MƏDƏ VƏ BAĞIRSAQ XƏSTƏLİKLƏRİ – hansı qidaları yeməlisiniz

4-6 yaş arasında uşağın boyu surətlə artdığından ilk baxışdan belə təsəvvür yaranırki, o arıqlayıbdır, lakin bu dövrdə onun əzələləri möhkəmlənib qüvvətlənir, orqanizmin mütəhərrikliyi nəzərə çarpacaq dərəcədə çoxalır. Boyun belə sürətlə artımı endokrin sisteminin, xüsusilə də hipofizin funksiyasının qüvvətlənməsilə əlaqədar baş verir. Uşağın boyunun artması ilə əlaqədar onun bədənin ayrı-ayri üzvləri arasındakı mütənasiblik də dəyişir. Çağa ilə müqayisədə 7 yaşınadək uşağın ayaqları 3 dəfə, əlləri 2,5 dəfə bədəni isə 2 dəfə böyümüş olur.

Məktəbəqədər yaşlıların psixoloji xüsusiyyətləri

Sual 1.Məktəbəqədər yaş dövrü 3 yaşdan 6 yaşa qədər olan müddəti əhatə edir. Bu vaxt ərzində uşaq böyük inkişaf yolu keçirərək fiziki cəhətdən diqqəti cəlb edəcək dərəcədə inkişaf edib möhkəmlənir; baş beynin, sinir sisteminin, bədənin ayrı-ayrı üzvlərinin keyfiyyətcə funksional təkmilləşməsi baş verir. Bu dövrdə beyin kütləsinin çəkisi 1110 qramdan 1350 qrama çatır. Sinir sisteminin birləşdirici, əlaqə yaradıcı tellər də xeyli inkişaf edib möhkəmlənir.

4-6 yaş arasında uşağın boyu surətlə artdığından ilk baxışdan belə təsəvvür yaranırki, o arıqlayıbdır, lakin bu dövrdə onun əzələləri möhkəmlənib qüvvətlənir, orqanizmin mütəhərrikliyi nəzərə çarpacaq dərəcədə çoxalır. Boyun belə sürətlə artımı endokrin sisteminin, xüsusilə də hipofizin funksiyasının qüvvətlənməsilə əlaqədar baş verir. Uşağın boyunun artması ilə əlaqədar onun bədənin ayrı-ayri üzvləri arasındakı mütənasiblik də dəyişir. Çağa ilə müqayisədə 7 yaşınadək uşağın ayaqları 3 dəfə, əlləri 2,5 dəfə bədəni isə 2 dəfə böyümüş olur.

Beş yaşlı uşağın əzələ və sümük sistemi yaxşı inkişaf etmiş olsada, onun əl və ayaq əzələlərində hələ sümükləşməmiş qığırdaqlar qalır (sümükləşmə yeniyetmelik dövrünün sonuna qədər davam edir).

Yadda saxlamaq lazımdır ki, məktəbəqədər yaşlı uşaqların skeleti əsasən qığırdaq toxumalarından ibarət olur. Bununla əlaqədar uşağı həddindən artıq ayaq üstə saxlamaq, çox oturtmaq, boyuna uyğun olmayan avadanlıqlardan istifadə etməyə qoymaq olmaz.

Əgər deyilənlər nəzərə alınmazsa uşağın qaməti düzgün inkişaf etməyəcək, bu isə öz növbəsində sümüklərin inkişafına qan dövranı və nəfəs almağa mənfi təsir göstərəcəkdir. Qabıq ləngimələrinin zəifliyi və oyanmanın çox yayılması üzündən uşaqların diqqəti davamsız, ətraf aləmin qıcıqlandırıcılarına verdikləri cavab isə emosional xarakter daşıyır. Əqli fəaliyyət zamanı onlar çox yorulurlar.

Bu yaşda olan uşaqlarda II siqnal sistemi əsasında asanlıqla şərti refleks yaratmaq olur, uşağın ürək-damar sistemində anatomik və funksional dəyişikliklər baş verir, ürəyin çəkisi və iş qabiliyyəti xeyli dərəcədə artır.

Bu yaş dövründə uşağın əzələləri kifayət qədər inkişaf etmədiyindən və zəif olduğundan o, tez-tez düzgün olmayan vəziyyətlər alır; başını aşağı sallayır, çiyinlərini yaxınlaşdırır, belini əyir, sinəsini çökdürür və s.

Məktəbəqədər yaş dövrü şərti reflekslərin əmələ gəlməsi, sadə reflekslərdən mürəkkəb reflekslərə doğru inkişaf dövrü kimi xarakterizə olunur. Qabıq proseslərinin möhkəmliyi, daxili ləngimənin qüvvəsi, getdikcə davamlı şərti reflekslər kimi qalır. Məktəbəqədər dövrün axırlarında ləngimə prosesinin qüvvəsi xeyli artır, müvazinətlilik inkişaf edir.

Sual 2.Müasir psixologiyada belə bir fikir yürüdülür ki, uşağın əsas idrak qabiliyyətləri çox erkən təzahür etdiyindən onların təbiətinin öyrənilməsinə də məktəbəqədər yaş dövründə başlamaq lazımdır.Bu məsələnin praktik əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki,həmin sahədə mövcud qanunauyğunluqlarının aşkara çıxarılması idrak qabiliyyətlərinin məqsədyönlü tərbiyəsi üçün valideyn və tərbiyəçilərə zəruri biliklər verə bilər.

