Məmmədov q.ş xəlilov m.y ensiklopedik ekoloji lüğət bakı 2008

– landşaftın bu və ya digər komponentlərinin və elementlərinin xassələrinin təyin edilməsinin, o cümlədən

Ağac

İnkişaf etmiş kök, gövdə, yarpaq, çiçək, meyvə və toxuma malik olan ağaclar ali bitkilərdir. Ağacların gövdələri hündür və odunlaşmış olur, gövdə budaqlanaraq çətir əmələ gətirir. Çinar, qoz, fıstıq, şam, vələs, palıd, armud kimi bitkilərdə gövdə inkişaf etmiş oduncağa malikdir. Orta hündürlükdə bir ağacdan təxminən 170 000 karandaş hazırlamaq olar.

Müxtəlif ağacların diametri 12 sm-dən 160 sm-ə qədər dəyişir. Yetkin meşə ağaclarının yaşı 120-160 ildir. Respublikamızda yaşı 1000 ili ötən yoğungövdəli çinar, palıd, azatağac və qaraçöhrə ağacları mövcuddur. [1]

Ağaclar atmosferin çirklənməsinin qarşısını alan ən etibarlı müdafiə vasitəsidir. Onlar havanı işlənmiş qazlardan təmizləyir və şəhərlərin səs fonunu tənzimləyir. Bir ağac il ərzində atmosferə təxminən 120 kiloqram oksigen buraxır. Bu qədər oksigen üç nəfərdən ibarət bir ailənin bütün il boyu tənəffüsünə bəs edər. Ağac ona lazım olan qidanın 90 faizini atmosferdən, 10 faizini isə torpaqdan alır. Digər canlılarla müqayisədə, ağaclar planetimizin ən uzun ömürlü varlıqlarıdır.

Dendrologiyada ağaclar boylarına görə aşağıdakı təsnifata bölünür: [2]

• Hüdürboylu ağaclar- boyu 20 m-dən çox. Bu ağac növlərinə meşəəmələgətirən ağaclar daxildir (palıd, fıstıq, vələs, cökə, ağcaqayın, qovaq, göyrüş, qoz, şabalıd və s.);
• Ortaboylu ağaclar- boyu 10-20 m (quşarmudu, söyüd, çöl ağcaqayını və s.);
• Alçaqboylu ağaclar- boyu 7-10 m (alma, yemişan, ardıc və s.).

Ağaclar yarpaqlarının quruluşuna görə iki yerə bölünür:

• Enliyarpaqlılar
• İynəyarpaqlılar

Dünyanın mar aqlı ağacları

• Boyu 140-150 m-dək ucalan Avstraliya evkalipti və ABŞ-ın Kaliforniya ştatında bitən sekvoya ağacı dünyanın ən hündür ağaclarıdır.
• Ən yoğun gövdəli ağac Afrika baobabıdır (diametri 14 m-dək çatır).
• Ən qədim kök sisteminə malik ağac İsveçdədir. Onun təxminən 9 min il yaşı var.
• Ən qədim ağac ABŞ-da bitən şam ağacıdır. Bu ağacın 4500 yaşı var.
• Ən qeyri-adi palıd ağacı Fransadadır. Alimlərin fikrincə, bu ağacın təxminən 1000 yaşı var. Ağacın gövdəsi üzərində tamamilə təbii üsulla yaranmış iki ədəd kilsə qülləsinə bənzər qüllə var. Onun qəribəliyi də elə bundadır. Qüllələrə çıxmaq üçün ağacı əhatə edən dolama pillələrdən istifadə olunur.
• Dünyanın ən möhkəm ağacı Rusiyada bitən Şmidt tozağacıdır. Bu ağaca nə balta, nə də güllə batır.
• Ətirli qatran qurudulmuş ağac şirəsindən hazırlanır.
• Tozağacı ildə milyondan çox toxum istehsal edir.
• Afrika Baobab ağacının gövdəsinin diametri onun boyu qədərdir. Baobab ağacı uçan siçanlar vasitəsilə tozlanır, bunun üçün də onun 20 santimetr diyametrində olan yarpaqları axşama doğru açılır səhər isə düşürlər

İstinadlar

1. ↑ Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət. Bakı-Elm-2008.
2. ↑ Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ekoloqların məlumat kitabı. Bakı-Elm-2003.

