Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda sosial-emosional inkişaf üçün pedaqoji mühitin yaradılması

Müasir dünyada sosial-emosional inkişaf problemi məktəbəqədər uşaqların sosiallaşması probleminin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilir. Ona görə də biz uşaq bağçasında sosial-emosional inkişaf üçün şərait yaradaraq şəxsiyyətin yaradıcı həyat strategiyasının əsaslarını təmin edirik.

1 yaşlı uşaqlarda NİTQ İNKİŞAFI

Uşağın danışmağa başlaması yeni valideyn olmuş insanlar üçün dünyanın ən böyük möcüzəsini izləyirmiş kimi həyəcanlı və özəl dönəmdir.

Körplərin təliminin ilk addımı, onun danışmasıdır. Bu proses birbaşa uşaqların beyin inkişafı ilə əlaqəlidir. Valideynlər bu müddətin həyəcanı və sevinci ilə yanaşı övladlarının inkişafını düzgün dəyərləndirə bilərlər.

Uşaqların nitq inkişafının qanunauyğunluqlarını düzgün şəkildə bilən valideyn riskli halı tez dəyərləndirib lazımlı tədbir görə bilər. Çünki nitq prosesində baş verən gecikmələr gələcək üçün qalıcı fəsadlar verə bilər. Bu yazıda uşaqların ilk 12 ay üçün olan nitq inkişafı prosesi ilə tanış olacaqsınız. Digər dönəmləri isə növbəti məqalələrdə oxuya bilərsiniz.

Uşaqlar doğulan anda ətrafdakı səslərin fəqrində olurlar. Ani səslərə ağlayaraq reaksiya verirlər.

0-3 aylığında isə lay-lay, musiqi kimi tanıdıq səslərə müxtəlif mimklərlə qarşılıq verirlər. Ani səs eşitdikdə diksinir, kimsə danışdıqda ona tərəf dönür, anasının səsinə gülümsəyir, onun səsini tanıyır. Əmərkən səs eşidərsə daha tez-tez və ya daha yavaş əmməyə başlayar. 14 həftəlikdən etibarən isə ilk səslərini çıxarır, “aqu-quqqu” kimi kəlmələr deməyə başlayırlar.

4-6 aylıq körpələr artıq səs tonundakı dəyişikliyə, məsələn, ciddi şəkildə “yox” demənizə reaksiya verməyə başlayır. Səs çıxardan oyuncaqlar onların marağına səbəb olur. Bu dönəmdə körpə çoxlu qıkkıldayır, p, b, m səslərini tələffüz edir. Məmnuniyyətini və şikayətini bildirən səslər çıxartmalıdır.

7-12 ay arasında isə özü ilə ünsiyyətə girdikdə baxar və dinləyər, adına reaksiyası yaranır, çox sevdiyi və gündəlik gördüyü insan və əşyaların adını bilir (ata, maşın, kukla, şar, stəkan, soska, butulka və s.). “Bura gəl”, “Yenə istəyirsən?”, “Su içirsən?” kimi sadə istəklərinizə cavab verməyə başlamalıdır. Diqqət çəkmək üçün müxtəlif reaksiyalar sərgiləyirlər. Tam aydın olmasa da, ilk sözlərini bu dönəmdə deməyə başlayırlar (ana, ata, baba, mama və s.).

Valideynlər bu dövrdə uşaqla çox ünsiyyətə girməli, yaşına uyğun şəkildə oyunlar oynamalıdırlar. Gördüyü hər şeyin öz adı ilə adlandırıldığını eşidən uşaq bir müddət sonra o adı tələffüz etməyə başlayacaqdır. Çalışmaq lazımdır ki, uşaqla ünsiyyətə girərkən “uşaq dilində” danışmayasız. Məsələn, çörək yerinə “pəpə”, su yerinə “uvva”, yara yerinə “uff” və s. bu kimi sözlərdən istifadə etmək düzgün deyil.

Vüsalə Hüseynova
Psixoloq

Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda sosial-emosional inkişaf üçün pedaqoji mühitin yaradılması

Müasir dünyada sosial-emosional inkişaf problemi məktəbəqədər uşaqların sosiallaşması probleminin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilir. Ona görə də biz uşaq bağçasında sosial-emosional inkişaf üçün şərait yaradaraq şəxsiyyətin yaradıcı həyat strategiyasının əsaslarını təmin edirik.