Bağça yaş dövründə uşağın sensor inkişafı intensiv surətdə həyata keçir.Duyğuların müxtəlif növləri daha surətlə formalaşmağabaşlayır.Görmə duyğularının inkişafına dair aparılan psixoloji tədqiqatlarla sübut edilmişdir ki, görmənin itiliyi uşağın məşğul olduğu fəaliyyətdən və həmin fəaliyyətin düzgün təşkilindən çox asılıdır.Məs:oyun fəaliyyəti zamanı görmənin itiliyi 4-5 yaşlarda orta hesabla 17,2 % ,5-6 yaşlarında 29,9 % ,6-7 yaşlarında 30,2 % artır.

Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlarda rəngləri fərqləndirmək bacarığı da surətlə inkişaf edir.Onlar əsasən xromatik rəngləri-qırmızı,sari ,göy və yaşıl rəngləri yaxşi fərqləndirdikləri halda ,aralıq rəngləri (bənövşəyi, abı və s.) fərqləndirməkdə çətinlik çəkirlər.Həmin dövrdə axromatik ( qara, boz) rənglər də onlar üçün tanış olur.5 yaşdan etibarən uşaqlar həm əsas ,həm də araliq rəngləri səhvsiz ayırmaq və qruplaşdırmaq bacarığınayiyələnirlər. 6 yaşlılar isə müxtəlif çalarları da fərqləndirə bilir, lakin sözlə ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər.

Kiçik məktəbəqədər yaşda tonal eşitmə və danışıq səslərini- nitqi eşitmə duyğusu yaşlıların eşitmə səviyyəsindən xeyli aşağı olur.

3-5 yaşlı uşaqlar yüksək səsli melodiyaları yada sala bilmir.Əksər hallarda monoton səslə oxuyurlar.

Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqların hərəkət və lamisə duyğuları da surətlə inkişaf edib dəqiqləşir.Ümumiyyətlə, bu yaş dövründə lamisə ,iybilmə,dad, görmə və eşitmə duyğuları da iti kompleks halda təkmilləşir.Görmənin uzun müddət gərginliyi zamanı məs:pis işıqlandırılmış masa arxasında şəkillərə baxan vaxt uşaq yaxşı görmədiyi üçün göz büllurunun forması da dəyişmiş olur ki,bununda sayəsində görmə əzələləri həddindən çox yorulur.Belə vəziyyətin bir neçə dəfə təkrar olunması yaxından görmə -göz xəstəliyinin inkişafına gətirib çıxarır.

4-7 yaşlı uşaqların əksəriyyəti iyləri fərqləndirərkən tanıdıqları konfetlərin istifadə edirlər.

Məktəbəqədər yaş dövründə uşağın qavrayışı, xüsusən də məkan qavrayışı digər idrak proseslərilə üzvi vəhdətdə inkişaf edib təkmilləşir. Uşağın məkana bələdləşməsində onun gözü və əlləri mühüm rol oynayır.

Uşaq məkan münasibətlərini qavrayarkən əl və ya gözlə yanaşı, sözlərdən də istifadə edir, bu da onun məkan münasibətlərini dəqiq qavramasına əlverişli imkan yaradır. İcra ediləcək iş sözlərlə ( irəlidə, yanda, ortada və s. ) ifadə olunduqda, məkan münasibətləri daha düzgün dərk olunur.

Məktəbəqədər yaşlı uşaq ilk vaxtlar əşya və cisimlərdə ən çox formanı ayırmaqla onların mühüm əlamətlərini qavramağa cəhd göstərir. Bu dövrdə obyektlərin böyüklüyünü qavrama bacarığı da inkişaf etməyə başlayır.

Psixoloqların tədqiqatları göstərir ki, 3-6 yaşlı uşaqların hamısı cismin böyüklüyünü, 5 yaşlılar isə forma müxtəlifliyini qavramağı bacarır.

Uşaqlar 3 yaşdan etibarən ayrı-ayrı həndəsi fiqurları tanıyır və onları bir-birindən fərqləndirə bilirlər. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, 3-4 yaşlı uşaqlar formanı əvvəl lamisə, sonra isə görmə ilə, 5-6 yaşlılar isə əvvəl görmə, sonra lamisə ilə yoxladıqda daha yaxşı fərqləndirir və dərk edirlər.

Məktəbəqədər yaş dövründə zaman qavrayışı da müəyyən qədər inkişaf etmiş olur. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, gün rejimi düzgün təşkil edildikdə 3-5 yaşlı uşaqlar zaman məfhumlarını anlamaqda çətinlik çəkmirlər, zamanı müəyyən cisim və hadisə ilə əlaqələndirirlər.

Sual 3. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda əqli proseslərdən biri olan diqqət və onun əsas xüsusiyyətlərinin inkişafı üçün səmərəli şərait yaranmış olur və uşağın diqqəti surətlə inkişaf edir. O, maraqlı və bələdləşmə refleksinin yaranmasına səbəb olan cisim və hadisələr üzərində daha çox mərkəzləşməyə başlayır.

Məktəbəqədər yaş dövründə diqqətin davamlılığının artması uşağın cisim və hadisələrə dərindən bələd olması, onlar haqqında müəyyən biliklər əldə etməsilə sıx bağlıdır. Bu yaş dövründə diqqətin həcmi tədricən genişlənməyə başlayır.