Makroelementlər

Makroelementlər – Bitki tərəfindən çoxlu miqdarda mənimsənilən kimyəvi elementlər [1] .

Mündəricat

• 1 Makroelementlər
• 2 Xarici keçid
• 3 Həmçinin bax
• 4 İstinad

Makroelementlər

Canlı orqanizmdə öz kütləsinin 0,001-dən 60%-ə kimi təşkil edir. (Oksigen, Hidrogen, Karbon, Azot, Fosfor, Kalsium, Kükürd, Maqnezium, Natrium, Dəmir və b.) Makroelementdən orqanogen elementlər (orqanogenlər) ayırırlar. (Oksigen, Hidrogen, Karbon, Azot,) onlardan əsasən üzvi maddələr – zülallar, yağlar, karbohidrogenlər, fermentlər, harmonlar, vitaminlər və onların çevrilmə məhsulları alınır.

Xarici keçid

• İnsan bədəni hansı kimyəvi elementlərdən ibarətdir
• Makroelementlər

Həmçinin bax

1. ↑ Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008

Avqust 12, 2021
Ən son məqalələr

Le Figaro

Le Korbuzye

Le Kuanq Lem

Le Monde (qəzet)

Le Mont-Blanc (1791)

Le Mans 24 Saat

Le plus beau jour de ma vie

Le temps perdu

Lea Seydu

Leach

Ən çox oxunan

Bala Buluq vulusvalisi

Bala Bəylər

Bala Bəhmənli

Bala Cəfərli

Bala Darbaz

makroelementlər, bitki, tərəfindən, çoxlu, miqdarda, mənimsənilən, kimyəvi, elementlər, mündəricat, xarici, keçid, həmçinin, istinad, redaktəcanlı, orqanizmdə, kütləsinin, dən, kimi, təşkil, edir, oksigen, hidrogen, karbon, azot, fosfor, kalsium, kükürd, maqne. Makroelementler Bitki terefinden coxlu miqdarda menimsenilen kimyevi elementler 1 Mundericat 1 Makroelementler 2 Xarici kecid 3 Hemcinin bax 4 IstinadMakroelementler RedakteCanli orqanizmde oz kutlesinin 0 001 den 60 e kimi teskil edir Oksigen Hidrogen Karbon Azot Fosfor Kalsium Kukurd Maqnezium Natrium Demir ve b Makroelementden orqanogen elementler orqanogenler ayirirlar Oksigen Hidrogen Karbon Azot onlardan esasen uzvi maddeler zulallar yaglar karbohidrogenler fermentler harmonlar vitaminler ve onlarin cevrilme mehsullari alinir Xarici kecid RedakteInsan bedeni hansi kimyevi elementlerden ibaretdir Makroelementler Hemcinin bax RedakteMikroelementlerIstinad Redakte Memmedov Q S Xelilov M Y Ensiklopedik ekoloji luget Baki 2008Menbe https az wikipedia org w index php title Makroelementler amp oldid 3995138, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

ərzaq, nüvə müharibəsi, sağlamlıq) və s. haqqında geniş məlumat verilir.

Kitab ekoloq, bioloq, coğrafiyaşünas, meşəçi, torpaqşünas, geobotanik, kənd təsərrüfatı işçiləri,

həmçinin təbii sərvətlərdən istifadə və onların mühafizəsi məsələləri ilə məşğul olan mütəxəssislər, ali

məktəb müəllim və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

ECOLOGY AND PROTECTION OF ENVIRONMENT

Garib Shamil oglu Mammadov,

Mahmud Yusif oglu Khalilov

The present situation of atmosphere, hydrosphere, litosphere, biosphere over the world and in our

republic, their changing directions under the influence of anthropogenic factors and questions of their

proper use widely elucidated in the book.