Məktəbəqədər təhsilin sosial-emosional inkişafı:

• Uşaqda özünü, ətrafını əhatə edən digər insanlara emosional müsbət münasibətin şüurlu şəkildə inkişaf etdirilməsi
• Emosional vəziyyətlərə, fikirlərə və özünüzün və başqalarının istəklərinə nail olmaq bacarığı
• Sosial əhəmiyyətli davranış bacarıqlarının, davranışlarını tənzimləmək bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi

Bu keyfiyyətlərin formalaşdırılması fərdi keyfiyyətlərin daha da inkişaf etdirilməsi üçün zəmin yaradır: yaradıcı özünüifadə, özünü reallaşdırmaq və özünü inkişaf etdirmək qabiliyyəti.

Nəticə etibarilə bu, öz gücünə əminlik hissinin formalaşdırılması, uşağın sosiumla harmonik qarşılıqlı fəaliyyəti və həyat uğurları deməkdir.

Sosial-emosional inkişaf və tərbiyənin məqsədi məktəbəqədər yaşlı uşağın şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafını təmin edən rahat şəraitin yaradılmasıdır.

Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələr xidmət edir:

1. Həyatın bütün vəziyyətlərində müsbət emosional hiss formalaşdırmaq
2. Uşağın fərdi xüsusiyyətləri və onların unikallığı barədə məlumatlılığı inkişaf etdirin (müsbət obraz – “mən”)
3. İnamlı davranış (istək və tələbləri ifadə etmək, iradə göstərmək, öz qərarını vermək, seçim etmək bacarığı) və tənzimləmə bacarıqlarını inkişaf etdirmək
4. Uşağın başqalarına müsbət münasibətini formalaşdırmaq
5. Sosial bacarıqları inkişaf etdirmək: münaqişə vəziyyətlərinin həlli üçün müxtəlif sosial məqbul yolların həll edilməsi və assimilyasiyası, etiket və təhlükəsizlik qaydalarına diqqət yetirmək, razılıq əldə etmək, dostluq münasibətləri və yeni əlaqələr qurma bacarığı.

Şagirdlərin sosial və emosional inkişafı ilə bağlı vəzifələrin icrası üçün aşağıdakı mexanizmlər seçilmişdir:

• Tərbiyə prosesinin təşkili
• Ailə ilə qarşılıqlı əlaqə
• İnkişaf edən əşya-məkan mühitinin dəyişdirilməsi

Bütün bu mexanizmlər vahid bir təhsil mühitini təmsil edir.

Tərbiyə mühitinin əsas məqsədi-uşağın şəxsiyyətinin inkişafına və təşəkkülünə kömək etmək, bu prosesi müşayiət etmək, pedaqoji səyləri birləşdirmək və bəşəriyyətin yaratdığı dəyərləri yaymaqdır.

Təhsil mühitinə müxtəlif cəhətlərdən baxıla bilər: sosial mühit və əşyavi-məkan mühiti.

Sosial mühit uşağın digər uşaqlarla qarşılıqlı əlaqəsi, uşaq bağçasında yaranan icmadır. Onun iştirakçıları uşaq bağçasının yetirmələridir, müəllimlərdir, onlara xidmət göstərən kadrlardır, valideynlərdir, tərbiyəçilərin ailə üzvləridir.

Əşya-məkan mühiti uşağın təhlükəsizlik, psixoloji rifahı, inkişafı, fərdiliyi məqsədlərinə uyğun olaraq məkanın və avadanlığın və digər avadanlığın məkan və istifadəsinin təşkili.

Təhsil mühitinin modeli uşağın tam sosial və emosional inkişafını təmin edir.

Məqsəd və vəzifələrin uğurla həyata keçirilməsi üçün aşağıdakı prinsiplərə əməl etmək lazımdır:

1. Davamlılıq. Uşağın sosial və emosional inkişafı təhsil prosesinin bütün məqamlarına daxil edilir.
2. Əlçatanlıq. Uşaq ünsiyyət, idrak, müstəqillik, həssaslıq və ünsiyyət mədəniyyətini özündə mövcud olan fəaliyyət növlərində (oyun, əmək,məhsuldar, musiqili və s.) öyrənmək bacarığını öyrənir.
3. Humanizm. İnsan, bərabər və tərəfdaşlıq münasibətlərinin qurulması
4. Fərdiləşdirmə. Uşağın fərdi inkişaf məkanının layihələndirilməsi, burada onun refleksiyası baş verir, “Mən” konsepsiyası yaradılır
5. Şəxsiyyətin dəyəri və unikallığı Prinsipi. Hər bir uşağın şəxsiyyətinin tanınması

