baqalarnn faliyytini qiymtlndirmyi; xarici dild nsiyyt qurma; ana dilind yazl v ifahi nsiyyt bacarqlarna yiylndiyini, lksinin dbiyyat, tarixi, mdniyyti, incsnti, grkmli xsiyytlri bard, habel vtnin qar ks mvqed dayanan qvvlr haqqnda mvafiq mlumatlara malik olduunu nmayi etdirmyi.4.4.3. Tam orta thsil zr mumi tlim nticlriTam orta thsili baa vurmu agird aadaklar bacarmaldr: dinldiklrin v oxuduqlarna tnqidi v yaradc mnasibt bildirmyi, maraq dairsin gr onlar yeni mlumatlarla znginldirmyi; nitqin mxtlif formalarndan mqamna gr istifad etmyi; fikirlrini yazl formada ifad etmyi, yaradc yazlar (esse, mahid v tssrat xarakterli yazlar v s.) yazma; ictimai hyatda ba vern hadislr v sosial-mdni sahlrdki yeniliklr ya sviyysin uyun olaraq mnasibt bildirmyi; maraq dairsin gr mstqil mlumatlar toplama, onlar sistem ldirmyi, thlil v ttbiq etmyi; informasiya-kommunikasiya texnologiyalarndan hyat faliyytinin tkili istiqamtind istifad etmyi; qarlad hyati problemlri qiymtlndirmyi v onlarn hlli isti qamtind optimal qrarlar qbul etmyi; potensial imkanlar daxilind mvcud bilik v bacarqlarn tkmilldir myi, mdni v intellektual sviyysini yksltmyi; insan myini, vtndalarn hquq v azadlqlarn dyrlndirmyi, milli xlaqi-mnvi dyrlr, habel mumbri dyrlr hssas v tolerant mnasibt bslmyi; 16. 16Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovxarici dild (dillrd) nsiyyt saxlama; icralq, tkilatlq v idaretm il bal funksiyalar yerin yetirmyi v bu proseslrd liderlik xsusiyytlrini nmayi etdirmyi; ana dilind yazl v ifahi nitq mdniyytin yiylndiyini, lksinin dbiyyat, tarixi, corafiyas, grkmli xsiyytlri, habel Vtnin mnafeyin qar olan ksqvvlr haqqnda trafl mlumatlara malik olduunu nmayi etdirmyi.4.4.4. mumi orta thsil sviyysind mzmun standartlar”Azrbaycan dili” (tlim Azrbaycan dilind olan mktblrd), “Rus dili” (tlim rus dilind olan mktblrd), “Grc dili” (tlim grc dilind olan mktblrd) fnlri zr agird: dinldiyi mtnlr mnasibt bildirmkl, mvqeyini saslandrr; mtni dzgn v ifadli oxuyur, mzmun v strukturuna gr thlil edir; dil vahidlrindn istifad etmkl, mxtlif tipli (nqli, tsviri, mhakim) v formal (ina, esse, hekay) mtnlr qurur, onlar tkmilldirir; mxtlif mzmunlu mlumatlar sasnda tqdimatlar edir; ifahi v yazl nitqind zruri dil qaydalarn mnimsdiyini nmayi etdirir.”Azrbaycan dili” (dvlt dili kimi) fnni zr agird: dinldiyi mtnin mzmununu izah edir, ona mnasibt bildirir; urlu v ifadli oxu bacarqlarn nmayi etdirir; mxtlif formal rabitli mtnlr qurur v tqdim edir; z fikirlrini srbst, ardcl v aydn ifad edir; nitq bacarqlarn inkiaf etdirmk n mxtlif mnblrdn istifad edir, trcm bacarn nmayi etdirir.”dbiyyat” fnni zr agird: dbi-bdii nmunlri onlarn mzmunundan irli gln mna alarlarna uyun ifadli oxuyur, mtni bdii-emosional chtdn qvvtlndirn szlrin mahiyytini izah edir; yazl nitqind mzmuna uyun slub myynldirir, orfoqrafiya v orfoepiya qaydalarna ml edir, sz ehtiyatndan smrli istifad edir, fikirlrini ardcl v mntiqli ifad edir, mumildirmlr aparr; dbi nmunlrl bal fikirlrini aydn, ardcl, mqsdynl, ycam, yeri gldikc bdii tsvir vasitlrindn istifad etmkl rh edir; mxtlif janrlarda yazlm mtnlr zrind srbst ilyir, onlarda ifad olunmu sas ideyan rh edir, mtni mzmununa uyun hisslr ayrr v mvafiq plan trtib edir; ifahi v yazl dbiyyatn oxar v frqli chtlrini, xarakterik xsusiyytlrini konkret nmunlrl izah edir, z fikirlrini mqayislr aparmaqla saslandrr; dbi srlri mzmun v ideya istiqamtin, sntkarlq chtlrin, obrazlarn sciyysin gr thlil edir, z xsi mnasibtini, mlahizlrini bildirir; dbi srlrin mzakirsi zaman tolerantlq, obyektivlik, daltlilik, saslandrma v mumi ry gl bilmk bacarqlarn nmayi etdirir.”Xarici dil” fnni zr agird: dinldiyi v oxuduu mtnlrin mzmununa mnasibt bildirir; dialoji v monoloji nitq bacarqlarn nmayi etdirir; 17. 17Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovdilin yrnilmsi prosesind nsiyyt etiketi qaydalarna ml edir, yolda larnn nitqin mnasibt bildirir; fikirlrini yazl ifad edir; ltlrdn, lav materiallardan, texnoloji vasitlrdn istifad edir, sad mtnlri trcm edir.”kinci xarici dil” fnni zr agird: dinldiyi fikrin mzmununu izah edir; ya v hadislri, onlara aid lamtlri ifad edir; sad nitq etiketlri sasnda nsiyyt qurur; yeni szlrin mnasn lt vasitsil myyn edir; kiikhcmli mtnlri oxuyur v mzmununu izah edir; kiikhcmli ifahi v yazl mtnlr qurur.”Riyaziyyat” fnni zr agird: lm v hesablama lvazimatlarndan istifad edir, ifahi, yazl formada dqiq v ya tqribi hesablamalar aparr; simvollarla ifad olunmu cbri dildn istifad edir; rasional ifadlr zrind eynilik evrilmlri aparr, xtti v kvadrat tnliklri, xtti brabrsizliklr sistemini hll edir; funksiya anlayndan v qrafiklrdn real asllqlarn yrnilmsind v rhind istifad edir; mstvi fiqurlarnn v sad fza cismlrinin xasslrini praktik hndsi msllrin hllind ttbiq edir, sad hndsi qurmalar v lmlr aparr; riyazi v statistik mlumatlar toplayr, aradrr, sistemldirir v nticsini tqdim edir; statistika v ehtimal sasnda hadisnin baverm mmknlyn proqnozladrr; mhakimlrini mntiqi saslandrr, yazl v ifahi nitqind fikirlrini dqiq, aydn v ycam ifad edir; mxtlif hyati msllrin hllind riyazi biliklri ttbiq edir; faliyytini layihlndirir, onlarn sasnda alqoritmlr qurur, nticlri yoxlayr v qiymtlndirir.”nformatika” fnni zr agird: informasiya v kommunikasiya texnologiyalarnn masir cmiyytd rolunu v hmiyytini rh edir; gndlik hyatda v mitd lazm olan msllri kalkulyator rejimind hll edir; kompterd istifad olunan mliyyat sistemini tnzimlyir; mtn redaktorunda sad olmayan mtnlri yr v formatladrr, mtn mxtlif yaddalardan killr daxil edir; qrafik redaktorda myyn tinlik drcsin malik killr hazrlayr, klin atributlarn dyidirir, onlara mvafiq mtnlr daxil edir; obyektin xasslrini, parametrlrini v mhitini tyin edir, obyektlr sistemini tsnif edir; obyektin informasiya modelini qurur v onun tbii modelini tsvir edir; informasiyann xasslrini, kodladrlmasn, qbul edilmsini v trl m sini nmunlr sasnda izah edir; 18. 18Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovbk nvlri vasitsil mlumatlar axtarr, toplayr, sistemldirir v onlardan mqsdynl istifad edir; mxtlif tqdimatlar hazrlayr v nmayi etdirir; elektron cdvllrdn istifad etmkl, yeni sndlr trtib edir; mxtlif bk nvlrindn, bknin iini tmin edn proqram tminatndan istifad edir, sad “Web” shiflr yaradr.”Azrbaycan tarixi” fnni zr agird: tarixi hadislri xronoloji sasda tsvir edir, onlar arasndak sbb v ntic laqlrini izah edir; sivilizasiyalarn formalamasnda, dnya mdniyytinin, incsntinin in kiafnda Azrbaycann rolu v mvqeyi bard mlahizlrini rh edir; tarixi fakt v hadislr, tarixi xsiyytlr v onlarn faliyytin mna sibt bildirir, onlar mvafiq dvr baxmndan qiymtlndirir.”mumi tarix” fnni zr agird: tarixi dvrlri v sivilizasiyalar xarakterik lamtlrin gr frqlndirir, tarixi xsiyytlri, hadislri v faktlar dvr baxmndan qiymtlndirir, onlara mnasibt bildirir; tarixi paralellr aparmaq yolu il ayr-ayr dvltlrin inkiaf tendensiyalarn, ictimai, iqtisadi, siyasi proseslri mqayis edir, ntic xarb mlahizlrini rh edir; mxtlif tarixi mnblri aradrmaqla, lazmi materiallar toplayb sistemldirir v tqdim edir.”Fizika” fnni zr agird: tbit hadislrini xarakterin gr qrupladrr v onlarn baverm sbblrini fiziki qanunlar sasnda izah edir; tbit hadislrinin qanunauyunluqlar haqqnda mlumatlar toplayr, onlar mumildirib rh edir; fiziki hadislri mahid edir, nticlri mumildirir v onlar haqqnda mlahizlrini tqdim edir; fiziki kmiyytlri lr v nticlrindn gndlik hyatda ttbiq n istifad edir, bu prosesd thlksizlik qaydalarna ml edir; fizika elminin cmiyytin sosial-iqtisadi trqqisind rolu v hmiyyti, grkmli fizik- alimlrin yaradcl bard tqdimatlar edir.”Kimya” fnni zr agird: kimyvi hadislrin mahiyytini drk etmk n mahidlr v tcrblr aparr, alnm nticlr sasnda onlara mnasibt bildirir; maddlrin quruluunu, xasslrini, onlarn evrilmsinin sbblrini izah edir; maddlrin evrilmsini ttbiq v idar edir; traf alm hssas v qayke mnasibt nmayi etdirir, mahid etdiyi hadislri mumildirib tqdim edir; kimya sahsind grkmli alimlr v onlarn xsusi hmiyyt malik elmi kflri, nailiyytlri haqqnda mlumatlarn trlmsi v yaylmasnda itirak edir. 19. 19Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov”Biologiya” fnni zr agird: canllar almini tkil edn varlqlar sciyyvi xsusiyytlrin gr mqayis edir, bu bard mlahizlrini rh edir; bioloji varlqlarda ba vern dyiikliklri mahid edir, nticlri mumildirir, onlar rh edir; canl varlqlarda maddlr mbadilsinin qanunauyunluqlarn izah edir; bitkilrin kilmsi, becrilmsi, ev heyvanlarnn, qularn v digr heyvanlarn bslnmsi v onlardan mhsul alnmas texnologiyasn mitd ttbiq edir; fiziki, kimyvi, bioloji amillrin canl varlqlara mnfi tsiri bard nzri biliklrdn ekoloji problemlrin aradan qaldrlmasnda istifad edir; zdlnmlr zaman ilk tibbi yardm gstrir, xstliklr zaman profilaktik tdbirlr grr.”Corafiya” fnni zr agird: tbii mhiti tkil edn komponentlrin sas xsusiyytlrini, tbitdki corafi hadislrin baverm sbblrini v yerlm qanunauyunluqlarn izah edir, onlarn sasnda mqayislr aparr, nticlri mumildirir, yazl v ifahi tqdim edir; corafi tbqnin hmiyytini v onun mhafizsinin hyat n vacibliyini mvafiq dlillr sasnda rh edir; mxtlif rait v vziyytlrd traf mhitin yrnilmsind corafi cihazlardan istifad edir; myyn razinin kartoqrafik tsvirini verir, xrit v plan zr thlillr aparr, xritdn, corafi mlumatlardan, statistikadan istifad edrk, mvafiq hesablamalar aparr v nticlr dair diaqramlar, cdvllr qurur; Azrbaycann, elc d mxtlif lklrin tbiti, tbii ehtiyatlar, halisi, iqtisadi inkiaf meyillri haqqnda lav mlumatlar toplayr, sistemldirir, onlarn sasnda tqdimatlar edir.”Hyat bilgisi” fnni zr agird: mvafiq normativ hquqi sndlrd tsbit olunmu insan hquq v azadlqlarna dair mddalarn mahiyytini konkret tarixi hadislrin, faktlarn, dbi srlrin nmunsind rh edir, znn v baqalarnn hquqlarna hrmtl yanadn nmayi etdirir; zrrli vrdilrin insan hyat n thlkli olduunu v ar nticlr verdiyini konkret nmunlr sasnda rh edir, salam hyat trzi keirdiyini gndlik faliyytind nmayi etdirir; hyat faliyytinin thlksizliyi qaydalarna yiylndiyini yazl v ifahi tqdimatlarnda, tlim-mq tdbirlrind nmayi etdirir; mnvi-xlaqi mvzulara hsr olunmu mzakirlrd, diskussiya-larda v digr tdbirlrd mvafiq problemlrl bal ry v mlahizlrini bildirir, hadis v faktlar mahiyytin gr qiymtlndirmkl xsi mvqeyini v mnasibtini bruz verir; gndlik hyatda iqtisadi smrliliy dair kiik layihlr qurur, onlar tqdim v ttbiq edir; tbit v cmiyyt hadislri il bal qanunauyunluqlarn mahiyytini izah edir, hmin msllrl laqdar bu fnn daxilind ld etdiyi mlumatlar digr fnlrdki eyni mzmunlu mlumatlarla mqayis edir, onlar sistemldirir v mumildirmlr aparr.”Texnologiya” fnni zr agird: mstqil hyatda zruri saylan ilkin texniki v texnoloji biliklri ttbiq edir, thlksizlik texnikas qaydalarna riayt etmkl, gndlik mitd vacib olan texnoloji ilri yerin yetirir, sad mmulatlar hazrlayr; 20. 20Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovsad layihlr trtib edib onlar hyata keirir, mmulatlarn hazrlanmasnda dizayn tlblrin ml edir, mrkkb olmayan tmir-tikinti ilrini yerin yetirir; texnoloji proseslr aid informasiyalar toplayb sistemldirir, mmulatlarn hazrlanmasnda onlardan istifad edir; rait v tbii imkanlara uyun olaraq becrm, bslm, tdark v emaletm bacarqlarn nmayi etdirir; mk faliyytini planladrr v idar edir; i prosesind birgfaliyyt bacarqlarn nmayi etdirir.”Fiziki trbiy” fnni zr agird: ayr-ayr hrki qabiliyytlrinin inkiaf n hrktlr kompleksi seir v onlar mvafiq rejim v sullarla yerin yetirir; fiziki hazrln tkmilldirmk v salamln mhkmlndirmk n vasit v tdbirlr myynldirib icra edir, hrki qabiliyytlri zr myyn edilmi normativlri yerin yetirir; hrki faliyyt prosesind mvafiq thlksizlik qaydalarna, tibbi-gigiyenik tlblr, gn rejimin ml edir; kollektiv faliyyt zaman z yerini v rolunu myynldirir, zruri mqamlarda qabaqcl v hlledici mvqe tutur, hrki potensialn realladrr, mkdalq bacarqlarn nmayi etdirir.”Musiqi” fnni zr agird: Azrbaycann grkmli klassik v masir musiqi xadimlri, dnya musiqi sntinin ta nnm nmayndlri, onlarn geni yaylm mhur srlri haqqnda tqdimatlar edir; folklor musiqi nmunlrini, aq havalarn, muamlar v onlarn trkib hisslrini tanyr, musiqi srlrini ifa vasitlrin gr mqayis edir, onlar janr v formasna gr frqlndirir; musiqi srlrini melodik, ritmik v poetik xsusiyytlrin gr thlil edir; musiqi melodiyalarn notla oxuyur; frdi, qrup v kollektiv daxilind ifalq bacarn nmayi etdirir.”Tsviri incsnt” fnni zr agird: tsviri incsntin cmiyyt hyatnda hmiyytini izah edir; Azrbaycann, dnya incsntinin grkmli nmayndlri v onlarn srlri haqqnda mlumatlar rh v tqdim edir; tsviri snt nvlrini, onlar tkil edn sas janrlar ayrr, bunlarn xarakterik xsusiyytlrini izah edir; hyati grntlri real, habel abstrakt trzd tsvir edir; bdii snt srlrini milli-slubi chtlrin gr mqayis v izah edir; bdii trtibat v dizayn bacarqlarn nmayi etdirir.4.5. Kurikulumun sas xsusiyytlriKurikulum konseptual sndinin qbul olunmas il Azrbaycan thsil sistemind masir qiymtlndirmdn istifad olunmaa baland. Masir qiymtlndirmnin nnvi qiymtlndirm il mqayisd bir sra stnlklri nzr arpr: 21. 21Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovnnvi qiymtlndirm agird qiymt yazmaq kimi qbul olunurdu, agird yalnz qiymt almaq xatirin oxuyurdu. Masir qiymtlndirmd is qiymtlndirm thsilin keyfiyytinin yksldilmsin ynldilir v onu idar edn vacib amil kimi meydana xr. nnvi qiymtlndirm zaman cari qiymtlndirm formalizm gtirib xarrd. Bunun ksin olaraq masir qiymtlndirmd cari qiymtlndirilmnin aradan qaldrlmas qiymtlndirmnin obyektivliyini tmin edir. nnvi qiymtlndirmd sasn bilik sviyysi qiymtlndirilirdi. Masir qiymtlndirilmd is agirdin nailiyyti qiymtlndirilir, inkiaf sistemli kild izlnilir. nnvi qiymtlndirmd qiymtlndirm standartlar mvcud deyil. Masir qiymtlndirmd is mzmun standartlarnn mnimsnilmsi sviyysini lmk n qiymtlndirm standartlar myynldirilmidir.Hftlik drs saatlarnn maksimum miqdarTdris dillriibtidai thsil sviyysi I-IV siniflrmumi orta thsil sviyysi V-IX siniflrtam orta thsil sviyysi X-XI siniflryekun I-XI siniflrAzrbaycan dili91/8149/1566/8306/31Digr dillr99/8159/1570/8328/31Qeydlr: 1. Ksrin surtindki dd drs saatlarnn, mxrcindki dd is drsdnknar ml saatlarnn miqdarn ks etdirir. 2. Zruri hallarda drsdnknar ml saatlarndan digr fnnin (fnlrin) tdrisin ayrla bilr. 12.1. mumi thsil mssislrind siniflr agirdlrin say 20 nfr olmaqla myyn edilir. Zruri hallarda mumi thsil mssislrind mvcud qanunvericiliyin tlblri gzlnilmkl, siniflr agirdlrin say 20 nfrdn az olmaqla myyn edil bilr.4.6. Milli Kurikulumun strukturu mumi thsil v mumi thsilli xs veriln tlblr mumi thsilin mzmun standartlar mumi thsil mssislrind fnlr zr hftlik drs saatlarnn miqdar mumi thsil sistemind pedaqoji prosesin tkili prinsiplri mumi thsil sistemind agird nailiyytlrinin qiymtlndirilms Fnn kurikulumlarnn strukturu4.6.1. Milli kurikulumdan fnn kurikulumuna keidThsil sviyylri v fnlr zr mumi tlim nticlriMilli KurikulumdaFnn kurikulumundaSiniflr zr mumi tlim nticlri 22. 22Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4.6.2. Fnn kurikulumlarnn sciyyvi chtlrinin mqayisli tsvirinnvi thsil proqramMasir kurikulumBilikynmldrxsiyytynmldrFnynmldrNticynmldrTklifynmldrTlbynmldrFndaxili v fnlraras laq mqsdynl v sistemli xarakter damr.nteqrativlik sas prinsip kimi qbul olunub.Bzi fnlr zr qiymt normalar myyn edilib.Qiymtlndirm standartlar v mexanizmlri myyn edilib.xxssiiyyyyttyynnmmllllkk Thsil alann idraki, nsiyyt v psixomotor faliyytlri sasnda hyati bacarqlarn inkiaf etdirmkl onlarda milli v bri dyrlrin formaladrlmasdr.aaggiirrddyynnmmllllkk Thsil sahsind faliyytlrin thsilalanlarn mnafeyin, maraq v tlbatlarnn dnilmsin, istedad v qabiliyytlrinin, potensial imkanlarnn inkiafna xidmt etmsidir.NNttiiccyynnmmllllkk ld olunmas nzrd tutulan tlim nailiyytlrinin nticlr formasnda vvlcdn myyn edilmsidir.mmuummii tthhssiilliinn ppiillllssiinniiii ssvviiyyyyllrr zzrr ttlliimm nnttiiccllrriiFnlr zr mumi tlim nticlribbttiiddaaiimmuummii oorrttaaTTaamm oorrttaabbttiiddaaiimmuummii oorrttaaTTaamm oorrttaaSSiinniiffllrr zzrr ttlliimm nnttiiccllrrii 23. 23Milli kurikulum Abdulla QhrmanovGiri Fnnin mqsd v vziflri Fnnin xarakterik xsusiyytlriI Fnnin mzmunuII Tlim strategiyalarIII agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi mumi tlim nticlri Mzmun xtlri Mzmun xtlri zr tlim nticlri Mzmun standarltlar Fnn zr tlimin tkilin veriln sas tlblrin tsviri Forma v sullarn tkmilldirilmsi bard tvsiylr Mllimin tlim faliyytinin planladrlmasna dair nmunlr sas qiymtlndirm nvlri Qiymtlndirm standartlar v qiymtlndirm vasitlriTTllbbyynnmmllllkk Frdin, cmiyytin v dvltin dyin ehtiyac v tlbatlarnn nzr alnmasdr.nntteeqqrraattiivvlliikk Thsilin mzmun komponentlrinin bir-biri il v hyatla sistemli kild laqlndirilmsidir.QQiiyymmttllnnddiirrmm ssttaannddaarrttllaarr Thsil alanlarn nailiyyt sviyysin qoyulan dvlt tlbidir.4.6.3. Fnn kurikulumunun strukturu4.6.4. Fnnin mqsdi v mzmunu11..11.. ssaass ssttaannddaarrtt11..11..22.. aalltt–ssttaannddaarrtt11..11..11.. aalltt–ssttaannddaarrtt1. Mzmun xttiDDyyiimmzzddiirrssaassnn ddyyiimmzzddiirrDDaaiimm ddyyiiiirrFFnnnn zzrr mmuummii ttlliimm nnttiiccllrriiFFnnnniinn mmqqssddii 24. 24Milli kurikulum Abdulla QhrmanovMMzzmmuunn xxttttiinniinn ffuunnkkssiiyyaallaarr Mzmun xtti fnn zr mumi tlim nticlrinin realladrlmasn tmin etmk n myyn ediln mzmunun zruri hesab ediln hisssidir. Mzmun xtlri agirdlrin yrncyi mzmunu daha aydn tsvir etmk n myyn olunur v onu sistemldirmk mqsdi dayr.ssaass ssttaannddaarrttnn ffuunnkkssiiyyaallaarr Fnlr zr myyn olunan tlim nticlrini mzmun xtlri zr mumi kild ifad edir. Sinif v fnlr zr summativ qiymtlndirmnin aparlmasn tmin edir.AAlltt–ssttaannddaarrttllaarrnn ffuunnkkssiiyyaallaarr Tlim mqsdlrinin dqiq myyn olunmas n etibarl zmin yaradr. Tlim strategiyalarnn dzgn seilmsind mhm rol oynayr. Tlimd inteqrativliyi tmin edir. Tlimin mzmununun davaml inkiafn tmin edir.SSttaannddaarrttllaarr sslliinndd mmzzmmuunn ssttaannddaarrttllaarr ttoopplluussuunnddaa kkoonnkkrreett mmzzmmuunnuunn nnvvaannnn ggssttrriirr.. GGlliinn rreeaall hhyyaattddaann bbiirr mmiissaall nnmmuunn ggttiirrkk.. HHrr bbiirr xxssiinn yyaaaadd mmnnzziilliinn nnvvaann vvaarr.. MMssllnn:: NNiizzaammii kkssii eevv 22 mmnnzziill 55.. BBuu nnvvaann 33 hhiissssddnn iibbaarrttddiirr:: KKnniinn aadd ((NNiizzaammii)) EEvviinn nnmmrrssii ((22)) MMnnzziilliinn nnmmrrssii ((55))BBiirr ooxx llkkllrrdd bbyykk hhrrllrrdd kkllrr nnmmrr vveerriirrllrr ((mmssllnn:: 113366–cc kk)).. YYaaxxnn zzaammaannllaarrddaa BBaakk hhrriinndd dd kkllrriinn nnmmrrllmmssii ssiisstteemmii ii ddcckk.. ggrr rrttii oollaarraaqq qqbbuull eettsskk kkii,, NNiizzaammii kkssiinniinn nnmmrrssii 33 oollaaccaaqq,, oonnddaann bbiizz nnmmuunndd vveerrddiiyyiimmiizz mmnnzziilliinn nnvvaann qqssaaccaa bbeell yyaazzaa bbiillrriikk::NNiizzaammii .. 22 .. 55 vv yyaa 33 .. 22 .. 55AAllnnmm 33..22..55 yyaazzll bbiizz mmzzmmuunn ssttaannddaarrttnnnn iiaarrllnnmmssiinnii xxaattrrllaaddrr..44..22..11.. XXttkkeeiinn vv ttrraannssppoorrttiirriinn kkmmyyii iill llmmllrr aappaarrrr..yyaazzllnnddaa 44..22..11.. iiaarrllmmssii bbuu ssttaannddaarrttnn 44 nnmmrrllii mmzzmmuunn xxttttiinniinn ((4. lm)) 44..11 nnmmrrllii ssaass ssttaannddaarrttnnnn ((44..22.. lm v hesablama vasitlrindn istifad edrk hesablamalar aparr.)) 22–ccii mmzzmmuunn ssttaannddaarrttddrr.. 25. 25Milli kurikulum Abdulla QhrmanovNNmmuunnllrr Aada mxtlif fnlr zr mzmun xtlrinin siyahs v ixtiyar seilmi mzmun xtti zr sas v alt-satandartlar verilib. Ana dili Mzmun xtlri1. Dinlyib-anlama v danma2. Oxu3. Yaz4. Dil qaydalar2. Oxu agird: 2.1. Mtnd tan olmayan szlri mnimsdiyini nmayi etdirir. 2.1.1. Ltlrdn istifad etmkl tan olmad szlrin mnasn myynldirir. 2.1.2. Szn hqiqi v ya mcazi mnada ilndiyini myynldirir. 2.2. Mtnin mzmun v strukturunu mnimsdiyini nmayi etdirir. 2.2.1. Tlffz qaydalarn gzlmkl mtni dzgn oxuyur. 2.2.2. Mtnin trkib hisslrini frqlndirir. 2.2.3. Mtndki sas fikri myynldirir. dbiyyat Mzmun xtlri1. dbiyyat v hyat hqiqtlri;2. ifahi nitq;3. Yazl nitq.2. ifahi nitq agird: 2.1. ifahi nitq bacarqlar nmayi etdirir. 2.1.1. Mxtlif vznli eirlrdn, sad sjetli dbi nmunlrdn (nal, tmsil, hekay) yrndiyi yeni szlrdn nitqind istifad edir. 2.1.2. dbi nmunlrl bal fikirlrini bdii tsvir vasitlrindn (epitet, tbeh) istifad etmkl rh edir. 2.1.3. dbi nmunlrl bal fikirlrini bildirir. 2.2. dbi srlrin mzakirsind nsiyyt mdniyyti nmayi etdirir. 2.2.1. Mzakirlrd sylniln fikirlr z mnasibtini bildirir. Xarici dil Mzmun xtlri1. Dinlyib-anlama2. Danma3. Oxu4. Yaz1. Dinlyib- anlama agird: 1.1. Dinldiyi mtnin mzmununu anladn nmayi etdirir. 1.1.1. Mracitlr zaman sad suallar cavablandrr. 1.1.2. Dinldiyi mtnd yeni sz v ifadlri seir. 26. 26Milli kurikulum Abdulla QhrmanovRiyaziyyat Mzmun xtlri1. ddlr v mllr2. Cbr v funksiyalar3. Hnds4. lmlr5. Statistika v ehtimal4. lm agird:4.1. l vahidlrinin mnasn baa dr, mvafiq l altlrindn istifad edir.4.1.1. Uzunluun, sahnin, hcmin v bucan l vahidlrini bilir v lm altlrindn istifad edir.4.2. lm v hesablama vasitlrindn istifad edrk hesablamalar aparr.4.2.1. Xtkein v transportirin kmyi il lmlr aparr.nformatika Mzmun xtlri1. nformasiya v informasiya proseslri2. Formalladrma, modelldirm, alqoritmldirm v proqramladrma3. Kompter, informasiya v kommunikasiya texnologiyalar v sistemlr4. Cmiyytin informasiyaladrlmas4. Cmiyytin informasiyaladrlmas agird: 4.1. nformasiya cmiyytinin formaladrlmasna dair biliklr nmayi etdirir. 4.1.1. nformasiya resurslarn lamtlrin gr tsnif edir. 4.1.2. nformasiya resurslarn sas lamtlrin gr qrupladrr. 4.1.3. Tbitl laqdar informasiya resurslarnn hmiyytini izah edir. Azrbaycan tarixi Mzmun xtlri1. Tarixi zaman2. Tarixi mkan3. Dvlt4. xsiyyt5. Mdniyyt3.Dvlt agird: 3.1. Azrbaycan razisind dvltlrin yaranmas, inkiaf v tnzzl il bal bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 3.1.1. Azrbaycan dvltlri haqqnda sad biliklr nmayi etdirir. 3.1.2. Xalqn mnafeinin qorunmasnda dvltin rolunu dyrlndirir. 3.1.3. Kiikhcmli tarixi hekay qurur. Tarix Mzmun xtlri1. Tarixi zaman2. Tarixi mkan3. Dvlt4. xsiyyt5. Mdniyyt 27. 27Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov1.Tarixi zaman agird: 1.1. Tarixi faktlarn tarixi zamanla laqsini anladn nmayi etdirir. 1.1.1.Tarixd il hesabndan istifad edir. 1.1.2. Quldar dvltlrin (Misir, umer, Babil, Aur, skit, Midiya, hmni, Hun, in, Hindistan, Parfiya, Yunanstan v Roma) meydana glmsi, inkiaf v tnzzl dvrlrini frqlndirir. 1.1.3.Mxtlif lklrd ba vermi mhm hadis, proses v tzahrlrin xronoloji rivlrini myyn edir. Fizika Mzmun xtlri1. Fiziki hadislr, qanunauyunluqlar v qanunlar2. Madd v sah, qarlql tsir, laqli sistemlr3. Eksperimental fizika v masir hyat.1. Fiziki hadislr, qanunauyunluqlar, qanunlar. agird:1.1. Fiziki hadislr dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir.1.1.1. Mexaniki, istilik, elektromaqnit hadislrini frqlndirir. 1.1.2. Mxtlif xarakterli fiziki hadislr dair sad msllr hll edir. 1.1.3. Hrkti nvlrin gr qrupladrr. 