The book is intended to be used by ecologists, biologists, geograhers, foresters, soil-scientists geo-

botanists, agricultural workers, as well as those specialists who are concerned with the use of natural

resources and questions of their protection, teachers and students of higher educational establishments.

ISBN 5 – 8066 – 1698 – 3

© «Elm» nəşriyyatı, 2005

I Fəsil. Ekologiya elminin inkişaf tarixi

Azərbaycanda ekologiya elminin tarixi

I HİSSƏ. NƏZƏRİ EKOLOGİYA

II Fəsil. Həyat (yaşayış) mühiti və ekoloji faktorlar

2.1. Limitləşdirici faktorlar, optimum qanunu

2.2. Orqanizmin həyatında fiziki və kimyəvi faktorların əhəmiyyəti

2.2.1. Temperaturun orqanizmə təsiri

2.2.2. İşıq və onun orqanizmlərin həyatında rolu

2.3. Orqanizmlərin həyatında suyun rolu

2.3.1. Su orqanizmlərinin su-duz mübadiləsi

2.3.2. Dünya okeanının ekoloji zonaları

2.3.3. Su mühitinin əsas xassələri

2.4.4. Temperatur və rütubətliyin birgə təsiri

2.5.5. Atmosfer qazları – ekoloji faktor kimi

2.6.6. Edafik faktorlar, onların bitki və torpağın flora-faunasının həyatında rolu

– Torpağın canlı sakinləri (orqanizmləri)

2.7. Yanğınlar ekoloji faktor kimi

III Fəsil. Populyasiyalar

3.1. Növün populyasiya strukturu

3.2. Populyasiyanın ayrılma dərəcəsi

3.3. Populyasiyanın təsnifatı

3.4. Populyasiyanın bioloji strukturu

3.5. Bitkilərdə populyasiyanın yaş strukturu

3.6. Heyvanlarda populyasiyanın yaş strukturu

3.7. Populyasiyanın məkan (ərazi) strukturu

3.8. Heyvan populyasiyasının etoloji strukturu

3.9. Populyasiyanın dinamikası

3.9.1. Say dinamikasının tipləri

3.9.2. Say dinamikası faktorları

3.9.3. Senopopulyasiyanın dinamikası

3.9.4. Populyasiyanın homeostazı

IV Fəsil. Biosenozlar (biotik qruplaşmalar)

4.1. Biosenozun strukturu

4.1.1. Biosenozun növ strukturu

4.1.2. Biosenozun ərazi (məkan) strukturu

4.2. Biosenozda orqanizmlərin əlaqələri

4.3. Yırtıcı-şikar, parazit-sahib əlaqələri

4.5. Mutalizm (simbioz)

4.9. Ekoloji sığınacaq (ekoloji məskən, ekoloji mövqe, ekoloji yuva, ekoloji

V Fəsil. Ekoloji sistemlər

5.1. Ekosistemin enerjisi

5.2. Bioloji toplantı prinsipləri

5.3. Ekosistemin bioloji məhsuldarlığı

5.4. Ekoloji piramidalar

5.5. Ekosistemin dinamikası

5.1.1. Tsikllik dəyişmə, sutkalıq tsikllər

5.2.2. Mövsümi tsikllər

5.5.3. Çoxillik dəyişkənlik (tsikllik)

