Mühazirənin planı: Texniki bitkilərin əhəmiyyəti Texniki bitkilərin təsnifatı Texniki bitkilər fənninin metodu

Dərgahov V.S. Azərbaycanın Xəzərsahili rekreasiya – turizm ehtiyatları. Bakı – Sabah –2003. 130 s.

MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

olunmuş elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı – 2002, səh.131.

Budaqov B.A. Landşaftşünaslıq. «Coğrafiya elmi 50 ildə». Bakı – Elm-1996.

Budaqov B.Ə. Təbiəti qoruyaq. Bakı, «Elm», 1977.

Budaqov B.Ə., Mikayılov A.A., Fiziki-coğrafi (landşaft) rayonlaşma. Azərbaycan Respublikasının kons-

truktiv coğrafiyası Bakı. Elm-1996. s: 173-187.

Budaqov B.Ə., Qəribov Y.Ə. Təbii landşaftların antropogenləşməsinin əsas istiqamətləri. Azərbaycan Res-

publikasının konstruktiv coğrafiyası. Bakı. Elm-2000, s: 159-165.

Cəfərov A.B. Fermer təsərrüfatları və torpaqların mühafizəsi. «Fermer» aylıq bülleteni, 1997, №2. s. 3-5

Cəlilov Q.H. Azərbaycanda qovağın becərilməsi. Bakı, 1972, 42 s.

Cəlilov Q.H., Xəlilov M.Y. Dekorativ yaşıllaşdırma. Bakı, «Gənclik», 1982, 86 s.

Dadaşova F.S. Torpaqların neft məhsulları ilə çirklənməsinin miqrasiyasına dair. Görkəmli alim və ictimai xa-

dim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş «Həsən Əliyev və Azərbaycanda ətraf mühitin davam-

lı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı, 2002. s.44-45.

Dərgahov V.S. Azərbaycanın Xəzərsahili rekreasiya – turizm ehtiyatları. Bakı – Sabah –2003. 130 s.

Engels F. Təbiətin dialektikası. Bakı. 1966. Səh.152

Əbdürrəhmanov Y.Ə. Azərbaycan faunası. X cild. Məməlilər. Bakı, Elm, 1978, 194 s.

Əfəndiyev V.Ə. Urbanizasiya və Azərbaycanın yaşayış məskənləri. Bakı, «BUN» 2002, 397 səh.

Əfəndiyev V.Ə. Azərbaycanda urbanizasiyanın iqtisadi –coğrafi problemləri. Doktorluq dissertasiyasının

avtoreferatı. Bakı–2004. 45 s

Əhmədov V.Ə., Baxşiyeva Ç.Q., Qəhrəmanova, Q.V. Həkimova N.F. Abşeronda neftə bulaşmış torpaqla-

rın ekoloji problemləri. Görkəmli alim və ictimai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş

«Həsən Əliyev və Azərbaycanda ətraf mühitin davamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik kon-

fransın tezisləri. Bakı, 2002. Səh.198-199

Əliyeva R.Ə., Mustafayev Q.T. Ekologiya. Bakı – 2004, 432 s.

Əliyev F.Ş. Azərbaycan Respublikasında ekzogen geoloji proseslər, onların öyrənilməsi metodu və proqnozu

prinsipləri. Bakı, 2002. 210 s.

Əliyev F.Ş., Məmmədova M. A. Bakı şəhəri əhalisinin mövcud və gələcək su təchizatı mənbələri, onların

ekoloji problemləri. «Çaşıoğlu», Bakı-2003. 198 s.

Əliyev F.Ş. Azərbaycan Respublikasının yeraltı suları, ehtiyatlarından istifadə və geoekoloji problemləri.

«Çaşıoğlu», Bakı, 2000. 326 s.

Əliyev H.Ə. Həyəcan təbili. Bakı, 2002, 175 s.

Əliyev H.Ə., Xəlilov M.Y. Yaşıl sərvətin keşiyində. «Gənclik» nəşr. Bakı, 1982. 98 s.

Əliyev H.Ə. Xəlilov M. Y. Təbiətin yaşıl libası. «Gənclik» nəşr. Bakı, 1988.174 s.

Əliyev H.Ə., Həsənov X.N. Təbiətin keşiyində. Bakı, «Maarif» 1993.310 s.

Əliyev H.Ə., Axundov N.H. Meşə sərvətdir. Bakı. Elm. 1982. 56 s.