1.1.4. Mxtlif xarakterli tbit hadislrin dair mahidlrini tqdim edir. Kimya Mzmun xtlri1. Madd v maddi alm2. Kimyvi hadislr3. Eksperiment v modelldirm4. Kimya v hyat1. Madd v maddi alm agird:1.1. Maddlrin xsusiyytlrin dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.1.1. Maddlri (bsit, mrkkb, saf), qarqlar trkibin gr frqlndirir. 1.2. Maddlr v onlar tkil edn hissciklrin laqlrin dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.2.1. Atomun trkibini, atom-molekul tlimini izah edir. 1.3. Maddlrin trkibin v quruluuna aid hesablamalar aparr. 1.3.1. Maddlrin formuluna sasn sad hesablamalar aparr. Biologiya Mzmun xtlri1. Canllarn quruluu v mxtlifliyi2. Bioloji proseslr3. nsan v onun salaml4. Canllar v traf mhit 28. 28Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov1. Canllarn quruluu v mxtlifliyi Sagird: 1.1. Canllarn quruluu v mxtlifliyi haqqnda biliklr malik olduunu nmayi etdirir. 1.1.1. Canllar almindn bhs edn elm sahlri bard fikirlrini rh edir. 1.1.2. Canllarn mxtlifliyi haqqnda mlahizlrini rh edir. 1.1.3. Canllarn quruluunun yrnilmsind laboratoriya avadanlqlarndan istifad qaydalarna ml edir. 1.1.4. Canllarn sistematik kateqoriyalarn frqlndirir. Corafiya Mzmun xtlri1. Corafi mkan2. Tbit3. Cmiyyt1. Corafi mkan agird: 1.1. Corafi kflr nticsind cmiyytd v xritd ba vern dyiikliklr aid bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.1.1. Qdim insanlarn Yer haqqnda tsvvrlrini rh edir. 1.2. Yerin Gn sistemind mvqeyi v hrktlrin dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.2.1. Kainatdak sma cismlrinin hrktini frqlndirir. 1.2.2. Yerin z oxu v Gn trafnda hrktini tsvir edir v onun corafi nticlrini tqdim edir. 1.3. Kartoqrafik tsvirlr zrind bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.3.1. Kartoqrafik tsvirlrd istifad olunan elementlri rh edir. 1.3.2. Yaad razinin plann trtib edir. Hyat bilgisi Mzmun xtlri1. Tbit v biz2. Frd v cmiyyt3. Mnviyyat4. Salamlq v thlksizlik1. Tbit v biz agird: 1.1. Varlq v hadislr, onlarn qarlql laqsin dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.1.1. Cism, madd v tbit hadislrinin sad tsnifatn verir. 1.2. Ekoloji tarazln qorunmasna dair bilik v bacarqlar nmayi etdirir. 1.1.2. Canllarn hyatnda ekoloji mhitin rolunu saslandrr. Texnologiya Mzmun xtlri1. Emal texnologiyalar2. Texnika elementlri3. Mit mdniyyti4. Qrafika 29. 29Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4. Qrafika agird: 4.1. Mmulatlarn texniki spesifikasiyasn rh edir. 4.1.1. Mxtlif formal detallar olan mmulatlarn spesifikasiyasn rh edir. 4.2. Mmulat v onun detallarnn texniki sndldirilmsi bacarqlarn nmayi etdirir. 4.2.1. Dzbucaql detallar olan mmulatlarn qrafik tsvirini, ertyojlarn, texnoloji xritsini kir v oxuyur. Fiziki trbiy Mzmun xtlri1. nformasiya tminat v nzri biliklr2. Hrki bacarqlar v vrdilr3. Hrki qabiliyytlr*4. xsiyytin mnvi iradi keyfiyytlrinin formalamas.4. xsiyytin mnvi iradi keyfiyytlrinin formalamas. agird: 4.1. Hrki faliyyt zaman mqbul davran nmayi etdirir. 4.1.1. gn rejiminin yerin yetirilmsind urluluq nmayi etdirir. 4.1.2. faliyytini mvcud qaydalar rivsind yoldalarnn faliyyti il uzladrr. Musiqi Mzmun xtlri1. Musiqi almi2. Emosional dyrlndirm3. Musiqi faliyyti3. Musiqi faliyyti agird: 3.1. Mahnnn melodiyasn notla v szlri il oxuyur. 3.1.1. Mahn melodiyasn birssli (unison) not v szlri il oxuyur. 3.2. Frdi, qrup v kollektiv ifalq bacar nmayi etdirir. 3.2.1. Frdi v kollektiv kild birssli (unison) oxuyur. Tsviri incsnt Mzmun xtlri1. Cmiyyt v tsviri incsnt2. Tsviri v dekorativ yaradclq3. Estetik reaksiya2. Tsviri v dekorativ yaradclq agird: 2.1. Hyati grntlri real v abstrakt tsvir edir. 2.1.1. Hyati grntlri qrafika, rngkarlq, heykltralq nvlrind real v abstrakt trzd tsvir edir. 2.1.2. Hyati grntlrin real v abstrakt tsvirind mxtlif vasitlrdn (kmr, sulu boya, plastilin v ya gil) istifad edir. 2.2. Trtibat v dizayn bacarqlar nmayi etdirir. 2.2.1 Sad yann zrind trtibat v dizayn bacarqlar nmayi etdirir. 30. 30Milli kurikulum Abdulla QhrmanovAlt-standartlarn dyimsi Alt-standartlar sinifdn-sinf kedikc saddn mrkkb doru dyiir. Aadak nmunlr bunu ks etdirir. Ana dili fnniSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. Danann fikrini verdiyi suallar sasnda aydnladrr.VI1.1.1. Danann ifahi v qeyri-ifahi mlumatlarna sasn onun mqsdini (mqsdlrini) rh edir.VII1.1.1. ifahi mlumatda ton, hvali-ruhiyy v emosiyan myyn edir.VIII1.1.1. Suallar vermkl dinldiyi fakt v hadislr bard znn fikir v mlahizlrini dqiqldirir.IX1.1.1. Danann mvzuya mnasibtini myyn etmk n tdqiqat xarakterli suallar verir.Xarici dil fnniSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. Mracitlr zaman sad suallar cavablandrr.VI1.1.1. Mracitlr zaman suallar cavablandrr.VII1.1.1. Mracitlr uyun taprqlar icra edir.VIII1.1.1. Mracitlr uyun taprqlar ardcl icra edir.IX1.1.1. Mracitd ifad olunan fikr mnasibt bildirir.Riyaziyyat fnniSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. Natural ddlri oxuyur v yazr.VI1.1.1. Tam ddlri oxuyur v yazr.VII1.1.1.Rasional ddlri oxuyur v yazr.VIII1.1.1. rrasional (kvadrat kkalma il tyin olunan) ddlri oxuyur v yazr.IX1.1.1 Hqiqi ddlri oxuyur v yazr.nformatika fnniSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. nformasiyalarn sad iarlrl kodladrlmasn izah edir.VI1.1.1. kilik say sisteminin mahiyytini izah edir.VII1.1.1. Mxtlif say sistemlrinin xsusiyytlrini izah edir.VIII1.1.1. nformasiyalarn kodladrlmas sullarn izah edir.IX1.1.1. Mxtlif xarakterli informasiyalarn kodladrlmasn frqlndirir.Hyat bilgisiSinifAlt-standartn nvanV1.1.1. Cism, madd v tbit hadislrinin sad tsnifatn verir.VI1.1.1. Maddlrin xasslrini onlarn daxili quruluu il laqlndirir.VII1.1.1. Tbitd ba vern hadislri enerji evrilmlri, hrkt v qarlql tsirl laqlndirir.VIII1.1.1. Materiyann quruluunun eyniliyini, kainatda ba vern proseslrin mumi qanunlara tabe olmasn saslandrr.IX1.1.1. Dnyann drk olunmasnda elmi v dini dnyagrlri thlil edir.gr ehtiyac duyularsa, mllim, mvcud standartlar dyimdn, z yeni standart daxil ed bilr. 31. 31Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov4.6.5. Mzmun standartnn quruluuddyn nmayi etdirir.baaadlandrr.2.1. Qarlad yeni szlrin mnasn2.1.1. Rast gldiyi yeni ya v hadislrisad formada izah edir.frqlndirir.2.1.2. yrndiyi yeni szlrin mnasn2.1.3. Yaxnmnal v ksmnal szlricml irisind ildir.2.1.4. yrndiyi yeni szlriAna diliMzmun standartna aid nmunMzmun standartBilikFaliyytolduunu nmayi etdirir.tsvvroxuyur v yazr.2.1. ddi v dyinli ifadlr haqqnda2.1.1. Sad ddlriqiymtini hesablayrilkin tsvvr olduunu nmayi etdirir.2.1.2. Sad ddi ifadlrin2.1.3. Dyinli ifadlr haqqndariyazi fikri yazl ifad edir.2.1.4. ifahi kild sylnmiRiyaziyyat 32. 32Milli kurikulum Abdulla QhrmanovBiliyin kateqoriyalarDeklarativ bilikMlumat xarakterli biliklrdir. Bunlarn srasna anlaylar, triflr, faktlar daxilldir.Prosedural bilikFaliyytin icrasna dair prosedur qaydalar hat edn biliklrdir.Kontekstual bilikProblemin hll edilmsi yolu il ld olunan yeni biliklrdir.Faliyyt nvlri Faliyytlr Bacarqlardrakitanmaq, izah etmk, nmun gstrmk, istifad etmk, thlil etmk, mqayis etmk, dyrlndirmknsiyytizah etmk, tsvir etmk, rh etmk, reaksiya vermk, tqdim etmkPsixomotorrqs etmk, qamaq, yazmaq, rsm kmk, yapmaq, quradrmaqMMzzmmuunn ssttaannddaarrttllaarrnnnn kkoommppoonneennttllrrii zzrr ttssnniiffaattBilikFaliyytDeklarativKontekstualProseduraldrakinsiyytPsixomotornnssiiyyyytt bbaaccaarrqqllaarriizzaahheettmmrreeaakkssiiyyaavveerrmmttssvviirreettmmrrhheettmmttqqddiimmeettmm 33. 