5.5.4. Ekoloji suksessiyalar

– İlkin (birinci) və ikinci (törəmə) suksessiyalar

VI Fəsil. Biosfer

6.1. Canlı maddə və biosferdə həyatın paylanması

6.2. Təbiətdə maddələrin dövranı

6.2.1. Təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) dövranı

6.2.2. Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı

6.3. Ən mühüm biogen maddələrin biogeokimyəvi tsiklləri

LANDŞAFT ƏSASINDA BİOSFERİN TƏBİİ EKOSİSTEMLƏRİNİN

7.1. Yerüstü biomlar (ekosistemlər)

7.1.2. Boreal (şimal) iynəyarpaqlı meşələr

7.1.3. Mülayim zonanın rütubətli iynəyarpaqlı meşə ekosistemləri

7.1.4. Mülayim zonanın qışda yarpağı tökülən meşə ekosistemləri

7.1.5. Mülayim zonanın bozqır ekosistemləri

7.1.6. Səhra ekosistemləri

7.1.7. Çapparal ekosistemləri

7.1.8. Tropik bozqırlar və savannalar

7.1.9. Yarım həmişəyaşıl mövsümi (yarpağı tökülən) tropik meşə ekosistemləri

7.1.10. Cırtdan şam və ardıc ekosistemləri

7.1.11. Həmişəyaşıl tropika «yağışlı» meşə ekosistemləri

7.2. Şirinsulu ekosistemlər

7.2.1. Lentik ekosistemlər (göllər, prudlar)

7.2.2. Lotik ekosistemlər (çaylar, bataqlıqlar)

7.3. Dəniz ekosistemləri

TƏTBİQİ EKOLOGİYA

VIII Fəsil. ATMOSFER HAVASININ QORUNMASI

8.2.Atmosferin tərkibi və onun həyatın mövcudluğunda rolu

8.3.Havanın təbii çirklənmə mənbələri

8.4.Atmosferi süni çirkləndirən sənaye sahələri

8.5.Alternativ enerji mənbələri

8.6.Atmosfer havasının radioaktiv maddələrlə çirklənməsi

8.8.Nəqliyyat tullantıları ilə atmosferin çirklənməsi

8.9.Atmosferin ozon təbəqəsi

8.9.1. Ozon təbəqəsinin dağılması səbəbləri

8.9.2.Ozon qatının mühafizəsi yolları

8.9.3. Ozon qatının mühafizəsi üzrə Azərbaycan Respublikasının strategiyası

8.10.Turşulu (turş) yağışlar

8.11.Parnik (istilik) qazları və onların iqlim dəyişməsinə təsiri

8.11.1.Antropogen parnik effektinin hidroiqlim nəticələri

8.11.2.İqlimin dəyişməsinin qarşısının alınması tədbirləri

8.11.3. İqlimin istiləşməsinin qarşısının alınması tədbirləri

8.11.4. Azərbaycanda iqlim dəyişgənliyi

8.12.Atmosferə atılan tullantıların təmizlənməsi

8.13. Tullantısız və aztullantılı istehsal

8.14.Azərbaycanda atmosfer havasının vəziyyəti

IX Fəsil. HİDROSFER (SUYUN QORUNMASI)

9.1.Su – Yer üzərində həyatın əsasıdır

9.2.Dünyada suyun istifadəsi

9.4.Suyun qlobal dövranı və ya hidroloji tsikl

9.5.1.Quru sularının əsas funksiyaları

9.6.Çay axınının nizamlanması (su anbarları)

9.7.Azərbaycanda çay axınının nizamlanması (su anbarları və gölləri)