Əliyev L.Ə. Həmidov A.Z., Hüseynov H.C. Elektromaqnit şüalanması və ekoloji problemlər. «Təbii sərvət-

lərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə» mövzusunda elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı 2003. s. 398-

Əmirov F.Ə. Azərbaycan Respublikasının meşələri və meşə təsərrüfatı. «Azərbaycan» nəşr. Bakı – 1997,

Əsədov K.S., Qəribov T.Y., Musayev A.H. Şərq fıstığının yetişdirilməsinə dair tövsiyələr. Bakı, 1976, 15

Əsədov S.K. İtaliyanın turizm təsərrüfatının coğrafiyası. Azərb. Döv. Ped. Univ. Buraxılış işi. Bakı, 2003.

Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət planı. Dövlət Ekologiya və təbiətdən istifadəyə nəzarət ko-

mitəsi. Bakı, 1998. s. 22-25

Əyyubov N. H. Şəhər məskunlaşması. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. II cild. Bakı,

«Elm», 1999. S.178-186

Əzizov Ə.B., Cəlilova R.Ə. Alternativ enerji mənbələrindən səmərəli istifadə olunması və ekoloji problem-

lər. «Təbii sərvətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə» mövzusunda elmi-praktik konfransın tezisləri.

Əzizov Q.Z., Quliyev Ə. Azərbaycanın şorlaşmış torpaqları, onların meliorasiyası və münbitliyinin

artırılması. Bakı, 1999.

Əzizov Q., Həsənəliyev Ə. Azərbaycanda suvarmanın tarixi. Bakı. 2001. 102 s.

Göyçayski Ş.Y. Əhali coğrafiyası. Dərs vəsaiti. Bakı «Maarif» 1979. 215 s.

Göyçaylı Ş.Y. «Ətraf mühiti mühafizə, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə». Dərs vəsaiti. Bakı, 1996.

Həkimova N.F. Abşeron yarımadası neftəbulaşmış torpaqların fiziki-kimyəvi xassələri. Görkəmli alim və

ictimai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş «Həsən Əliyev və Azərbaycanda ətraf

mühitin davamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik konfransının tezisləri. Bakı, 2002. Səh. 199-

Həsənov M.S. Kiçik Qafqazda payızlıq buğdanın iqlimlə əlaqəsi. «Elm» nəşriyyatı Bakı. – 127 s.

Həsənov X.N. Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanda torpaqşünaslıq və aqrokimya elmlərinin banisidir. Bakı:

Həsənov T.G., Hacızadə Ə.M. Coğrafiya tarixi. «Çaşıoğlu», Bakı – 2001, 251 s.

Həsənov. Ş.G., Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan SSRİ-də otlaq torpaqlarının bonitirovkası və onlardan səmərə-

li istifadə olunması barədə tövsiyələr. Bakı, 1978, 32 s.

Hüseynov N. S., Yusifov E.F. Azərbaycanda külək enerjisindən istifadənin perspektivləri haqqında. Gör-

kəmli alim və ictimai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş «Həsən Əliyev və Azərbay-

canda ətraf mühitin davamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik konfransının tezisləri. Bakı,

Xəlilov. M.Y. Bitki örtüyü. Otlaqların vəziyyəti və problemləri. «Azərbaycan respublikasının regional-

coğrafi problemləri». Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu. Bakı – 2003, s 99-113.

Xəlilov M.Y. Bitki örtüyünün antropogen dəyişilməsi və bərpası. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv

coğrafiyası. Bakı, «Elm»,2000. S.131-159; 241-252

Xəlilov S.H., Səfərov C.H. Azərbaycan Respublikasında havanın temperaturunun və atmosfer yağıntılarının

aylıq və illik normaları (1691-1990-cı illər) Bakı-2001. 110 s.

Xəlilov Ş. B. Səth sularının çirklənməsi və ona qarşı mübarizə tədbirləri. Azərbaycan Respublikasının kons-

truktiv coğrafiyası. Bakı, «Elm», 2000. S.90 –96

Xəlilov T.A. Suriya Ərəb Respublikasının təbii şəraiti və torpaq-ekoloji səciyyəsi. Bakı, 2003, 208 s.

İbadlı O.V., Ağamirov Ü.M., Bayramov A.Ə. Gülçülük. Bakı – «Ozan» – 2003, 223 s.

İbrahimov T.O. Kür-Araz ovalığı landşaftının mühafizəsi. Bakı – 2002. 213 s.

İmanov F.Ə. Çay axımı və hidroloji hesablamalar (metodiki göstəriş). Bakı, 1995, 90 s.