Sosial-emosional inkişaf üçün aşağıdakı pedaqoji texnologiyalardan istifadə olunur:

1. Oyun texnologiyaları. Uşaq oyun dünyasında yaşayır, “ uşağın həyatının təbii yoldaşı, böyük bir təhsil gücünə malik olan sevincli emosiyaların qaynağıdır…”
2. Layihə texnologiyaları. İşləri hərtərəfli, bir sistemdə məqsədyönlü şəkildə həyata keçirmək və yaxşı nəticələr əldə etməyə imkan verirlər. Onlar uşaqlarda müstəqilliyi, yaradıcılığı, sosial fəallığı, ünsiyyətə can atmağı, qarşılıqlı fəaliyyət və başqaları ilə əməkdaşlıq etməyi inkişaf etdirirlər.
3. Texnologiya (kollektiv yaradıcılıq işi). Texnologiya uşaqların qarşılıqlı təsir, əməkdaşlıq, yaradıcılıq və sosial əhəmiyyətli fəaliyyətə daxil olma bacarıqlarının inkişaf etdirilməsinə yönəldilmişdir.
4. İnteraktiv texnologiyaları. Ünsiyyət prosesində uşaqlar öz fikirlərini ifadə etməyə, fikirlərini düzgün ifadə etməyə, dialoq aparmağa, başqa bir insanı dinləməyə, başqalarının fikirlərinə hörmət etməyə öyrənirlər.

Uşaqların sosial-emosional inkişafı üçün aşağıdakı şərait yaradılmalıdır:

• Uşaq fəaliyyəti növlərinin emosional parlaq dolğunluğu
• Rahat mühit
• Müvəffəqiyyət vəziyyətləri, həmyaşıdları arasında uşağın populyarlığı
• Dünya haqqında təcrübə və fikir zənginləşdirilməsi

Emosional rifahı təmin etmək üçün tədris prosesi təşkil olunur: “Şən görüşlər səhəri”.

“Şən görüşlərin səhəri” uşaqlar bir-birini mehriban ad adlandırdıqda, xoş sözlər deyirlər, gülümsəyirlər, günün yaxşı hadisəsinə köklənirlər.

Uşaqların yaradıcılıq sərgilərinin özünüqiymətləndirməsi səviyyəsini artırır. Uşaq özünü və ictimaiyyətdə yerini şəxsi nailiyyətlərinə diqqət yetirməklə dərk edir.

Uşağın ətrafdakı insanlara müsbət münasibətini inkişaf etdirmək üçün müxtəlif fəaliyyətlər həyata keçirilir:

Uşaqların əsas estetik və mənəvi kateqoriyalarla tanış olduqları sənət əsərlərini oxumaq və müzakirə etmək.

Həyatda yarana biləcək vəziyyətlərin təhlili istifadə olunur, hansılarda ki, mənəvi seçim etmək lazımdır: digər uşaqların problemlərinə cavab vermək və ya şəxsi maraqları üstün tutmaq və laqeydlik göstərmək? Ona kömək etmək və ya onu görməmək istəyinə cavab vermək?

Praktik vəziyyətlər tətbiq olunur: “Biz uşaq bağçasında ən böyüklərik”, “Dostunuza nə edə biləcəyinizi öyrədin”. Uşaqlar qayğı göstərməyi öyrənirlər, onlarda özünə hörmət hissi, insanlara xoş münasibət, onların problemlərini başa düşmək hissi inkişaf edir.

Birgə nəticə əldə etməyə istiqamətlənmiş kollektiv işlər (qar binaları, çiçəklər əkmək, sənətkarlıq, hədiyyələr hazırlamaq). Bu, əlaqələr qurmaq, əməkdaşlıq etmək, duyğularını bölüşmək bacarığına kömək edir. Uşaqların bu iş formalarına daxil edilməsi qrup birliyini inkişaf etdirir və uşaqları bir-birinə emosional şəkildə yaxınlaşdırır. Uşaqların bu iş formalarına daxil edilməsi qrup birliyini inkişaf etdirir və uşaqları bir-birinə emosional şəkildə yaxınlaşdırır.