9.8.Su anbarlarının ekoloji vəziyyəti

9.9.Azərbaycanda göllərin ekoloji vəziyyəti

9.10.Quru sularının çirklənməsi

9.11.Azərbaycan Respublikası çaylarının ekoloji problemləri

9.12.Kür və Araz çaylarının ekoloji problemləri

X Fəsil. DÜNYA OKEANI VƏ DƏNİZLƏR

10.1. Okean və dəniz ekosistemləri

10.2.Dünya okeanının əhəmiyyəti

10.3.Okean və dənizlərin ekoloji problemləri

10.4.Dəniz sahillərinin və daxili dənizlərin ekoloji problemləri

10.5.Dəniz və okeanların qorunması

10.6.Xəzər dənizinin ekoloji problemləri

10.6.1. Ümumi səciyyəsi

10.6.2. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyəti

10.6.3. Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi problemi

10.6.4. Xəzərin neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi

10.6.5. Politiklik aromatik karbohidrogenlər

10.6.6. Quyuların tikilişində və qazılmasında Xəzər dənizinin çirklənməsi

10.6.7. Xəzər dənizinin antropogen evtrofikasiyası və onun ekoloji nəticələri

XI Fəsil. LİTOSFER

11.1.İnsanın Yer qabığına təsiri

11.2.Torpaq sferinin (pedosferin) qlobal funksiyaları

11.3.Yer qabığının mineralları və süxurları

XII Fəsil TORPAĞIN QORUNMASI VƏ

SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏSİ

12.1.Dünyanın torpaq ehtiyatları və istifadəsi

12.2.Su və külək eroziyası

12.3.Azərbaycanda eroziyaya uğramış torpaqların ekoloji problemləri

12.4.Gübrələrdən istifadənin ekoloji problemləri

12.5.Pestisidlərdən istifadənin ekoloji problemləri

12.6.Torpağın radionuklidlərlə çirklənməsi

12.7.Suvarmanın ekoloji problemləri

12.8.Azərbaycanda suvarmanın problemləri

12.9.Səhralaşma – qlobal ekoloji problemdir

12.11.Azərbaycanda şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqların ekoloji problemləri

12.13.Azərbaycanda torpağın rekultivasiyası

12.13.1. Dağ mədən sənayesi

12.13.2. Azərbaycanın neftlə çirklənmiş torpaqları

12.14.Azərbaycan Respublikası torpaq tiplərinin qısa xarakteristikası

12.16.Azərbaycan torpaqlarının aqroistehsal qruplaşması

12.17.Azərbaycanın torpaq kadastrının ekoloji xüsusiyyətləri

XIII Fəsil. BİTKİ ÖRTÜYÜNÜN QORUNMASI

13.1.Bitki örtüyünün ətraf mühitə təsiri və insan həyatında rolu

13.3.Azərbaycanın bitki örtüyü

13.3.1.Yarımsəhra və səhra bitki örtüyü

13.3.2.Meşə bozqır və bozqır bitki örtüyü

13.4.Meşəsizləşdirmə – qlobal ekoloji problemdir

13.5.Azərbaycanda meşəsizləşdirmə problemləri

13.6. Otlaqların istifadəsinin ekoloji problemləri

XIV Fəsil. AZƏRBAYCANDA MEŞƏLƏRİN

QORUNMASI VƏ BƏRPASI

14.1.Təklif olunan xüsusi mühafizə təbiət obyektləri

14.2.Relikt və qiymətli meşə sahələrinin mühafizəsi

14.3.»Yaşıl abidələrin» qorunması

14.4.Kürqırağı tuqay meşələrinin mühafizəsi və bərpası

14.5.Qovaq ağaclarının salınması

14.6.Ardıc meşələrinin mühafizəsi və bərpası

14.8..»Adi» qozun yetişdirilməsi və artırılması yolları

14.9.Pekan ağaclıqlarının artırılması

14.10.Adi şabalıd meşələrinin bərpası

14.11.Fıstıq meşələrinin bərpası

14.12.Kənd təsərrüfatına yararsız yamaclarda qərzəkli ağac cinslərindən

14.13.Azərbaycanda mövcud meşə zolaqları

14.14.Tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması

14.15.Suvarma şəbəkələri ətrafında qoruyucu (irriqasiya) meşə zolaqlarının

XV Fəsil. AZƏRBAYCANDA YAŞILLAŞDIRMA İŞLƏRİNİN

XVI Fəsil. HEYVANAT ALƏMİNİN QORUNMASI

Azərbaycanın heyvanat aləmi

XVII. FƏSİL. LANDŞAFTLARIN QORUNMASI VƏ

MÜHAFİZƏ OLUNAN ƏRAZİLƏR

17.1.Dünyanın müasir landşaftları

17.2.Azərbaycanda landşaft komplekslərinin ekoloji qiymətləndirilməsi

17.4.Torpağın bioloji müxtəlifliyi

17.5.Azərbaycanda bioloji müxtəlifliyin qorunması problemi

XVIII Fəsil.