33Milli kurikulum Abdulla QhrmanovFaliyytin nvlri draki bacarqlar (tfkkrn inkiaf mrhllri)Bilmxatrlamaq, tanmaq, gstrmk, sadalamaq, adlandrmaqAnlamaizah etmk, nmun gstrmk, oz szlri il tsvir etmk, frqlndirmkTtbiqetmhll etmk, istifad etmk, cml qurmaqThliletmhisslr ayrmaq, struktur myynldirmk, mqayis etmkSintezetmyaratmaq, plan tutmaq, trtib etmkDyrlndirmmnasibt bildirmk, qrar qbul etmkPsixomotor bacarqlar (fiziki inkiafn mrhllri mrhllri) Mrhl Faliyytin xsusiyytlriHissetmHrktlrin icrasndan vvl z imkanlarn myynldirir.HazrolmaHrktlrin icrasna hazrlq ilri aparr.TqlidetmNmayi etdiriln hrktlri tkrarlayr.Mexanizmin mnimsnilmsiHrktlri qaydalara uyun yerin yetirir.Mkmml icraFormalam hrktlr nmayi etdirir.UyunlamaHrktin icras zaman yaranm problemi hll etmk n davrannda dyiiklik edir.YaradclqYeni faliyyt nmunlri yaradr.Tlim mqsdlrinin myyn edilmsi (nmunlr) Riyaziyyat Mzmun standart : 1.1.1. 20 dairsind bir-bir dzn v trsin sayr. Tlim mqsdi:1. 5 dairsind bir-bir dzn sayr;2. 5 dairsind bir-bir dzn v trsin sayr.3. Sayarkn ixtiyari diqqt nmayi etdirir.Hyat bilgisi Mzmun standart: 1.1.2. Varlq v hadislri sad kild tsvir edir. Tlim mqsdi:1. Canl varlqlarn xsusiyytlrini tsvir edir.2. Cansz varlqlarn xsusiyytlrini tsvir edir.3. ifahi nitq bacarqlar nmayi etdirir.4. Mahid bacarqlar nmayi etdirir 34. 34Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov5. MASR KURKULUMLAR V YEN TLM STRATEGYALARI5.1. Fnn zr tlimin tkilin veriln sas tlblr pedaqoji prosesin taml – pedaqoji prosesd tlim mqsdlri kompleks (inkiafetdirici, yrdici, trbiyedici) hyata keirilir, real nticlrl yekunlaan mllim v agird faliyytini hat edir; tlimd brabr imkanlarn yaradlmas – btn agirdlr eyni tlim raiti yaradlr v pedaqoji proses onlarn potensial imkanlar nzr alnmaqla tnzimlnir; agirdynmllk – agird pedaqoji prosesin mrkzind dayanr. Btn tdris v tlim ii agirdlrin maraq v tlbatlarnn dnilmsin, onlarn istedad v qabiliyytlrinin, potensial imkanlarnn inkiafna ynldilir; inkiafynmllk – agirdlrin idrak fall izlnilir, nailiyytlri thlil edilir, bilik, baarq v vrdilrinin inkiaf sviyysi tnzimlnir; faliyytin stimulladrlmas – pedaqoji prosesin smrli v effektiv qurulmas, agirdlrin tlim marann artrlmas n onlarn faliyytindki btn irlilyilr qeyd olunur v dyrlndirilir, ntic etibar il agirdlrin daha uurlu tlim nticlrin istiqamtlndirilmsi tmin olunur; dstklyici mhitin yaradlmas – pedaqoji prosesin mnasib maddi-texniki baza sasnda v salam mnvi-psixoloji mhitd tkil edilmsi keyfiyytin v smrliliyin yksldilmsi n lverili v thlksiz tlim raiti yaradr.5.2. Tlim faliyytinin planladrlmasQeyd: Perspektiv planladrma aparr. Gndlik drs plan trtib edir.5.2.1. Perspektiv planladrma aparmaq mqsdil mllim n zruri hesab ediln bacarqlar1. Mzmun standartlarna sasn drslikdki (drslik olmayan fnlr zr mllim vsaitindki) tdris vahidi v mvzular zr dqiqlmlr aparmaq.2. Tdris vahidlrinin v mvzularn ardclln myynldirmk.3. nteqrasiya imkanlarn myyn etmk.4. lav resurslar semk.5. Mvzulara gr mqsdynl vaxt blgs aparmaq.Planlamann nvlriPerspektivGndlikTlim strategiyalarTlimin tkilin veriln sas tlblrForma v sullarTlim faliyytinin planladrlmas 35. 35Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov6. Mvzuya gr nailiyytlrin qiymtlndirilmsinin nvlrini myynldirmk.Nmunvi perspektiv planladrma sxemiTdris vahidiMvzuStandartlarnteqrasiyaResurslarQiymtlndirmSaatTarixPerspektiv planladrma aparmaq mqsdil mllim n zruri hesab ediln bacarqlar Mzmun standartlarna sasn drslikdki tdris vahidi v mvzular zr dqiqlmlr aparmaq. Tdris vahidlrinin v mvzularn ardclln myynldirmk. nteqrasiya imkanlarn myyn etmk. lav resurslar semk. Mvzulara gr mqsdynl vaxt blgs aparmaq. Mvzuya gr nailiyytlrin qiymtlndirilmsinin nvlrini myynldirmk.Planladrma il laqdar tvsiylr Standartlar qrupuna lav standartlar daxil ed bilr. Mvzular dyi v ya artra bilr. nteqrasiya n lav imkanlar myyn ed bilr. lav resurslar se bilr. Mvzular zr vaxt blgsnd dyiikliklr ed bilr.5.2.2. Gndlik planladrma nmunsi Mvzu: Standart: Mqsd: nteqrasiya: formas: sullar: Resurslar:Drsin mrhllri: Motivasiya, problemin qoyuluu Tdqiqatn aparlmas Mlumat mbadilsi Mlumatlarn mzakirsi Problemin hlli Nticlrin xarlmas Ev tapr Qiymtlndirm (mqsd gr myyn mrhldn sonra aparla bilr) Refleksiya 36. 36Milli kurikulum Abdulla QhrmanovFAL DRSIN QURULUUNNVI DRSIN QURULUU1. Motivasiya (problemin qoyulmas, frziyylrin irli srlmsi)1. Ev taprnn yoxlanlmas2. Tdqiqatn aparlmas (frziyylri yoxlamaq n taprqlar hll etm prosesind mlumatlarn, faktlarn axtarlmas v toplanlmas)2. yrniln mvzularn sorusu (frontal v frdi soru)3. Mlumat mbadilsi (ld edilmi mlumatlarn tqdim olunmas)3. Yeni mvzuya dair mhazir (yeni mvzunun izah)4. Mlumatn mzakirsi v tkili (mlumatn mzakirsi, tsnifi, laqlndirilmsi)4. Aydn olmayan msllrin aqlanmas v dqiqldirilmsi5. Nticlrin xarlmas (nticlrin frziyylrl mqayissi v onlarn tsdiq olunub-olunmamas haqqnda nticnin xarlmas)5. Yeni drsin mhkmlndirilmsi n sual v taprqlar6. Yaradc ttbiqetm6. Reproduktiv (tkraredici) ttbiq etm7. Qiymtlndirm v Refleksiya (hr mrhld aparla bilr)7. Qiymtlndirm1. MotivasiyaMotivasiya hr hans bir faliyyt thrik edn vasitdir. Fal drsd motivasiya drsin vacib komponentidir -tfkkr prosesini hrkt gtirn v agirdlrin idrak fallna tkan vern prosesdir. Motivasiya – Psixoloji amil kimi hr hans faliyytin mexanizmini i salan qvvdir. Motivasiya qismind ortaya gtirilmi problem v onun hlli tlbat fal drsd tfkkr prosesini ilmy svq edn v agirdlrin idrak falln artran amil kimi x edir. Motivasiyann yaradlmasna tsir edn amillr Motivasiya qismind istifad olunan materialn xsusiyytlri clbedicidir, qeyri-adidir, mmmaldr, gzlnilmzdir, mara v mstqil tfkkr vqlndirmy qadirdir; Materialn tqdim olunma sullar v formalar; Frziyylri yoxlama v tqdimat aparma imkannn mvcudluu; Yaradclq imkan; Mllim trfindn bldilik (ynldici suallar, frziyylrin irli srlmsi zaman hvslndirm v dstklnm); vvlki msllrd frziyylrin irli srlmsi il bal msbt emosiyalar tcrbsi.2. Tdqiqatn aparlmasProblemin hlli zr irli srln frziyylri tsdiq v ya tkzib edn, habel qoyulan tdqiqat sualna cavab vermy kmk ed bilck faktlar tapmaa imkan yaradr. Bu zaman yeni faktlarn yrnilmsi v bu suallara cavablarn taplmas gediind dnmk v yeni bilgilri kf etmk n mnasib rait yaranr. 37. 37Milli kurikulum Abdulla QhrmanovTdqiqatn aparlmas zaman mllim aadak bilik, bacarq v vrdilr malik olmaldr. Tdqiqatn aparlmas zr metodlarn seimin, in qrup klind v digr formada tkili v aparlmasna, Tdqiqatn aparlmas qn taprqlarn v bilik mnblrinin seilmsin, vrqlrinin hazrlanmasna.3. Mlumat (nformasiya) mbadilsi Bu mrhld itiraklar tdqiqatn gediind ld etdiklri tapntlarn, yeni informasiyann mbadilsini aparrlar. Qoyulmu suala cavab tapmaq zrurti tdqiqatn btn itiraklarn bir-birinin tqdimatn fal dinlmy svq edir. Tqdimat bir nv yeni biliklrin dairsini czr v hllik bu biliklr natamam v xaotik xarakter dayr. Yeni bir tlbat-hmin biliklri qaydaya salmaq, sistemldirmk, myyn bir nticy glmk n tdqiqat sualna cavab tapmaq zrurti yaranr.4. Mlumatn mzakirsi v tkili Btn bilik, bacarq v vrdilrin, tfkkrn mxtlif nvlrinin (mntiqi, tnqidi, yaradc) sfrbrliyini tlb edir. Mllim fasilitasiya sasnda (ynldici, kmki suallardan istifad etmkl) ld edilmi faktlarn mqsdynl mzakirsin v onlarn tkilin kmk edir. Informasiyann tkili btn faktlar arasnda laqlrin akara xarlmasna v onlarn sistemldirilmsin ynldilir. Nticd mvcud tdqiqat sualna cavabn cizgilri aydn seilmy balayr. Mlumat sxem, qrafik, cdvl, tsnifat formasnda tkil oluna bilr.5. Nticlrin xarlmas agirdlr yeni bilginin kfi yolunda son addm atmaq: konkret nticy glmk v mumildirmni aparr agird ninki ld olunan bilgilri mumildirmli, hm d gldiyi nticni tdqiqat sual il v irli srlm frziyylrl mstqil olaraq tutudurmaldr. Drsin kulminasiyasn is bilgilri mhz zlri kf etdiklri n agirdlrin duyduqlar bnzrsiz sevinc v mmnuniyyt hissi tkil edir.6. Yaradc ttbiqetm Biliklrin mnimsnilmsinin balca meyar onun yaradc surtd ttbiqidir. Yaradc ttbiqetm biliyi mhkmlndirir, onun praktiki hmiyytini uaa ab gstrir. Bu mrhl vaxt etibaril yalnz bir akademik drsl mhdudlamaya da bilr, yni onun hyata keirilmsi sonrak drslrd d mmkndr.7. Ev taprqlar ev taprqlar -drsd alnm bilik, bacarq v vrdilrin mhkmlndirilmsi mqsdini gdn srbst i formasdr ev taprqlarnn xarakteri tdqiqat v yaradclq elementlri ( mxtlif yaradc ilr, referatlar, layihlr, tdqiqatlar, modelldirm v s.) il znginldirilmlidir; lazm olan hallarda mstqil mnimsnilmk n frdi maraqlar v tlblri nzr alan frdi proqramlarn trtib edilmsini v ttbiqini daha geni istifad etmk lazmdr; agirdlr yuixar siniflr kedikc mstqil i n ayrlan drs vaxtnn faizi artrlmaldr. 