Sosial-emosional inkişaf layihələri icra edilir. “Dostlar dünyasında”, “Xeyirxahlıq Günü” layihələri qrupda əlverişli emosional mikroiqlim yaratmağa kömək edir, uşaqlar bir-birinə, körpələrə, uşaq bağçasının əməkdaşlarına qarşı diqqətli və xeyirxah davranmağa başlayırlar.

Sosial bacarıqları inkişaf etdirmək üçün uşaqlar ilə ünsiyyət oyunları aparılır.

Bu oyunlar uşaqlarda:

Ünsiyyətin dinamik tərəfi: ünsiyyətə qoşulma rahatlığı, təşəbbüskarlıq, ünsiyyətə hazırlığı inkişaf etdirir

Empatiya, tərəfdaşa rəğbət, emosionallıq və qeyri-şifahi ünsiyyət vasitələrinin ifadəliliyi inkişaf etdirir

Özünəinamın vəziyyəti, öz emosional rifahının hiss olunması, uşaq kollektivində öz əhəmiyyəti inkişaf etdirir

Məsələn: “Sevgi ilə adlandır” oyunu özünəməxsus qavrayış inkişaf etdirir, “nəzakətli sözlər” oyunu ünsiyyətdə hörmət, nəzakətli sözlərdən istifadə etmək vərdişini inkişaf etdirir, “Komplimentlər” oyunu birbaşa, sərbəst ünsiyyət və emosional yaxınlıq üçün əlverişli bir atmosfer yaratmağa kömək edir.

Emosional rifahın təmin edilməsinin vacib şərtlərindən biri də əşya – inkişaf mühitidir.

Əşya-inkişaf mühitinin məqsədi: uşaq bağçasında uşağın həyatının müsbət emosiyalarla zənginləşdirilməsi.

• Xüsusi təchiz edilmiş “arzu ekranı” vəsaitləri “əhval ekranı” uşağa öz “Mən” ini, həmyaşıdları ilə ünsiyyətdə öz əhval-ruhiyyəsini bildirməyə imkan verir.
• “Xeyirxah işlər ağacı”, “xeyirxah işlər ekranı” stendləri əxlaqi hərəkətlərə, xeyirxah işlər görmək arzusuna sövq edir.
• “Bizim uğurlarımız”, “günün ulduzu” stendləri müsbət “Mən-konsepsiya”nın formalaşmasına, əminliyə, özünüdərketmənin və özünüqiymətləndirmənin inkişafına kömək edir, müxtəlif səviyyəli müsabiqələrdə, sərgilərdə şagirdlərin Şəxsi nailiyyətlərinin nümayiş etdirilməsi üçün istifadə olunur.
• “Dostluq” guşəsi münaqişələr, uşaqlar arasında mübahisələri həll etməyə və onları barışdırmağa kömək edir.
• Təklik guşəsi uşaqların fərdi rahatlığını təmin edir.

Ailə-uşağın inkişafının sosial vəziyyətinin ən mühüm tərkib hissəsidir, onun “emosional arxa”sıdır. Əgər uşağın ailəsində xeyirxahlıq, sevgi hökm sürürsə, bu müsbət amil kimi işləyir, və əksinə, daimi münaqişələr şəraitində psixi pozğunluqları və şəxsi problemləri olan uşaqlar yetişir.

Məhz buna görə də valideynlərlə iş zamanı ailədə emosional-əlverişli şəraitin yaradılmasına yönəlmiş tədbirlər keçirilir, valideynləri uşaqlarla səmərəli ünsiyyət tərzi ilə tanış edir, uşaqların və valideynlərin yaxınlaşması həyata keçirilir.

Valideynləri maraqlandırmaq və onları uşaq bağçasının həyatı ilə məşğul etmək, müttəfiqlərini ənənəvi və qeyri-ənənəvi iş formalarından istifadə edilir:

• Dəyirmi masa görüşləri
• Birgə əyləncə və bayramlar
• Müxtəlif fəaliyyət növləri üzrə uşaqlarla açıq məşğələlər
• Əşya-inkişaf mühitinin birgə yaradılması
• Layihə fəaliyyəti
• Ərazinin abadlaşdırılması üzrə birgə tədbirlər

İşin bu formaları uşaq-valideyn əlaqələrini optimallaşdırır, uşağın istəklərini, təcrübələrini və fərdi xüsusiyyətlərini daha yaxşı öyrənməyə imkan verir. Valideynlərin müsabiqələrdə, bayramlarda, sərgilərdə iştirakı, uşağın statusunu bir qrupda qaldırmaq və saxlamaq, emosional əlaqələr qurmaq üçün kömək edir.