3-4 yaşdan etibarən, söz siqnalları ilə uşağın diqqətini müəyyən obyektlərə cəlb etmək olur, bu yolla hətta diqqəti bir obyektdən digərlərinə keçirmək də mümkündür. 6-7 yaşlı uşaqların demək olar ki, hamısı lap I sifahi sözlü təlimatdan sonra diqqətlərini çox asanlıqla bir obyektdən digərinə keçirməyi bacarır.

İxtiyari diqqətin inkişafında uşaq fəaliyyətinin düzgün təşkili böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də bağça yaşlı uşaqların fəaliyyətinə yaşlılar tərəfindən daim ciddi nəzarət və rəhbərlik edilməlidir.

Məktəbəqədər yaş dövründə uşağın hafizəsi də müəyyən qədər inkişaf edir. Məqsədli hafizə və ya bir sıra psixoloqların mnemonika adlandırdıqları yaddasaxlama, daxilində mnemik işlər olan fəaliyyətdəki motivlər sayəsində baş verir. Həmin motivlər mnemik məqsədin anlaşılmasına və dərk olunmasına müəyyən təsir göstərir. Bununla əlaqədar laborator eksperimenti şəraitində, həmçinin oyun prosesində yaddasaxlama və yadasalmanın xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur (Z.M.İstomina)

Məktəbəqədər dövrdə hafizənin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri də onun əyani-obrazlı xarakter daşımasıdır. Həmçinin bu dövrdə sözlü-məntiqi hafizə də müəyyən qədər inkişaf etmiş olur.

Məktəbəqədər dövrdə uşaqlarda ixtiyari yaddasaxlama təşəkkül tapıb inkişaf etsə də, qeyri-ixtiyari yaddasaxlama daha çox üstünlük təşkil edir və məhsuldar xarakter daşıyır.

Söz hafizəni genişləndirir və təsəvvürləri sistemləşdirir, yaddasaxlanan materialı ümumiləşdirir, onları müəyyən məna qruplarında birləşdirməyə imkan verir. Ona görə də yaddasaxlama və yadasalmanın inkişafinda nitqdən bir vasitə kimi istifadə edilməsi olduqca zəruridir.

Hafizənin inkişafı ilə əlaqədar uşaqlarda təsəvvürlər, xüsusən də hafizə təsəvvürləri inkişaf edir. Cürbəcür həyati təcrübələr uşağın idrakını daim yeni surətlərlə zənginləşdirir və əvvəlki surətlərin dəyişməsinə səbəb olur.

6-7 yaşlı uşaqlar onlara verilmiş fiqurları analitik surətdə qavrayır, onları tanımaqla bərabər, həm də hər birinin vəziyyətini ayrı-ayrılıqda müəyyənləşdirə bilir.

Tanış surətin yadda saxlanması və lazım gəldikdə yada salınmasında, habelə yeni surətlərin yaranmasında nitqin rolu böyükdür. Nitq eyni zamanda cismi geniş şəkildə təsvir etmək imkanı verir.

Məktəbəqədər yaş dövründə uşağın təfəkkürü əsasən əyani-əməli xarakter daşıyıb, icra etdiyi işlərlə, dərk etdiyi konkret cisim və hadisələrlə bağlı olur. Qavrayış materialları əsasında fikirləşməklə yanaşı, uşağın da geniş söz ehtiyatına yiyələnməsi ilə əlaqədar onda obrazlı, nəzəri və mücərrəd təfəkkürə keçid üçün imkanlar yaranır.

Psixoloqların tədqiqatları göstərir ki, 3-4 yaşlı uşaqlar bəzən hadisənin mahiyyətini başa düşə bilmədiklərinə görə qəribə, həqiqətə uyğun olmayan hökmlər irəli sürürlər, düzgün olmayan nəticələr çıxarırlar. Uşağın bilik və təcrübəsinin artması, onun təfəkküründə özünü göstərən bu cür halların tədricən aradan qalxmasına, hökmlərin dəqiqləşməsinə səbəb olur.

Məktəbəqədər dövrdə uşaq təfəkkürü əsasən, əyani-əməli, əyani-obrazlı və sözlü-məntiqli (mücərrəd) təfəkkür istiqamətində inkişaf edir.

Məktəbəqədər yaşlı uşaqlar tədricən cisim və hadisələrə aid hökm çıxarmağa başlayırlar.

4-5 yaşlı uşaqların mühakiməsi mürəkkəb xarakter daşıyır. Onlar bir neçə oxşar faktlar əsasında müəyyən ümumi nəticələr çıxarır və yeri gəldikcə bundan başqa məsələnin həllində istifadə edirlər.

6-7 yaşlı uşaqların mühakiməsi daha mürəkkəb və təkmilləşmiş xarakter daşıyır. Uşaq bu mərhələdə nəinki, ümumiləşdirmə aparır, həmçinin onları təsbih edir və təkmilləşdirir.

Məktəbəqədər dövrdə uşaqlar hissi idrakla kifayətlənməyib, təbiət və cəmiyyət haqqında yaşlıların verdiyi şifahi təsvir və izahatdan da istifadə edib, idrak fəaliyyətlərini zənginləşdirirlər. Uşaq böyüyüb zənginləşdikcə, tələbatı artdıqca, onda əyani-obrazlı təfəkkür əsasında mücərrəd təfəkkür də inkişaf etməyə başlayır.