XÜSUSİ MÜHAFİZƏ OLUNAN ƏRAZİLƏR

18.4.Azərbaycanın xüsusi mühafizə olunan əraziləri

18.4.4.Planlaşdırılan milli parklar

XIX Fəsil. BEYNƏLXALQ TURİZM

19.1.Azərbaycanda turizmin vəziyyəti

19.2.Azərbaycanda beynəlxalq turizmin vəziyyəti

XX Fəsil. BƏŞƏRİYYƏTİN SOSİAL

PROBLEMLƏRİNİN EKOLOJİ ASPEKTLƏRİ

20.1.Urbanizasiyanın ekoloji aspekti

20.2.Azərbaycan Respublikasında urbanizasiyanın vəziyyəti

20.3.Energetikanın ekoloji aspektləri

20.5.Dünyanın ərzaq problemi

20.6.Nüvə müharibəsi bəşəriyyət üçün təhlükəlidir

20.7.Dünya əhalisinin sağlamlıq problemləri

20.8.Ətraf mühitin mühafizəsi işində beynəlxalq əməkdaşlıq

XXI Fəsil. YENİ SİVİLİZASİYA

DÖVRÜNÜN EKOLOGİYASI

21.1.İnkişafın alternativ yollarının axtarışı

21.2.Davamlı inkişaf konsepsiyası

21.3.Yeni sivilizasiyanın mədəniyyəti və əxlaqı

21.10.Kosmosun mənimsənilməsi və ekoloji problemləri

21.11.Sosial ekologiyanın qanunları insan fəaliyyətinin normativləri kimi

Alman və ingilis dillərində

İnsan özü üçün nə lazımsa – hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və s.-ni təbiətdən alır. Bu

sərvətlərdən yüz illərdən bəri kor-təbii istifadə olunması nəticəsində ətraf mühit dünya miqyasında dəyişilməyə

məruz qalmışdır. Bu vəziyyət müasir elmi-texniki tərəqqi dövründə daha da kəskinləşmişdir. Belə ki, dünya

əhalisinin sayının artımı onun tələbatının yüksəlməsini ötüb keçməsi, Yer sərvətlərinin istifadəsinin durmadan

çoxalması, energetika, sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat sahələrində yeni texnologiyanın tətəbiqi və

istehsalının genişlənməsi, dünya landşaftlarının antropogen dəyişməsi, beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin

mürəkkəbləşməsi və genişlənməsi – bu və ya digər amillər ətraf mühitlə bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin

güclənməsinə və insanı əhatə edən mühitə antropogen yükün (təzyiqin) artmasına səbəb olmuşdur.

Ekoloji tarazlığı, onun mürəkkəb və bir-birilə sıx bağlı mexanizmlərini, təbiətin insanın təsirinə

reaksiyasını, təbii sistemlərə yol verilə biləcək yükü bilmədən, yəni ekoloji biliyə dərindən yiyələnmədən

təbiətdən, onun ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək, təbii mühiti həyat üçün yararlı halda saxlamağı

proqnozlaşdırmaq mümkün deyildir. Bu baxımdan, ekologiya elminə tələbat və maraq günü-gündən artır. Müa-

sir dövrdə ekologiya elmi bütün sənət adamlarının, alim və mütəxəssislərin, müəssisə və dövlət rəhbərlərinin

Ekologiya yunan sözüdür (oykos – ev, daxma, logiya – elm). Lakin yunan sözü olsa da onu ilk dəfə alman biolo-

qu 1869-cu ildə Ernest Hekgel işlətmişdir. Ekologiya canlı orqanizmlər arasında və onların olduğu mühitlə qarşılıqlı

əlaqə haqqında sintetik bioloji elmdir. Ekologiyanın əsas predmeti daxilində enerji və üzvi maddələrin transformasiya

prosesi gedən və bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan canlı orqanizmlərin məcmusunu öyrənməkdir. Ekologiyanın əsas

vəzifəsi ekosistemdə enerji və materiyanın qarşılıqlı təsirini öyrənməkdir. Müasir ekologiyanın diqqət mərkəzində

ekosistemin konsepsiyasının – ekoloji paradiqmanın konstruksiyası əsası durur. Ayrı-ayrı fərdlər, populyasiyalar,

növlər, qruplaşmalar və onların ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi də ekoloji tədqiqat obyektləri hesab olunur, lakin

müstəqil bir elm kimi ekologiya üçün spesifik deyildir, belə ki, onlarla digər bioloji elmlər (botanika, zoologiya, sis-

tematika, genetika, biocoğrafiya və b.) məşğul olur.