38. 38Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov8. Qiymtlndirm Qiymtlndirm- istniln prosesin tkmilldirilmsini tmin edn bir mexanizmdir.9. Refleksiya Refleksiya artq baa atm prosesin urda inikasdr. Tlim prosesinin refleksiyas biliklrin mnimsnilmsinin btn mrhllrini thlil etmy v drindn baa dmy imkan vern balca mexanizmlrdn biridir. 39. 39Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov5.2.3. Tlim strategiyalar ndir? Tliminin tkilin veriln sas tlblrKurikulumun trkib hisslrindn biri tdris strategiyalardr. O tlimin yeni konsepsiyas v tdrisin strukturu il laqdardr. Tlim masir baxlar konstruktivist v situativ tlim konsepsiyalarna saslanr. Bilik sasn sabit obyekt kimi qbul olunmur, o, frdin obyekt dair tcrblri sasnda formaladrlr. Konstruktivist baxa gr, tlim konstruktiv prosesdir v bu proses zaman agird biliyin daxili mnzrsini, yni tcrbnin xsi interpretasiyasn yaradr. Bu cr tsvir davaml olaraq dyiikliy aqdr, onun strukturu v laqlndirilmsi digr bilik strukturlar n sas tkil edir. Tlim el bir aktiv prosedir ki, onun mnas tcrb sasnda tamamlanr. Tlim il bal situativ bax sosial, mdni, tarixi v siyasi kontekstd fal itirak vasitsil hyata keirilir. Bu baxa gr, tlim ortaq faliyyt metodlarna malik qruplara v cmiyyt nfuz etmkl kollektiv tlim evrilir. Frdlr hr hans qrupun zvn evrilmkl getdikc mvafiq qrupun inam v faliyytini mnimsyirlr. Modelldirm, mzakir v qrar qbuletm kimi situativ birg faliyytlr aktiv itirakn mhm elementi ortaq tcrblr saslanan dialoq vasitsil dstklnir. Konstruktivist v situativ baxa gr, tlim real hyati raiti ks etdirn zngin mzmun kontekstind ba vermlidir, bunun n konstruktiv proses hyata keirilmli v mktbdnknar mhit d sirayt etmlidir. Burada sas elementlr idraki tlim, real hyati problemlrin hlli il bal mkdaln ks etdirilmsi v msl hlli zaman mmkn metod v sullardan istifadnin tmin olunmasdr. Mzmun sahsi zr dnm prosesinin srtlndirilmsind agirdin nmayi etdirdiyi effektivlik onun tlimi n l rolunu oynayr. Bel yanamada sas tinlik tlim nzarti agird doru ynldrkn ml glir. Bu zaman tlimin xsusiyyti (situativ, interaktiv) v biliklrin tbiti (perspektiv, rti, ilkin v inkiaf etmi) nzr alnaraq tlim mqsdlri agirdlrin zlrinin hiss etdiklri ehtiyaclara gr tyin olunmal, nzrd tutulan faliyytlr onlarn yaad dnya kontekstin uyun formaladrlmal, xsiynml zruri qabiliyytlrin alanmas n agirdlr yoldalar il birg ilmli, aparlan qiymtlndirmlr is mntzmlik v irlilyi baxmndan thlil saslanmaldr. Milli Kurikulum riv sndi yeni tlim sullarnn sas prinsiplrini ks etdirir v bu prinsiplr btvlkd tlimin yeni konsepsiyas il laqdardr. Bu konsepsiyaya gr tlim prosesi vvlcdn myynldirilmi nticlr saslanr v bu prosesd mllim laqlndirici, istiqamtverici v mslhtverici subyekt kimi, agirdlr is mstqil, tdqiqatc subyekt kimi faliyyt gstrir. Bu zaman tlimin v tdrisin yeni konsepsiyasnn, baqa szl standartlar klind ifad olunmu tlim nticlrinin mqsduyun kild reallamas n mllim aadak prinsiplr ml etmlidir: Masir dvrd riyaziyyat tlimin qoyulan tlblr aadaklardr: Drsd hyata keiriln tlim-trbiy, proseslrin ideya siyasi sviyysi dvrn, zamann tlblrin cavab vermlidir. Gnclrd vtnin, xalqna v hkumtin drin mhbbt hisslri alanmal,salam mnviyyt formaladrlmaldr, yeni insan trbiy edilmlidir. yrdiln tdris materialnn mzmunu yksk elmi sviyyd olmal, riyaziyyat elminin inkiafn gstrmlidir. Mllim tdris olunan mvzu il bal n son yeniliklri agirdlr atdrmal, lakin bu zaman lazm olmayan materiallarla onlar yklmmlidir. Hr bir drsin mqsdlri (inkiafetdirici, yrdici, trbiyedici) vvlcdn dqiq myynldirmli, drsin quruluu v btn mrhllrin realladrlmas hmin mqsdlr nail olmaa ynldilmlidir.Mllim drsd el tlim metodlar v tlim sullarndan istifad etmlidir ki, onlar hm drsin mqsdlrinin hyata keirilmsin v tlimin mzmununa mvafiq olsun, hm d agirdlrin idrak 40. 40Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovfalln, tfkkrn v hafizsini inkiaf etdirsin, onlarda axtarclq, tdqiqat aparmaq hvsi yaratsn. Masir drs veriln mhm tlblrdn biri d drsd agirdlrin mstqil ilr clb olunmasdr. Masir drslr KT il tciz olunmal v onlardan drsin mqsdin uyun istifad olunmaldr. Drsd mmkn olan fndaxili v fnlraras inteqrasiyadan geni istifad olunmal, yeni materialn yrdilmsi inteqrativ formada aparlmaldr. Drsin btn mrhllri bir-birini tamamlamal, hr mrhly ayrlan vaxt dzgn myynldirilmli, hm mllimd, hm d agird d vaxtdan qnat etmk vrdii yaradlmaldr. Masir drsin mhm tlblrindn biri d agirdlrin bilik v bacarqlarnn inkiafna nzart etmk, onlarn sviyysini qiymtlndirmkdir. Bunun n sistematik kild cari v dvr yoxlamalar (ifahi v yazl) keirilmli, nticlr thlil olunmal, agirdlrin zn v valideynlrin atdrllmaldr. Drsd meribanla v qarlql hrmt syknn igzar mhit yaradlmald, agirdlr azad v rahat raitd faliyyt gstrmlidirlr. Mvcud kurikulumunun sas xsusiyyti ondan ibartdir ki, biliklrin mnimsnilmsi prosesi mllimin rhbrliyi altnda onlarn agirdlr trlmsi il mayt edilir. Nticynml standartlarla myynldiriln tlim prosesind agirdlrin fnn zr bilik v bacarqlara yiylnmlri n pedaqogika elminin myyn etdiyi mxtlif tlim texnologiyalar, onlarn ayr-ayr metodik elementlrindn istifad edilmkl yana, agirdlrin ya v psixoloji xsusiyytlrin uyun gln masir sullardan v texnologiyalardan istifad edilmlidir. Bel ki, interaktiv metod v sullar agirdlrin maraqlarn tmin etmkl fallnn artmasna, birg faliyyt bacarqlarnn inkiafna gtirib xaracaq.Tlim strategiyalar tdris prosesind istifad olunan forma, sul, vasit v yanamalarn mcmusudur. Tlim mqsdlrinin dzgn myynldirilmsinin rtlri: Mzmun standartlarnn qismn v ya btvlkd reallamasnn myyn edilmsi Mzmun standartlarndak mumi msllrin mvzu baxmndan xsusildirilmsi Mzmun standartnda biliyin kateqoriyalarnn myyn edilmsi (deklarativ, prosedural, kontekstual) Mzmun standartnda bacarn xsusiyytinin myyn edilmsi (idraki, emosional, psixomotor) Biliyin kateqoriyas v bacarn xsusiyytlrinin tlim mqsdind ks etdirilmsi agird nailiyytinin qiymtlndirilmsinin sul v vasitlrinin seilmsiMQSDNTCSTRATEGYA 41. 41Milli kurikulum Abdulla QhrmanovKollektivl i Kollektivd ilmk, kollektiv faliyyt almaq bacarnn bnvrsi qoyulur, agirdlrd nsiyytyaratma bacarnn tkkl v inkiaf tmin edilir. Qruplarla i agirdlr myyn problemi hll etmk n qrupda birlirlr. Bu prosesd onlarn mzakir etmk, fikir mbadilsi aparmaq, mhakim yrtmk v birgfaliyyt bacarqlar inkiaf edir. Ctlrl i agirdlr tlim taprqlarn birg yerin yetirirlr. Bu drs formas agirdlr daha yaxndan mkdalq etmy v nsiyyt qurmaa, msuliyyti blmy optimal imkan yaradr. Frdi i agirdin faliyytini izlmk, potensial imkanlarn myynldirmk v inkiaf etdirmk mqsdi dayr. Bu tlim formas agirdin srbst dnmsi n real imkanlar yaradr.5.2.4. T l i m s u l l a r Kurikulumda myynldirirlmi standartlara uyun bilik v bacarqlarn formaladrlmas n riyaziyyat tlimind nnvi tlim metodlar il yana aadak interaktiv sullarn istifadsi tvsiy olunur: beyin hmlsi (qli hcum), Bib; mzakir; Venn diaqram; Klaster; Anlayn xarlmas Suallar, Problemli vziyyt v s.Beyin hmlsi Bu sul qli hcum da adlandrlr. agirdlrd yeni mvzuya maraq oyatmaq, habel onlarn nyi yax (v ya pis) bildiklrini aydnladrmaq mqsdil bu suldan istifad olunur. Hazrlanm sual lvhd yazlr, yaxud ifahi kild agirdlrin diqqtin atdrlr. agirdlr suallara sasn fikirlrini bildirirlr.Btn ideyalar rhsiz v mzakirsiz yazya alnr. Yalnz bundan sonra sylnilmi ideyalarn mzakirsi, rhi v tsnifat balayr. Aparc ideyalar yekunladrlr, agirdlr sylnmi fikirlri thlil edir, qiymtlndirir.Tlim formalarKollektivl(btv sinifl) iQruplarla(kiik kollektivl) iCtlrl iFrdi i 42. 