Təfəkkürün bu yüksək pilləsi təlim-tərbiyə və ictimai fəaliyyət prosesində inkişaf edir və öz növbəsində biliklərə yiyələnməyə, məfhumlar sistemini mənimsəməyə imkan yaradır.

Məktəbəqədər dövrdə nitq, xüsusilə də şifahi nitq daha sürətlə inkişaf edib zənginləşir, lüğət ehtiyatı artır, o, ana dilinin qramatik qanunları əsasında danışmağa başlayır. Ümumiyyətlə, bu dövrdə uşaq nitqi əsasən 3 istiqamətdə inkişaf edir:

1. Uşaqda söz ehtiyatının artması
2. Nitqin fonetik cəhətdən inkişafı, yəni uşağın səsləri düzgün eşitməyə və tələffüz etməyə yiyələnməsi.
3. Uşağın nitqinin qrammatik cəhətdəm inkişafı.

Məktəbəqədər dövrdə uşaqların nitqi ünsiyyət vasitəsi kimi inkişaf edir, özü də bu, ailədə, bağçada, yaxın adamlarla, onu əhatə edənlərlə ünsiyyət zamanı olur. Nitqin bu cür ünsiyyət formasına situativ nitq deyilir. Uşaq qarşısına sual çıxdıqda, yeni cisim və hadisələrlə qarşılaşdıqda ondan istifadə edir.

Uşağın ünsiyyət dairəsi, marağı genişləndikcə kontekst nitqi mənimsəyir (konkret mətnin mənaca bitməsi). Bu nitqə uşaq bağça məşğələlərində, müntəzəm təlim prosesində yiyələnir (inkişaf edir).

Məktəbəqədər dövrdə uşağın yiyələndiyi nitq formalarından biri də izahlı nitqdir. Uşaq bu nitqlə oyunun məzmunu yoldaşlarına izah edir. Rabitəli nitqin bir forması olan izahlı nitq uşağın həyat fəaliyyətində böyük əhəmiyyətə malikdir. Məktəbəqədər dövrdə bu nitq yenicə təşəkkül tapıb inkişafa başlayır.

Bu dövrdə həmçinin uşağın nitqində fonetik cəhətdən bəzi qüsurlara təsadüf olunur. “R” səsini uşağın düzgün tələffüz etməməsini xüsusi ədəbiyyatda rotatsizm adlandırırlar. Bu qüsuru aradan qaldırmaq üçün uşağı güzgü qabağında oturtmaq və ona təklif etmək lazımdır ki, ağzını geniş açsın, dilinin ucunu dişlərinin dibinə yaxınlaşdırsın və bu vəziyyətdə “z” səsini ifadə etsin. Bu vaxt uşağın dili altdan çay qaşığı ilə yuxarı qaldırılır və “z” səsini ifadə etməsi tapşırılır. Bu zaman “r” səsinə oxşar səs yaranır.

“L” səsinin düzgün tələffüz olunmaması lambdatizm adlanır. Bu səsin düzgün tələffüzü üçün uşağa tapşırmaq lazımdır ki, o, dilini yastılaşmış halda kəsici dişlərin arasına soxsun, sonra dilin uc hissəsini yavaşca dişləsin və bu vəziyyətdə “l” səsini ifadə etsin.

“Ş” səsini düzgün tələffüz etmək üçün uşağa tapşırmaq lazımdır ki, “s” səsini tələffüz edərkən dilinin ucunu dişlərin ucuna deyil, üst dişlərin dibinə tərəf yaxınlaşdırsın.

Bir çox hallarda nitq orqanlarında heç bir qüsur olmadıqda belə uşaq qüsurlu danışır. Bunun səbəbi uşağın səsə uyğun, düzgün fizioloji mexanizm yarada bilməməsi, mənfi tərbiyəvi təsirlər, yamsılamaq və yerli ləhcələrdir. Bunların qarşısı erkən alınmazsa, uşağın nitqində özünə uzun zaman yer edər. Bəzən bu cür nöqsanlar şirindillik hesab edilərək, qarşısı alınmır, böyük yaşlarda isə qarşısının alınması çətinləşir.

Nitq inkişafının II və III mərhələsində uşağın tələffüzü ilə yanaşı, onun söz ehtiyatı da sürətlə inkişaf edir.

Məktəbəqədər yaş dövründə dialoji nitqin inkişafı və təkmilləşməsi ilə yanaşı, nitqin daha mürəkkəb və müstəqil növü olan monoloji nitq də inkişaf etməyə başlayır.

Nitq inkişafının III — şifahi nitqin zənginləşməsi mərhələsində lüğət ehtiyatı sürətlə artır: 3 yaşlı uşaq 1000-1500, 4 yaşlı uşaq 1600-1926, 5-6 yaşlı uşağın nitqində isə 2500-3000-ə qədər söz ehtiyatı olur.

Məktəbəqədər yaşda təxəyyül surətlə formalaşır. Uşaq oyun və onun gedişi barədə böyüklərin, tərbiyəçinin izahatını dinləyir, bu izahat əsasında oyunun gedişini öz təxəyyülündə canlandırmağa səy göstərir.