Şəkil 1. Ekologiyanın strukturu

Ekoologiya elminin inkişafı XX əsrin əvvəlinə təsadüf edir. Çünki təbiətin vəziyyəti bu əsrin 30-cu illərinə

qədər ciddi təşviş doğurmurdu. Lakin II Dünya müharibəsindən sonra təbiətə, ətraf mühitə, təbii ehtiyatlara qarşı

mənfi münasibət ilbəil gücləndiyindən ekologiya elmi tamamilə yeni, inkişafı zəruri sayılan elm sahəsinə çevrildi.

Hazırda elmi-texniki tərəqqinin sürətlə inkişafı ilə əlaqədar təbii ehtiyatların mühafizəsi məsələlərinin həlli müasir

ekologiyaya olan maraq dairəsini özünün qanuni bioloji sərhədindən çıxarmışdır. Bununla əlaqədar ekologiya

elminin xüsusi sahələri meydana gələrək sürətlə inkişaf etməkdədir: bitkilərin ekologiyası, torpağın ekologiyası,

coğrafi ekologiya, heyvan ekologiyası, mikroorqanizmlərin ekologiyası, suların, dənizlərin ekologiyası,

atmosferin, hidrosferin ekologiyası, kənd təsərrüfatının, sənayenin, nəqliyyatın, şəhərlərin ekologiyası, ekoloji

biologiya, geokimyəvi ekologiya, mədəniyyət ekologiyası, sosial ekologiya və onun qolu olan insan ekologiyası,

kosmik ekologiya və s. (Şəkil 2). Odur ki, son 30-40 il ərzində ekologiya yalnız biologiya elmləri deyil, həm bütün

təbiət, həm də sosial və iqtisadi elmləri arasında populyar, tətbiqi elm sahəsinə çevrilmişdir. Bu göstərilən ekoloji

sahələr ümumi ekologiyanın müstəqil bölmələri olub nəzəri və tətbiqi ekologiyaya bölünür. Bir tədris kimi

ekologiya 4 əsas bölməyə ayrılır: 1) antekologiya və ya faktorlar ekologiyası (ekoloji faktorlar haqqında təlim); 2)

populyasiya ekologyiası, yaxud demekologiya; 3) ekosistem və ya qruplaşma ekologiyası, yaxud biosenologiya

(biogeosenologiya); 4) biosfer haqqında təlim.

Müasir ekologiyanın istiqamətinin digər təsnifatı 3 saylı şəkildə verilir. Biosfer ehtiyatlarından, planetimizin

bütün təbii sərvətlərindən, həmçinin yaxın kosmik fəzadan səmərəli istifadə olunması və qorunması problemləri bu

gün müharibə, sülh, ərzaq, ictimai və s. problemlərdən az əhəmiyyət daşımır. Buna görə də ekologiya elmi

qanunauyğun surətdə elmin ön sırasında durur.

Elmi-texniki tərəqqi keyfiyyətcə yeni yüksək mərhələ kimi, söz yox ki, cəmiyyətə böyük fayda verir: əhalinin

ümumi güzəranının inkişafına şərait yaradır, müasir metodlarla insan, heyvan və bitki xəstəliklərinin qarşısını alır,

insanların ömrünü uzadır, uşaq ölümünün faizi getdikcə azalır.

Lakin cəmiyyətdə sivilizasiyanın inkişafı bir sıra neqativ ekoloji hadisələrlə də nəticələnir: təbii ehtiyatlar

tükənir, ətraf mühit hadisələrlə çirklənməyə məruz qalır, antropogen təzyiqin güclənməsi ilə təbii ekosistemlərin

kasatlaşması (Yer üzərində bir çox bitki və heyvan növlərinin sıradan çıxması ilə əlaqədar) və deqradasiyası

nəticəsində biosferin buferliyinin (tarazlığının) pozulması müşahidə olunur və s. Bütün bu hadisələrin təzyiqi

altında bəzən qlobal ekoloji böhran, ekoloji faciənin mümkünlüyü fikri meydana çıxır.