Görülən işlər nəticəsində uşaqlar:

• Uşaq bağçasında müsbət emosional vəziyyətdədirlər
• Öz fikirlərinə malikdirlər, dostlarını, oyuncaqları, fəaliyyət növlərini müstəqil seçirlər
• Münaqişə vəziyyətindən çıxış yolunu danışıqlar yolu ilə tapa bilərlər
• Davranış qaydalarını bilir və onlara əməl etməyə çalışırlar
• Uşaq kollektivi daha sıx, mehriban olur

Mənbə

1. X. Həmidova və b . , İnkişafetdirici, dəstəkləyici və təhlükəsiz mühitin yaradılması ( məktəbəqədər təhsil ixtisası üçün ), Dərs vəsaiti, ARTN, ARTİ, Aİ,. Bakı- 2020

Məktəbəqədər yaşlı uşaqların inkişafı

Bir çox analar körpələrin inkişaf metodları ilə maraqlanır və onları uşaqlarına tətbiq etməyə çalışırlar. Bu mərhələdə, məktəbəqədər uşaqların inkişafının öz xüsusiyyətlərinə sahib olduğunu xatırlamaq vacibdir və bu, qırıntıları artırma prosesində nəzərə alınmalıdır. 3 ildən 6-7 yaşa qədər olan uşaqlar üçün təlim təlim üsullarına əsaslanmalı və uşaqlar lazımsız məlumatları əldə etməlidir.

Məktəbəqədər uşaqların mənəvi inkişafı

Başqalarının hisslərini anlamaq və özlərini ifadə etmək bacarığı tam bir şəxs üçün vacibdir. 4-5 yaşınadək uşağın duyğularını gestures, fikirlər ilə göstərmək öyrənir. O, daha mürəkkəb hisslər yaradır, məsələn, qısqanclıq.

Empati ortaya çıxması, yəni empati etmə qabiliyyəti, məktəbəqədər uşaqların zehni inkişafının əhəmiyyətli bir hissəsidir. Bir uşağın duyğuları necə başa düşdüyünü və idarə etdiyini öyrənmək üçün aşağıdakı şərtlərə riayət edə bilərsiniz:

• həmyaşıdları ilə müntəzəm ünsiyyət və həm fərdi, həm də oyun əlaqəsi olduqları vacibdir;
• nağıllar oxuyan digər insanların duyğularını qavranmaq imkanı təmin edir, çünki tez-tez uşaqlar qəhrəmanların yerində özlərini təsəvvür edir, simvolları narahat edir, duyğularını yaşayır;
• musiqi dinləmək;
• hekayə rolu oyunlarının vəziyyətini, əhvalını, fikirlərini və digər insanların arzularını nəzərə almaq üçün öyrədilir;
• uşağın səylərinin nəticəsi ilə bağlı duyğularını yaşamasına imkan verən işə diqqət yetirmək lazımdır.

Məktəbəqədər uşaqların idrak inkişafı

Bu mərhələdə uşaqlar danışma, eşitmə, rəng və forma algısının yaxşılaşdırılmasını aktiv şəkildə artırır. Ətrafdakı dünyanın əsas biliklərindən biri görmədir.

Körpənin söz-söhbətlərinin inkişafına və düşüncələrini ifadə etmək qabiliyyətinə də diqqət yetirmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, məktəbəqədər uşaqlar təkcə sözləri deyil, həm də söz və cümlələri çox yaxşı xatırlayırlar. Amma bu, özbaşına və yalnız təəccüblü təlimlər və dərslər sayəsində olarkən, memoriya məqsədyönlü olur.

Məktəbəqədər uşaqların idrak inkişafı üçün müxtəlif fəaliyyətlərdən istifadə edilir, amma oyuna üstünlük vermək yaxşıdır. Onun prosesində uşaq vəziyyətin modelləşdirilməsini, hərəkət planını və onları tənzimləməyi öyrədir. Modelləşdirmə, rəsm kimi yaradıcılıq fəaliyyətlərini unutma.

Yalnız bir inteqrasiya yanaşma ahəngdar və hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət gətirəcəkdir.