Məktəbəqədər yaş dövründə uşağın bərpaedici təxəyyül surətləri hələ solğun olur, uşaq qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun, dəqiq və zəngin surətlər yarada bilmir.

Məktəbəqədər yaş dövründə bərpaedici təxəyyüllə yanaşı, yaradıcı təxəyyül də inkişaf edir. Bir çox tədqiqatlar yaradıcı təxəyyülün ilk əlamətlərinin hələ 3 yaşdan etibarən təzahür etdiyini göstərir.

Qeyri-adi surətləri yaradarkən uşaqlar nağıl və bədii əsər materiallarına istinad edirlər. Yuxarı məktəbəqədər yaşlıların təxəyyülündə realist meyl daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır.

Müəllif: Kamilə Kazımova – Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının baş müəllimi, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, konsultant, hipnoterapevt, “Hipnoz” Psixologiya və Psixoloji Məsləhət mərkəzinin rəhbəri.

Mənbə:

1. Həmzəyev M.Ə Yaş və pedoqoji psixologiyanın əsasları Bakı 2003.
2. Qədirov Ə.Ə Yaş psixologiyası. Bakı, 2003.
3. Vəliyev M.V., Mustafayev A.M. İnkişaf və yaş psixologiyası. Bakı, 2013.
4. Кулагина И.Ю., Колюцкий В.Н. Возрастная психология.
5. Обухова Л.Ф. Возрастная психология, М., 2000.
6. Шаповаленко И.В. Возрастная психология. М: Гардарики, 2005.

• Teqlər:
• məktəbəqədər dövrdə fiziki inkişaf
• , məktəbəqədər dövrdə sensor inkişaf
• , məktəbəqədər dövrdə əqli proseslər
• , məktəbəqədər dövr

MƏDƏ VƏ BAĞIRSAQ XƏSTƏLİKLƏRİ – hansı qidaları yeməlisiniz?!

Mədə narahatlığı. Bunun ilkin mərhələsi mədə şirəsi ifrazının pozulması və mədənin turşuluğunun artması ilə başlayır. Müntəzəm surətdə ağır yeməklər yemək (ət, yağlı xörəklər, balıq, yumurta, pendir, tünd ədviyyələr və s.) mədənin işini çətinləşdirir. Mədə turşuluğunu müalicə etmək üçün, müxtəlif vasitələrdən istifadə edirlər. Əsas şərtlərdən biri qida rejimini tənzimlənməsidir. Meyvə ən yaxşı təbii vasitədir. Xəstələrə portağal şirəsi, üzüm şirəsi içmək məsləhət görülür. Üzüm şirəsi ğəbul edən müddətdə süd, pendir, yumurta, yağlı xörək və ət yeməkdən çəkinmək məsləhətdir. Ağrılar sakitləşəndən sonra mədə nahiyyəsinə isti kompres qoyur, hamamlanır və masaj edirlər.

Mədə-bağırsağa zərərli mikroorqanizmlərin sirayət etməsinin qarşısını almaq üçün, sarımsaqdan istifadə etmək olar. Lakin onu çox işlətmək olmaz. Sarımsaq, ümumiyyətlə qan təzyiqini tənzimləyir, soyuqdəyməyə qarşı bədənin müqavimətini artırır.
Zirə və dəfnə infeksiyaya qarşı faydalı bitkidir, onun işlənməsi mədəni təmizləyir, ağrıları sakitləşdirir. Xörəkdə kərəviz toxumu işlətmək, mədəni qüvvətləndirmək baxımından faydalıdır. Quşüzümü həzm prosesinə müsbət təsir göstərir. Bədmüşkdən çəkilən araq mə”dəni qüvvətləndirir. Bu baxımdan suda bişirilmiş rozmarin də faydalı hesab edilir.

Mədənin sağlamlığını qorumaq üçün qəhvəni az işlətmək lazımdır. Çox ət yeyənlər səhərlər limon şirəsi içməklə, mədə qıçqırmasının qarşısını ala bilərlər. Bunun üçün 20-30 qram kəklikotunu 1 litr qaynanmış suda dəmləyib süzür, ona bir qədər bal qatıb, yeməkdən sonra 1 fincan içirlər. Mədə üçün münasib yeməklərdən biri də kahıdır. Xörək yeyərkən kahıdan istifadə etmək lazımdır. Xörəkdən qabaq balı su ilə qatıb şərbət kimi içmək mədə şirəsinin ifrazına kömək edər.

Mədə ağrısı, turşuluğun artması və gizilti zamanı bağayarpağını azca suda qaynadıb, 15 dəq dəmə qoyduqdan sonra süzür, bal ilə azaçıq şirin edib işlədilir. Şirinbiyan həzm ağırlığı zamanı faydalı bitkilərdən biri hesab edilir. Gülünbaharın dəmləməsi mədə ağrısı və həzm pozğunluğu zamanı işlədilir. Yerkökü mürəbbəsi mədə zəifliyinə qarşı yaxşı dərmandır. Çödükotunun dəmləməsi də mədə zəifliyi zamanı işlədilir. Bu baxımdan süsənbər də eyni təsirə malikdir. Gülxətmi kökünün dəmləməsi mədə xorası üçün tövsiyə edilir. Mədə üçün faydalı meyvələrdən biri də heyvadır. Onu suda bişirib yemək məsləhətdir. Soğan və tərxun mə”də üçün faydalıdır, həm də infeksiyaya qarşı təsirlidir.