42Milli kurikulum Abdulla QhrmanovAkvarium Myyn olunmu mvzu zr birinci qrup diskussiya aparr.15-20 dqiqdn sonra diskussiya dayandrlr, xarici dairnin itiraklar diskussiyann gediini qiymtlndirir v qruplar yerini dyirk bu v ya digr problemin mzakirsini davam etdirirlr. Akvarium un keirilmsinin 2-ci variant: Daxili dairnin itiraklar mllimin tklif etdiyi problemi mzakir edir v birinci variantdan frqli olaraq itiraklar bu zaman yalnz problemin lehin olan dlillri sylyirlr. Digr qrupun zvlri xarici daird stullarda ylirlr,dlillri dinlyir, yazya alr, thlil edir, z ks dlillrini hazrlayrlar.15-20 dqiqdn sonra diskussiya dayandrlr, xarici v daxili dairdn olan agirdlr z yerlrini dyiirlr. Onlar vvlki itiraklarn dlillrini tkzib etmk n diskussiya aparrlar. Burada qruplarn vahid fikr glmsi nmli deyil. Auksion Mllim yrniln mslni myyn edrk agirdlri auksionun keirilm qaydalar haqqnda tlimatlandrr. yrniln ya v ya hadsnin xsusiyytlri ardcl kild adlandrlr. Ham nvb il ya v ya hadis haqqnda fikir sylyir: hr bir fikirdn sonra mllim sayr. Bir, iki. Bu zaman baqa itirak tez tklif ver bilr. Sonuncu tklif vern qalib saylr .Fikirlr bir- birini tkrarlamamaldr. Bunun n ham bir-birini dinlyir. Nmun: Riyaziyyat drsind mllim 7 ddinin trkibini kerkn sinf 7 ddini nec aldnz? sualn vermkl auksion keirir. Mllim n mlumat Mmkn olan cavablar: 1) 6+1=7 4) 5+2=7 2) 4+3=7 5) 3+4=7 3) 2+5=7 6) 1+6=7 7) 1+1+1+1+1+1+1=7 Oyunda axrnc mmkn cavab vern agird Auksionu qazanr. Ziqzaq Bu sul mtnin mzmununun qsa mddt rzind agirdlr trfindn mnimsnilmsin imkan yaradr.agirdlr drd nfrlik qruplara blnr (sas qrup). Qruplardak agirdlr yenidn nmrlnir.Hr qrupdak eyni rqmli agirdlrdn yeni qrup (ekspert qrupu) yaradlr.yrnilck mtn qruplarn say qdr hisslr blnr v ekspert qruplarna verilir.Ekspert qruplar onlara veriln hissni oxumal v mzmununu qavramal v z vvlki qrupuna qaydaraq yrndiyi hissni onlara danmaldr.Mllim informasiyann dqiq verildiyin min olmaq n suallar ver bilr.Mhazir Mhazir mlumatn mllimdn agird trlm suludur. Bu suldan mvzu il bal mzmunun znginldirilmsi, tamamlanmas mqsdil istifad etmk mqsduyundur. Bel qsa mhazirlr 10-15 dqiq rzind aparlr. Mhazir il bal aadak msllr nzr yetirmk mqsdmvafiqdir: Mhazirnin mqsd v vziflrini dqiq myynldirmk, Plan trtib etmk v onu agirdlr paylamaq (v ya lvhd yazmaq). yani v texniki vasitlrdn istifad etmk. Mllim mhazir prosesini verbal (suallar vermk) v vizual (agirdlrin siftlrinin ifadsini v jestlrini mahid etmk) tnzimlmlidir. 43. 43Milli kurikulum Abdulla QhrmanovKarusel Drsdn vvl iri a kazlarda (vatman) mvzuya aid suallar yazlr. Mllim qruplara mxtlif sual yazlm bir kaz verir. Qrup zvlri sual oxuyur v bir cavab yazr. Kazlar saat qrbi istiqamtind mllimin kmkliyi il qruplara trlr. Karusel kimi kazlar btn digr qruplardan kerk axrda z qrupuna qaydr. Mllim bu kazlar yaz lvhsin yapdrr v btn sinif cavablar mzakir edir. Klaster (axlndirm) Mllim trfndn lvhd v ya i vrqlrind dair kilir v onun mrkzind yazlm anlay il bal sz v ya ifadlr sylmk agirdlr taprlr. Mrkzd yazlm anlaydan balayaraq hr nvbti sz onunla laqli szlr xtlrl birldirilir. Vaxt bitn qdr mmkn qdr ox fikir yazmaq v onlar laqlndirmk tvsiy olunur.Vaxt bitndn sonra alnan klaster mzakir edilir v mumildirm aparlr. Suallar Suallar drs prosesind tdqiqatlarn smrli qurulmasn stimulladrr. agirdlrin idrak fallnn artrlmasnda byk rol oynayr. Suallarn saynn 4-5 arasnda olmas mqsduyundur. Suallarn qoyuluu tnqidi tfkkrn inkiafna doru ynldilmli, mntiqi ardcllq gzlnilmli, mzmunlu v mvzu il bilavasit laqli olmaldr. BB Bilirm/styirm bilim/yrndim BB aadak mrhllr zr aparlr: Problem mllim trfindn elan edilir. Mllim lvhd 3 stundan ibart cdvl qurur v aadak blmlri qeyd edir: Bilirm/styirm bilim/yrndim agirdlr probleml bal bildiklrini sylyir v cavablar birinci stunda qeyd olunur. Hmin msl il bal bilmk istdiklri is ikinci stuna yazlr. Drsin sonunda bir daha hmin cdvl diqqt yetirilir v mvzu il bal yrndiklri nc stunda qeyd edilir.Rollu oyunlar Rollu oyunlar hr hans bir problem mxtlif nqteyi-nzrdn yanama tlb edir. Bu sul agirdlr hadislrin itiraks olmaq v mvcud vziyyt baqalarnn gzu il baxmaq imkan verir. Anlayn xarlmas Bu sul oyun- tapmaca formasnda keirilir v agirdlrd yksk fallq yaradr.Mllim lvhd dairvi kart asr, onun arxasnda agirdlrdn tlb olunan anlay yazr. Kartn yaz olmayan trfini agirdlr gstrir v gizldilmi anlaylarn xsusiyytlrin aid 2 v ya 3 ynldici sz sadalayr v ya yazr. agirdlr hmin xsusiyytlr uyun olaraq gizldilmi anlay taprlar. gr agirdlr anlay tapmaqda tinlik kslr, mllim lav olaraq yeni xsusiyytlr sadalayr. agirdlr z frziyylrini dedikdn sonra mllim bu tapmacanann tapilib-tapilmamsn hamya atdrr v kartokalarda yazlan szlri aqlayr. Mzakir Mzakir mvzu trafnda ideya, mlumat, tssrat, thlil v tkliflrin qarlql mbadilsidir. Onun sas vzifsi problemi thlil edrk hlli yolunu tapmaq, dzgn qrar qbul etmk n imkan yaratmaqdr. 44. 44Milli kurikulum Abdulla QhrmanovMzakir dinlmk, tqdim etmk, sual vermk mdniyytini formaladrr, agirdlrin mntiqi v tnqidi tfkkrn, fahi nitqini inkiaf etdirir. Mzakir apararkn vvlcdn agirdlr mzakir qaydalar xatrladlr. Mvzu aydn kild ifad olunur. Mzakir prosesini inkiaf etdirn suallar vermk v agirdlrin cavablarn nzrdn keirmkl mllim mzakirni tnzimlyir. Bu zaman cavab Bli v ya xeyr olan qapal suallar vermk mqsduyun hesab edilmir. Qrarlar aac Bu sul qrarlarn qbul edilmsi zaman alternativ yollar aradrmaq v thlil etmk mqsdi dayr. Mzakir olunacaq problem mllim trfindn izah edilir v onun hlli yollarnn bir ne variant agirdlrl birlikd myynldirilir. 4-6 nfrdn ibart qruplarda agirdlr problemin hlli yollarnn stnlklrini v atmazlqlarn thlil edir, onlar +, v ya – iarsinin qarsnda mvafiq qaydada qeyd edirlr. Son ntic cdvlin qrar hisssind yazlr v st rtlr. Btn qruplarn tqdimatndan sonra mllim ld olunmu nticlri mumildirmk n mzakir aparr. Sz assosiasiyalar Bu suldan istifad edilrkn yrnilck mvzuya aid sas sz (v ya sz birlmsi) lvhy yazlr. agirdlr hmin sz il bal ilk xatrladqlar fikirlri sylyir v hmin fikirlr mllim trfindn lvhy yazlr.Mvzu il bal olan szlr deyiln fikirlrin arasndan seilir v laqlndirilir, onlardan anlay v yaxud ideya xarlr.Bu anlay sasnda yeni materialn yrnilmsin balanr. Bu sul hm d ifahi formada ttbiq edil bilr. Problemli vziyyt Bu sul tnqidi tfkkr, thliletm v mumildirm vrdilrini inkiaf etdirir. Mllim vvlcdn problemi v mzakir n suallar hazrlayr. agirdlr 4-5 nfrlik qruplara blnr. Problemli vziyyt ks olunmu i vrqlri uaqlara paylanr. Hr qrup tklif ediln vziyytlrdn birini mzakir edir v hlli yolunu gstrir. Qruplar z ilrini bitirdikdn sonra sinifd mumi mzakir aparlr. Venn diaqram ya v ya hadislri mqayis etmk, onlarn oxar v frqli chtlrini myynldirmk n bu suldan istifad olunur. Venn diaqramndan istifad prosesi aadak mrhllr zr aparlr.Mqayis olunacaq ya v hadislr myynldirilirKsin dairlr kilir (ortada yazmaq n yer saxlanr)I v III daird mqayis olunacaq obyektlr qeyd olunuragirdlr tlimatlandrlr (tlimatda nyin mqayis olunaca v dairlrd oxar v frqli chtlrin nec qeyd olunaca bard danlr).Mqayis olunan obyektlr tsvir edilir: (frqli chtlr sa v sol trfd, oxar chtlr ksim dairsind qeyd olunur).Mqayis nticsind fikirlr mumildirilir.Layihlrin hazrlanmas Layihlrin hazrlanmas mxtlf mvzularn mstqil kild tdqiq edilmsidir. agirdlr z layihlrini tqdim etmzdn vvl uzun mddt onun zrind ilyirlr. Layihlr agirdlrin tdqiqat vrdilrinin, biliklr mstqil yiylnm bacarqlarnn formalamasnda mhm rol oynayr, onlara mstqil kild z faliyyt proqramlarn qurmaa, habel z vaxtn v iini qrafik zr planladrmaa kmk edir.Bu sul hminin agirdlrin bir-biri il, elc d 45. 