İsayeva N.S. Azərbaycanın mineral-xammal sərvətlərinin vəziyyəti və dağ-mədən sənayesinin inkişafı ilə

əlaqəli ekoloji problemlər haqqında «Təbii sərvətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə» mövzusunda el-

mi-praktik konfransın tezisləri. Bakı –2003. S. 52-56

İsmayılov A.İ. Azərbaycan torpaqlarının informasiya sistemi. Bakı, Elm – 2004, 308 s.

İsmayılova N.A. Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacının meşəaltı torpaqlarının ekoloji münbitlik modelləri.

Avtoref. b.e.n., Bakı, 2003, 23 s.

Qasımov Ə.H. Xəzərin canlı aləmi və onun qorunması. Bakı – 1979, 69 s.

Qasımov X.M. DDT və ətraf mühit: «Təbii sərvətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə» mövzusun-

da elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı –2003. S. 176-178

Quliyev B.Ş. Müharibə və ekologiya. Bakı – 2004, 106 s.

Quliyev V.A. Azərbaycanın şimal-şərq əkinçilik zonası torpaqlarının bonitirovkası və iqtisadi cəhətdən

qiymətləndirilməsi. Disser. avtoref. k.t.e.n. Bakı, 2000, 27 s.

Quliyev V.Ş., Novruzov V. S. İzahlı botanika terminləri lüğəti, Bakı, Elm, 1999, 47 s.

Quliyev V.Ş., Xəlilov M.Y, Nuriyev R, Əliyev Ə.R. Meşə və onun heyvanat aləmi. «Ekologiya» nəşr,

Mahmudov N.N. Drenaj torpaq ekologiyasının qarantıdır.

Görkəmli alim və ictimai xadim akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi-praktik

konfransın tezisləri. Bakı – 2002, səh 132

Metin Sarıbaş. Türkiyədə qovaqçılıq. «Azərbaycan florası bitkiliyinin istifadəsi və qorunması». Bakı,

Məmmədov C.A., Soltanova H.B., Rəhimov S.H. Beynəlxalq turizmin coğrafiyası. Bakı, 2002. 548 s.

Məmmədov C.A., Bilalov B.Ə. Azərbaycanda gəlmə turizm və onun inkişaf yolları. Bakı, 2004, 210s

Məmmədov Q.Ş., Cəfərov A.B., Cəfərov F.Ç. Torpaqların bonitirovkası. Bakı – Elm – 1997, 146 s.

Məmmədov Q.Ş. Azərbaycanın ekoetik problemləri: elmi, hüquqi, mənəvi aspektlər. Bakı – «Elm» – 2004,

Məmmədov Q.Ş. Görkəmli təbiətşünas, böyük ziyalı. Bakı – «Elm» – 2002, 16 s.

Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi. Bakı «Elm» -.1998. 280 s.

Məmmədov Q.Ş. Azərbaycanın torpaq ehtiyatları. Bakı, Elm, 2002. 132 s.

Məmmədov Q.Ş. Azərbaycanda torpaq islahatı: hüquqi və elmi-ekoloji məsələlər. Bakı, Elm, 2002. 410 s.

Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan Respublikasının dövlət torpaq kadastrı: hüquqi, elmi və praktiki məsələlər. Bakı.

Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Azərbaycanın meşələri. Bakı, Elm-2002. 472 s.

Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. Bakı. Elm. 2003. 514 s.

Məmmədov M.Ə., Fətullayev H.Y. Təsərrüfat fəaliyyətinin çayların rejiminə təsiri. I hissə. Bakı: Elm,

Məmmədov M.S., Əsədov K.S., Məmmədov F.M., Dendrologiya. Azərb. Ensiklopediyası, Bakı-2000.

Məmmədov N.M., Məmmədəliyeva S.Y. Ekologiya və texnika Bakı, «Səda»-1999. 82 s.

Məmmədov N.M., Suravegina İ.T. Ekologiya. Azərbaycan dilinə tərcümə edənlər: Q.Ş.Məmmədov və

M.Ş. Babayev. Bakı, «Maarif»-2000. 420 s.

Məmmədov R.M. Xəzər dənizinin səciyyəsi. «Sosial bilgilər» informasiya bülleteni, № 8-12, Bakı – 2001.

Məmmədov R.M. Xəzərin əbədi problemi. «Sosial bilgilər» informasiya bülleteni, № 8-12, Bakı – 2001.

Məmmədov R.M., Hümbətov A. Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi problemi. Azərbaycan Respub-

likasının konstruktiv coğrafiyası. Bakı, Elm, 1996. s. 197-206.