Ürəkbulanması. Ürəkbulanmaya qarşı kahı və ya onun gövdəsindən alınan şirə, turşməzə alma və heyva, sitruslar və limon şirəsi, təzə nanə işlədilir. Hil ürəkbulanmanı yatırır. Onu turş nar şirəsi ilə işlətmək daha təsirlidir. Istidən olan ürəkbulanması zamanı razyananı soyuq su ilə yemək yaxşı nəticə verir. Tənək yarpağının suyunu həmiləlik zamanı baş verən ürəkbulanmaya qarşı işlədirlər. Püstə yemək mədəni qüvvətləndirməklə, ürəkbulanmasını yatırır.

Mədə qazı və köpmə. Yerkökünün toxumu mədəyə qaz toplanmasının qarşısını alır. Limon qabığının dəmləməsi də bu təsirə malikdir. Razyana toxumunu dəmləyib, yeməkdən sonra içmək bu baxımdan faydalıdır. Soğan özü gec həzm olsa da, həzmə kömək etməklə mədəyə qaz toplanmasının qarşısını alır. Köpmənin qarşısını almaq üçün təsirli bitkilərdən biri də zirədir. Onu həvəngdə əzir, az miqdarda suda dəmləyib işlədirlər. Tərxun cövhərini şəkərlə qatıb işlətmək mədə köpünü qarşı təsirli vasitədir. Süsənbər, şüyüd, dəfnə yarpağı köpməyə qarşı işlədilə bilər. Çox innab yemək köpmə yaradır. Mədə köpünün əsas səbəblərindən biri həzmin pozulması və qidanın mədədə yaxşı həll olmamasıdır. Köpü olanlar yemək zamanı soyuq su içməkdən çəkinməlidir. Susuzlayanda turş meyvələrdən və qatıqdan istifadə etmək olar. Bu baxımdan nanə və başqa ətirli göyərtilər doğranmış doğramac yemək məsləhət görülür. Mədə zəifliyi həzmin pozulmasına və tez-tez köpməyə səbəb olur. Mədə köpünün qarşısını almaqdan ötrü mədəni qüvvətləndirmək lazımdır. Nar adətən köpmə yaradan meyvə kimi qiymətləndirilir. Yeməkdən sonra şirin nar qidanın mədədən daha tez bağırsaqlara keçməsinə kömək edir, öd ayrılmasını tənzimləyir. Şirin nar daha az köp verir və bu çox çəkmir. Lakin turş nar mədədə çox qalır və köp yaradır. Odur ki, yaşlılar, mədə və qara ciyərində soyuqluq və iltihab olanlar turş nar işlətməkdən çəkinməlidirlər.
Mədəni möhkəmləndirmək üçün gül mürəbbələrindən istifadə etmək yaxşı nəticə verir. Bunların hazırlanma üsulu mürəbbələr bölməsində izah edilmişdir. Bal ilə hazırlanan mürəbbənin əhəmiyyəti daha çoxdur.

Mədəni qüvvətləndirmək üçün işlənən təbii vasitələrdən biri də əzvaydır. Bu baxımdan faydalı olan bitkilərdən çüğunduru (onun buxarda bişirilmişi ləbləbi adlanır və çox xeyirlidir), kərəviz, yerkökü və bataqlıq süsənini də göstərmək olar.
Mədə köpünün səbəblərindən biri də soyuqdəymədir. Belə hallarda istilik verən qidalarla yanaşı, mə”dəni isti saxlamalı, bədəni isti saxlayan paltar geymək lazımdır.

Mədə ağrısı. Xörəkdə darçın işlətmək faydalıdır. Bu, soyuqdan baş verən ağrı üçün münasibdir. Bu zaman, ənbəri yağla qataraq pambığa hopdurub, mədə nahiyəsinə məlhəm kimi qoymaq lazımdır. Şirin zeytun yağı da mədə ağrısını sakitləşdirir. Bal mədə üçün çox xeyirlidir. Mədə ağrısı soyuqdəymədən baş verərsə, zirəni bir gecə-gündüz sirkədə qaynadıb, sonra zəncəfil, sədəfotu qurusu, sirkə və təbii boraksın hərəsindən 24 q götürülüb, həmin məlhəmin 240 q-lı ilə qarışdırıb döyür, təmiz bala qatıb istifadə edirlər. Nanə suyunu turş nar şirəsinə qatıb içdiklə hıçqırmanı kəsir. Bunun üçün ən sadə vasitə soyuq sudur. Hıçqırma isti və kəskin yeməklərdən baş verərsə, badam yağını isti suda qarışdırıb içmək məsləhətdir.

Mədə pozulması və qəbizlik. Bu zaman tünd çay içmək, bərk bişirilmiş yumurta, qatıqla nanə yemək lazımdır.
Suda bişmiş düyü həlimi qəbizlik xassəsinə malik olduğundan, ishala tutulanlar düyü həlimində bişirilən şorba yeyə bilərlər. Ümumiyyətlə, düyü mətədil xassəyə malikdir. Bu zaman bir ovuc zoğal axtasını 0.5L suda bir az da şəkər qatmaqla qaynadır, alınan şərbəti mədə pozulması zamanı işlədirlər. Heyva da bu baxımdan faydalıdır, onun bişirilmiş şirəsindən istifadə edirlər. Belə olduqda quru nanəni çay ilə qatıb, dəmləyərək işlətmək olar. Başqa vasitələrdən limon şirəsi, darçın, turş nar şirəsi və ya nar qabığının dəmləməsi də təsirlidir. Mədə pozlunluğu olanların tez-tez qatıq yeməyi və bal işlətməyi, qatıq süzməsinə nanə qatıb, bəzən sarımsaq da doğrayıb, çörək ilə yeməyi məsləhətdir. Buna qaraqınığın dəmləməsi yaxşı kömək edir.