45Milli kurikulum Abdulla Qhrmanovmktbdn knarda mxtlif adamlarla qarlql laqsi n rait yaradr, hadislrin hr hans bir aspektini daha drindn anlamaa imkan verir, lav dbiyyatdan istifad etmy istiqamtlndirir. Layihlr hazrlayarkn mllim mvzu v ya problemi myyn edir v sinf bunlardan birini semk imkan verir. Problem hminin sinif trfindn qli hcum sulu il seil bilr. Problem konkret olmaldr. Mllim v agirdlr birlikd layih zrind iin balama v baa atma mddtini, istifad olunacaq yani vasitlri (dbiyyatlar, mnblr, tsviri vasitlr v s.) bunlar ld etmk yollarn, i formalarn (frdi yoxsa, qrup klind) myyn edirlr. prosesind mllim suallara cavab ver v ya yol gstr bilr. in icrasna is agirdlr z cavabdehdir. Tdqiqatn nticsi hesabat, xrit, illstrasiya, fotokillr cdvllr, qrafiklr, formasnda ifad oluna bilr.Soru vrqlri v msahib Bu sullar aradrlan msl il bal fakt v hadislr haqqnda myyn qruplarn ictimai ryini yrnmk mqsdil aparlr. Soru vrqi aradrlan msl il bal trtib edilir v burada suallar qoyulur. Soruda itirak ednlr bu vrqi mstqil doldurur. Msahib is aradrlan msl il bal mlumat almaq n aparlr. Bu sullardan istifad edrkn aadak mrhllrin gzlnilmsi mqsdmvafiq hesab edilir: Problemi myyn etmk i tkil etmk (Soru v ya msahib keirmk n suallar hazrlamaq) Mlumatlar toplamaq ( Suallarn cavablarn toplamaq). ld edilmi mlumatlar thlil etmk v mumildirmk. 46. 46Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov6. MUM THSL SSTEMND YEN QYMTLNDRM MEXANZMLRNN TTBQAzrbaycan Respublikasnda thsil sahsind yeni qiymtlndirm sisteminin hazrlanmas Thsil Sektorunun nkiaf layihsind prioritet istiqamtlrdn biri kimi myyn olunmudur. Azrbaycan Respublikasnn mumthsil sistemind Qiymtlndirm Konsepsiyas (bundan sonra – Konsepsiya) lkd yaxn illr rzind thsild qiymtlndirm msllri il bal tdbirlri idar etmk n nzrd tutulmudur. Sndin sas mzmunu qiymtlndirm faliyytinin qanuniliyini tmin edn prinsiplrin myynldirilmsin, bu faliyytin aparc istiqamtlrinin tyin edilmsin, qiymtlndirm tdbirlrini hyata keirn qurumlarn sosial statusunun gclndirilmsin, qiymtlndirmdn tlim v tdrisin ehtiyaclarn dmk n istifad edilmsin ynldilmidir.6.1. Masir dvrd qiymtlndirm faliyytin qoyulan tlblrYeni qiymtlndirm sistemi aadaklar tmin edir: thsild msbt dyiikliklrin aparlmas n mhm vasit rolunun yerin yetirilmsini; thsilin keyfiyyti n sas gstrici olan “agirdin tlim nticlri” haqqnda etibarl mlumat verilmsini; qiymtlndirm vasitsil agirdin bilik v bacarqlar haqqnda kifayt qdr mlumat ld edildikdn sonra fnn kurikulumlarnda v drsliklrd mvafiq dyiikliklrin aparlmasn; thsild olan bzi neqativ hallara qar mbariz vasitsi funksiyasn; qiymtlndirmd yeni yanamalarn yaddaa saslanan qiymtlndirmnin ksin olaraq, mntiqi tfkkr vrdilrinin inkiafna xidmt etmsini.6.2. agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi sahsind mvcud olan problemlrHazrk qiymtlndirm sisteminin thlili zaman akara xarlan problem v nqsanlar aadak kimi qrupladrmaq olar: dqiq myynldirilmi qiymtlndirm standartlarnn olmamas sbbindn qiymtlndirm prinsiplrinin pozulmas; qiymtlndirm sul v vasitlrinin keyfiyytlrinin tsvir olunmamas, onlarn sas xsusiyytlrinin v meyarlarnn dqiqldirilmmsi; qiymtlndirm vasitlrinin texniki keyfiyytlrin diqqt yetirilmmsi v qeyri-standart vasitlrdn istifad olunmas; qiymtlndirmy v onun sullarna mxtlif yanamalarn mvcudluu raitind dqiqldirmlrin vaxtar aparlmamas; nailiyytlrin qiymtlndirilmsi prosesind agird faliyytinin nticlrinin obyektiv saslandrlmamas; masir qiymtlndirm metodlarndan istifad tcrbsinin mhdudluu, mtxssislrin bu sahd hazrlq sviyysinin aa olmas; tdris proqramlarn hazrlayan v qiymtlndirm faliyyti il mul olan mtxssislr arasnda qarlql laqnin yaradlmamas; inzibati prosedurlarn qeyri-ffafl, qiymtlndirm faliyytinin qanuniliyin zmantin verilmmsi; qiymtlndirm nticlrinin thlilinin aparlmamas v mvafiq hesabatlarn hazrlanmamas. 47. 47Milli kurikulum Abdulla QhrmanovBu problemlrin uzun mddt hll edilmmsi Azrbaycann thsil sistemindki qiymtlndirm mexanizmind aadak xarakterik atmazlqlarn yaranmas il nticlnmidir: mvcud qiymtlndirm mexanizmi tlim prosesinin ehtiyaclarna kifaytedici sviyyd ynlmir, onun trkib hisssin evrilmir v keyfiyytinin yksldilmsin xidmt etmir; bu mexanizm subyektiv xarakter dayr, agirdi, bir qayda olaraq, zbrlmy v ksr agirdlri qiymt almaq xatirin oxumaa thrik edir; tlim prosesind yalnz formal biliklr qiymtlndirilir, ox hallarda mqsd qiymt yazmaqla mhdudlar, agirdlr znqiymtlndirm imkan verilmir; tdris zaman mllim qiymtlndirm vasitsil agirdlrl smrli ks-laq yarada bilmir; mvcud qiymtlndirm sullarnn mhdudluu yeni tlim texnologiyalarnn smrli ttbiqin imkan vermir.6.3. Konsepsiyann yaradlmas n zruri sbblridaretmnin daha demokratik sullarna keilmsi; lkd aq vtnda cmiyytinin qurulmas; inkiaf etmi lklrl smrli mkdaln tmin edilmsi; beynlxalq bazar mnasibtlrinin v iqtisadi rqabt raitinin yaradlmas; milli znqayd hisslrinin alanmas.6.4. sas qiymtlndirm nvlriagird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi agirdin biliklr yiylnmk, onlardan istifad etmk, ntic xarmaq bacarqlar haqqnda mlumatlarn toplanmas prosesi kimi qbul edilir v aadak mqsdlr xidmt edir: agirdin nailiyytinin (v ya gerilmlrinin) izlnilmsi (monitorinqi); tlim prosesind qrarlarn qbulu; agirdin tlim nticlrinin qiymtlndirilmsi; kurikulumun qiymtlndirilmsi.Masir qiymtlndirmnin nnvi qiymtlndirm il mqayissinnvi qiymtlndirmMasir qiymtlndirmQiymtlndirm agird qiymt yazmaq kimi qbul olunurdu, agird yalnz qiymt almaq xatirin oxuyurdu.Qiymtlndirm thsilin keyfiyytinin yksldilmsin ynlldilir v onu idar edn vacib amil kimi meydana xr.Cari qiymtlndirm formalizm gtirib xarrd. Mllimin subyektiv ryin saslanrd.Cari qiymtlndirilmnin aradan qaldrlmas mzmun standartlarnn btvlkd mnimsnilmsini v qiymtlndirmnin obyektivliyini tmin edir.Tdris prosesinin yalnz myyn bir hisssind ttbiq edilirdi.Tdris prosesinin btn mrhllrind ttbiq edilir.sasn bilik sviyysi qiymtlndirilirdi.agirdin nailiyyti (qazanlan dyrr) qiymtlndirilir, inkiaf sistemli klid izlnilir.Qiymtlndirm standartlar mvcud deyildi.Mzmun standartlarnn mnimsnilmsi sviyysini lmk n qiymtlndirm standartlar myynldirilmidir. 48. 48Milli kurikulum Abdulla Qhrmanov6.4.1. Beynlxalq qiymtlndirmnBeynlxalq qiymtlndirm thsilin keyfiyytinin yksldilmsi v qiymtlndirilmsi funksiyalarn yerin yetirir. Burada mqayisetm tdqiqatlar, monitorinqlr vasitsil aparlr, lkd thsilin vziyyti haqqnda mlumat ld etmk, hlli tlb olunan daha hmiyytli problemlri z xarmaq, onlar aradrmaq, nticlri xarici lklrl mqayis etmk imkan yaradlr. Bu qiymtlndirm agirdlrin qazanlm bacarqlardan istifadetm imkanlarnn qiymtlndirilmsin ynldilmidir, ildn bir hyata keirilir, itirak lklrin agirdlrinin nticlri arasndak frqlri izah edn amillri (agirdlrin v onlarn aillrinin, thsil mssislri v tdris prosesinin xsusiyytlrini) yrnmy, riyazi savadllq, oxu savad, tbit elmlri savadll v lav olaraq mxtlif tipli problemlri hlletm bacarqlarn qiymtlndirmy xidmt edir.6.4.2. Milli qiymtlndirmMilli qiymtlndirm thsilin keyfiyytin nzart etmk n myyn tdris dvrnn sonunda mtmadi olaraq hyata keiriln v agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsini tmin edn sistemdir. Xsusi tmsiledici seim etmkl, 4-c v 9-cu sinif agirdlri arasnda obyektiv testlr, soru vrqlri v mvafiq tlimatlar vasitsil bir qayda olaraq, 4-5 ildn bir aparlr v ld olunan nticlr kurikulumun, tlim-tdris prosesinin keyfiyytinin, thsild aparlan digr dyiikliklr