Yuxarıda verilən tərifə görə bir elm kimi ekologiyanın qarşısında çox müxtəlif vəzifələr durur, onlar

– həyat təşkilinin, o cümlədən təbii sistemlərə və bütövlükdə biosferə antropogen təsirlərlə əlaqədar onun

qanunauyğunluqlarını tədqiq etmək;

Øÿêil 2. Ìöàñèð åêîëîýèéàíûí ñòðóêòóðó

(Í.Ô.Ðåìåðñÿ ýþðÿ), 1994, äÿéèøèêëÿ

– bioloji resursların səmərəli istifadəsinin (istismarının) elmi əsaslarını yaratmaq, insan fəaliyyətinin təsiri

altında təbiətin dəyişməsini proqnozlaşdırmaq və biosferdə baş verən prosesləri, insanın yaşadığı mühitin

saxlanmasını idarə etmək;

– populyasiyanın sayını nizamlamaq;

– zərərli növlərə (ziyanvericilərə) qarşı kimyəvi vasitələrin minimum istifadəsini təmin edən tədbirlər siste-

– landşaftın bu və ya digər komponentlərinin və elementlərinin xassələrinin təyin edilməsinin, o cümlədən

təbii mühitin çirklənməsinin ekoloji indiqasiyası;

– pozulmuş təbii sistemlərin bərpa olunması, o cümlədən istifadədən çıxmış kənd təsərrüfatı sahələrinin

rekultivasiyası, otlaqların, gücdən düşmüş torpaqların, su hövzələrinin və s. bərpası;

– sənayedən (istehsaldan) təsərrüfata keçmək;

– biosferin etalon sahələrinin qorunub saxlanması.

Ekologiya elminin son tətbiqi nəticələri aşağıdakılardan ibarət olmalıdır: müasir və gələcək nəsilləri sağlam

ətraf mühitlə təmin etmək üçün elmi əsaslar hazırlamaq; təbii ehtiyatların mühafizəsi və tullantısız

texnologiyanın ekoloji əsaslarını aşkar etmək; optimal və etibarlı fəaliyyət göstərən süni (antropogen)

ekosistemlər, xüsusilə kənd təsərrüfatı yaratmaq; rəsmi və qeyri-rəsmi səviyyələrdə ekoloji təhsilə və əhalinin

bütün təbəqələri arasında ekoloji mədəniyyətə yiyələnmək. Əsaslı ekoloji tədqiqatlar məhz bu vəzifələrin həyata

keçirilməsi istiqamətinə yönəldilməlidir.

Şəkil 3.

Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi kitabına aşağıdakı mövzular daxil edilmişdir: Dünyada və

Azərbaycan Respublikasında ekologiya elminin tarixi; həyat mühiti və ekoloji faktorların geniş xarakteristikası;

populyasiyalar, biosenozlar (biotik qruplaşmalar), ekosistemlər və biosferin ətraflı təhlili; landşaft əsasında bios-

ferin təbii ekosistemlərinin (yerüstü ekosistemlər – biomlar, şirinsulu və dəniz ekosistemləri) təsnifatı; təbii

ehtiyatların – atmosfer, hidrosfer, litosfer, torpaq və bitki örtüyünün dünyada və respublikamızda müasir

vəziyyəti və ekoloji poblemləri; insanla təbii ehtiyatlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr; ekosistemin təbii və antro-

pogen dinamikası; xüsusi mühafizə olunan ərazilər; qoruqlar, yasaqlıqlar, milli parklar; beynəlxalq və daxili

turizm; təbiəti mühafizə tədbirləri; pestisidlərdən, gübrələrdən istifadənin və suvarmanın ekoloji problemləri;

dünyada və respublikamızda meşəsizləşdirmə və səhralaşma problemləri; torpağın rekultivasiyası; bəşəriyyətin

sosial problemlərinin (urbanizasiya, energetika, ərzaq və kənd təsərrüfatı, nüvə müharibəsi, əhalinin sağlamlığı)

ekoloji aspektlər; yeni sivilizasiya dövrünün ekologiyası məsələləri.