Qəbizlik, həzmin pozulması, orqanizmin bir sıra üzvlərinin fəaliyyətinin pisləşməsinə səbəb olur. Belə alamlar qida rejiminə diqqət yetirməli, tez-tez hamamda çimməli, yeməyi yaxşı çeynəməlidirlər. Bundan əlavə oturaq həyat tərzindən hərəkətə keçmək və işləmək lazımdır. İnək və keçi əti, şirniyyat, noxud, lobya, pendir, şabalıd qəbizlik yaradır. Belələrinə üzüm mövsümü zamanı üzüm yemək faydalı vasitələrdən biridir. Başqa vaxtlarda isə onun şirəsini işlətmək olar. Bununla yanaşı qara gavalıdan da istifadə edirlər. Həmçinin bu məqsədlə zeytun yağı işlətmək əlverişlidir. Xörəkdən sonra portağal yemək həm xörəyin həzminə kömək edir, həm də bağırsaqların işini asanlaşdırır, qəbizliyi aradan qaldırır. Portağalı uşaqlar üçün də tövsiyə etmişlər. Qəbizliyi olanlar ərik, yemiş, turşəng və turşəngdən bişirilmiş şorba yeyə bilərlər. Tərəvəzlərdən yerkökü və çuğundur mədənin yumşaqlığı üçün faydalı hesab edildiyindən, ət xörəkləri hazırlayarkən bunlardan istifadə etmək vacibdir. Hazırlayərkən bunlardan istifadə etmək vacibdir. Bəzən isə yerkökünün özündən şorba hazırlayırlar.

Yeralması mədə və bağırsaqların fəaliyyətini tənzimləməklə, qəbizlik yaranmasının qarşısını alır. Həmçinin kahı da olduqça faydalı qida məhsuludur. Mədə yumşaqlığını təmin etmək üçün xörəyə kahı, kərəviz, yerkökü, kələmin çiçəyini doğrayıb qataraq yeyirlər. Bu baxımdan faydalı meyvələrdən biri əncirdir. Onu süddə bişirib, səhərlər yemək məsləhətdir. Mədə bərkliyi olanlar müntəzəm olaraq, axşamlar və ya xörəkdən sonra sulu şirin alma yesələr, mədə və bağırsaqların fəaliyyəti qaydasına düşər. Bu zaman albuxaradan və quru alçadan da istifadə etmək yaxşıdır. Bəzən onları suda isladıb sonra qaynadır və şirəsini acqarına və ya yatmazdan qabaq işlədirlər.
Gənəgərçək yağı yaxşı yumşaldıcı kimi istifadə olunur. Onun istifadə miqdarı 45 q-dır. Səhərlər kərə yağı işlətmək də yumşaldıcı kimi təsir göstərir. Yumşaldıcı xassəyə malik olan bitkilərdən gəvən, güncüd, şirinbiyan və s.-ni göstərmək olar.

Mədə iltihabı. Bu zaman yetişmiş armud, şaftalı, ərik və sumaq yemək məsləhətdir. Hindqozunu suda qaynadaraq, onu şəkər ilə qatıb yeyirlər. Gərəkli dərmanlardan biri də zirinc və limon şərbətidir. Susuzluğa qarşı biyan cövhəri işlətmək lazımdır.
Mədə şişi və mədə xorası. Xiyar və təzə keşniş suyu mədə şişini sağaldır. Kitrə və kərəviz toxumunu bala qatıb yemək təsirli dərmanlardan sayılır. Mərcimək, nar qabığı və qızılgülü balda qaynadaraq təpitmə qoymaq bu baxımdan çox faydalıdır. Mədə şişi zamanı, çox gərəkli sayılan dərmanlardan biri bu qayda üzrə hazırlanır: mərsin yarpağı və heyvanın suyunu çıxarır, bunu alma, gülab, səndəl və gül yağından düzəlmiş mum ilə qarışdırır, sonra qoyun dərisini həmin məhlula batırıb mədə nahiyəsinə qoyurlar. Mədə şişi susuzluq, ürək bulanması və temperaturla olarsa, qarına heyva tumunun yağını sürtmək məsləhətdir. Mədəyə qan sızılıb laxtalanarsa, dovşan qursağı və ya üzüm sirkəsi işlətmək faydalıdır. Bu baxımdan nanə suyunu şəkərlə qatıb içmək də yaxşıdır. Həmçinin çəpiş qanını sirkə ilə qatıb bir qədər qaynadır və 3 gün nahar zamanı içirlər.