Məmmədova S.Z. Lənkəran vilayətinin torpaq ehtiyatları və bonitirovkası. Bakı 2003. 116 s.

Mərdanov İ.E. Böyük Qafqazın cənub yamacında sellərin inkişafının geomorfoloji şəraiti (Azər. R

ərazisində). Bakı: Elm – 1978, 77 s.

Musayev M.Ə. Azərbaycanda zooloji tədqiqatlar və zoologiya İnstitutunun yaranması. Azərb. SSR EA

Zoologiya İnstitutu – 50 il. Bakı – 1987.

Mustafayev Q.T., Vasilyev V.İ., Tuayev D.Q., Xanməmmədov A.İ. Quşlar. Azərbaycan faunası. VI cild.

Bakı, «Elm», 1977, 316 s.

Mustafayev Q.T. Azərbaycanda quşların yayılması və həyat tərzi. Azərbaycan faunası. VI cild. Quşlar. Bakı, Elm,

Mustafayev Q.T. Ekologiya. Bakı «Ozan», 2001 126 s.

Mustafayev X. M., Şəkuri B.Q. Torpaq eroziyası. Bakı – 1991. 94 s.

Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. Bakı 2001.

Nəbiyev N.Ə. İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji mühit. Bakı, «Ağrıdağ» nəşriyyatı-2000. 696 s.

Nuriyev C.Q., Əsgərov. Ə.T., Əhmədov Z.V. Ekologiya hüququ. Bakı – «Qanun» – 2003. 324 s.

Rüstəmov S.H. Azərbaycan SSR-in çayları və onların hidroloji xüsusiyyətləri. Bakı, Azərb. EA nəşr, 1960,

Salmanov M.Ə., Ənsərova A.İ. Aşağı Kürün məişət-kommunal çirkabı ilə çirklənməsinin sanitar-hidrobio-

loji və ekoloji mahiyyəti. Görkəmli alim və ictimai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olun-

muş «Həsən Əliyev və Azərbaycanda ətraf mühitin davamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik

konfransının tezisləri. Bakı, 2002. Səh. 136-138

Səfərov İ.S. Azərbaycanda qoruyucu meşəsalma. Bakı, 1958, 126 s.

Səfərov İ.S., Xəlilov M.Y., Hüseynov Ş.Q., Məmmədova F.H. Azərbaycanın eroziyaya uğramış dağ

yamaclarında qozmeyvəlilərdən ibarət sənaye əhəmiyyətli plantasiyaların salınması. Bakı, Elm, 1986, 120 s.

Süleymanov M. Ə., Əliyeva İ.S. Landşafşünaslığın əsasları. Bakı, 1998. 383 s.

Şabanov C.Ə. Lənkərançay hövzəsi torpaq münbitliyinin ekoloji monitorinqi. Diss. avtoref. k.t.e.n., Bakı,

Təhməzov B.H., Yusifov E.F., Əsədov K.S. Azərbaycanın bioloji təbiət abidələri.

Yaqubov Q.Ş. Azərbaycan Respublikasının texnogen – pozulmuş torpaqlarının tədqiqi, genetik

xüsusiyyətləri və onların rekultivasiya yolları. Bakı, 2003, 203 s.

Yusibov M.Ə. Qanıx-Türyançay kadastr rayonunun əkinçilikdə istifadə olunan torpaqlarının bonitirovkası.

Disser. avtoref. k.t.e.n. Bakı, 2004, 22 s.

Yusifov E.T. Azərbaycanın biomüxtəlifliyi və müasir sosial-iqtisadi şəraitin ona təsiri. Görkəmli alim və ic-

timai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş «Həsən Əliyev və Azərbaycanda ətraf mü-

hitin davamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik konfransının tezisləri. Bakı, 2002. Səh.25-28.

Yusifov E.F., Hacıyev V.C. Hirkan biosfer rezervatı. Bakı, 2004. 167 s.

Yusifova M.M. Arazboyu üzümaltı torpaqların ekoloji münbitlik modeli. Disser. avtoref. b.e.n. Bakı, 2000,

Rus dilində

Abdullaev M.A., Aliev Dj.A. Miqraüiə iskustvennıx i estestvennıx radionuklidov v sisteme poçva-rastenie,

Abduev M P Slonüı v Azerbaydjane i ix melioraüiə. Baku, Azerneşr, 1960.

Aqaquliev İ.M. Flora i rastitelğnostğ Öqo-vostoçnoy Şirvani. Baku, 2000. 146 s.