Mədə bəlğəmi. Yarpız suyu içmək mədəni bəlğəmdən yaxşı təmizləyir. İsti suyu qurtum-qurtum içmək, quluncan şərbəti limon şirəsi və darçın işlətmək də məsləhətdir. Bağırsaq üçün işlədilən vasitələr. Qırx yaşına çatdıqdan sonra mədə və bağırsağın həzmətmə qabiliyyəti azaldığından, onların qayğısını daha çox çəkmək lazımdır. Qaz yaradan və ağır həzm olunan yeməklərdən pəhriz saxlamaq, bunun əvəzində göyərti, tərəvəz və meyvəni daha çox işlətmək faydalıdır. Bunlar həzmə kömək edir. Həyatımızın qoruyucu olan bağırsaqlara diqqətlə qayğı göstərməyi yaddan çıxarmayın. Əgər xəstə özündə qəbizlik müşahidə edirsə, tərkibində nişasta olan yeməkləri, əsasən xəmir xörəkləri, dənli bitkilər və qağları az işlətməlidir. Bağırsaqlarda qaz yığılması və köpməyə qarşı 10 günlük üzüm rejimi yaxşı tədbirdir. Bağırsaq iltihabı və şişməsi zamanı üzüm suyu işlədirlər. Bunun üçün bir neçə gün ərzində bir neçə dəfə, 1 fincan üzüm şirəsini, ertəsi gün isə bütöv limonun və ya yarısının şirəsini bir neçə dəfə içirlər. Bu əməliyyatı bir müddət davam etdirirlər. Bu zaman həmçinin 2–3 qabıqlı almanı doğrayıb 15 dəq 1L suda qaynadır, bir qədər şirinbiyan əlavə edib işlədirlər. 3 çay qaşığı kətan toxumunu 1L qaynar suda dəmləyib, nazik bağırsağın işləməsi zamanı istifadə edirlər. Bağırsaq iltihabı və şişi olanlar ispanaq işlətməkdən pəhriz saxlamalıdırlar. Dəfnə yarpağı bağırsaq və mədənin gigilyenası baxımdan çox faydalıdır. Bağırsaqlara mikrobların nüfuz etməsinin qarşısını almaq üçün hələ qədimdən qatıq və ayrana kəklilotu və ya nanə qatışdırıb yeyərmişlər. Badyan və cirə, soğan və sarımsaq bağırsaqların gigiyenası üçün faydalıdır. Bağırsaq iltihabı zamanı sitruslardan da istifadə edirlər.

Bağırsaq ağrıları və xora olarsa, yerkökündən istifadə edirlər. Bağırsaqların fəaliyyəti zəifləyərsə, alça və qara gavalıdan istifadə etmək lazımdır. Axşamlar yeməkdən əvvəl, 10–12 quru alça və ya gavalını yarı bölüb suda isladır, 1 saatdan sonra onu həmin suda qaynadır, 3 dəfə suyunu isti su ilə dəyişir və hələ soyumamış, xörəkdən qabaq içirlər.

Azərbaycanda ibtidai sinif müəllimi işləmək istəyənlər üçün qaydalar sərtləşdirilə bilər

Təhsil Problemləri İnstitutunun direktoru Abdulla Mehrabov Trend-ə bildirib ki, nazirliyin sifarişi ilə Azərbaycanda ibtidai siniflərdə dərslərin neçə müəllim tərəfindən keçilməsinin effektivliyi araşdırılıb. Bu tədqiqatlar nəticəsində belə qənaətə gəlinib ki, bir çox ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da ibtidai siniflərdə tədris olunan fənlər bir müəllim tərəfindən keçilməlidir. Bununla əlaqədar TPİ ibtidai sinif müəllimi işləmək istəyənlərin işə qəbulu zamanı namizədlərin xarici dil, informatika, musiqini bilmə səviyyəsinin də yoxlanılmasını təklif edib.

“Əgər müəllimin musiqi, informatika, xarici dili bilmə səviyyəsi tələbləri ödəmirsə, onda o namizəd ibtidai sinif müəllimi kimi işə qəbul edilməsin. Bu siniflərdə həmin fənləri dərin bilmək tələb olunmur. Amma müəllimin informatika, xarici dil, musiqi üzrə ümumi hazırlığı olmalıdır”, – Mehrabov deyib.

Onun sözlərinə görə, hazırda Azərbaycanda ibtidai təhsilin pedaqogikası və metodikası ixtisası üzrə müəllim hazırlığı həyata keçirilərkən kurrikulumun tələbləri nəzərə alınır. Ancaq bu ixtisas üzrə əvvəllər təhsil alan müəllimlər öz üzərlərində işləyərək ixtisasartırma kurslarına getməlidirlər.

Qeyd edək ki, hazırda müəllimlərin işə qəbulu üçün keçirilən imtahanda hər bir namizədə fərdi olaraq kompüterdə uyğun ixtisaslar üzrə ümumtəhsil məktəbləri üçün fənn proqramının məzmununa aid 25 test, təlim strategiyaları və məktəbdaxili qiymətləndirmə qaydalarına aid 5 test, məntiq və ümumi dünyagörüşünə aid 5 test olmaqla, cəmi 35 sual təqdim edilir. Adətən müsabiqədə iştirak edənlərin çoxu sənədlərini ibtidai sinif müəllimi ixtisası üzrə verir. Yalnız 2012-2013-cü tədris ilində müsabiqəyə buraxılan 15467 nəfərin 3764 nəfəri ibtidai sinif müəllimi işləmək istəyib.

Milli.Az