Aqaev N.N. Mikroglementı v poçvax Maloqo Kavkaza Azerb. SSR i primenenie mikroudobreniy v

selğskom xozaystve. Avtoref. dok. dissertaüii M., 1990. 40 s.

Aqamirov U.M. Üennıy lesnoy massiv v stepi // Priroda, 1957, № 2, s. 114.

Azizov K.Z. Proqnoz vodno-solevoqo rejima poçv na meliorirovannıx zemləx Kura-Araksinskoy nizmennosti //

Modelirovanie poçvennıx proüessov. Puhino, 1985, s. 106-115.

Ayvazov F.D. Aqrogkoloqiçeskie osobennosti i bonitirovka poçv zimnix pastbih Adjinourskoy stepi v üeləx

ix raüionalğnoqo ispolğzovaniə. Avtoref. diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1989, 23 s.

Alekperov K.A. Groziə poçv i borğba s ney v Azerbaydjane. İzd. AN. Az.SSR. Baku, 1961

Aliev A.S. Kolebanie urovnə Kaspiyskoqo morə i ix posledstviə v pribrejnoy zone Azerbaydjanskoy respub-

liki. Avtoref. doktorskoy dis. Baku, 2004, 46 s.

Aliev Q.A., Qasanov Ş.Q., Alieva R.A. Zemelğnıe resursı Azerbaydjana, ix raüionalğnoe ispolğzovanie i

oxrana. Baku, 1981, 220 s.

Aliev Q.A., Xalilov S.Q., Abdueva R.M. Gkoloqiçeskie osobennosti poçvı aridnıx redkolesiy predqoriy

Bolğşoqo Kavkaza. Baku – 2001, 214 s.

Aliev Q.A. Poçvı Bolğşoqo Kavkaza. Tom 1. «Glm», 1977. 158 s.

Aliev Q.A. Poçvı Bolğşoqo Kavkaza. Tom 2. 1994

Aliev Q.A. Qasanov Ş.Q., İskenderov İ.Ş., Babaev MP, Mamedov Q.Ş. Poçvennaə karta Azerbaydjans-

koy SSR. (1:600000).

Aliev B.Q., Aliev Z.Q. Texnika oroşeniə dlə fermerskix i individualğnıx xozaystv Azerbaydjana. Baku, 1998. 110 s.

Alieva R.A. Kaçestvennaə xarakteristika i bonitirovka poçv Salğənskoqo rayona. Avtoref. diss. kand. s.x.

nauk. Baku, 1971, 23 s.

Alimov A.K. Rejim i balans qruntovıx vod Severnoy Muqani v svəzi s melioraüiey. Baku, Glm, 1997, 190 s.

Anderson Dj. Gkoloqiə i nauka ob okrujaöhey srede; biosfera, gkosistema, çelovek. Per. s anql. L. «Qidro-

meteoizdat», 1985. 165 s.

Antipov – Karataev İ.N. Voprosı proisxojdeniə i qeoqrafiçeskoqo rasprostraneniə solonüov. Melioraüiə so-

lonüov v SSSR. M. İzd-vo AN SSSR, 1953, s. 9-266.

Asadov K.S. Tipı sosnovıx i berezovıx lesov Maloqo Kavkaza // Tr. Azerb. NİİLX. t. 10, Barda, 1971, s. 51-

Askerova M.M. Kompleksnaə aqronomiçeskaə xarakteristika i modeli plodorodiə poçv predqornıx territoriy

Karabaxskoy stepi. Avtoref. diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1990, 24 s.

Astanin L.P., Blaqosklonov K.N. Oxrana prirodı. M. «Kolos», 1984. 255 s.

Atlas poçv SSSR M. «Kolos», 1974. 165 s

Axmedov A. İ., Qadjiev G.M., Zamanov Z.A. Mejdunarodnıy turizm. Baku «Sada» -2000. 139 s

Axmedov A… K issledovaniö samooçiheniə landşaftov subtropikov Azerbaydjana ot zaqrəzneniə neftğö i

plastovımi vodami. Sbor. statey «Landşaftno –ximiçeskie osnovı fon Monitor. prir. sredı. M. » «Nauka». 1987

Axundov N.Q. Qornoe lesorazvedenie v Azerbaydjanskoy SSR i perspektivı eqo razvitiə: Avt. kand. diss. Baku –

Axundov S.A. Stok nanosov qornıx rek Azerbaydjanskoy SSR. Baku: Glm – 1978, 100 s.

Babaev M.P. Poçvı i kaçestvennaə xarakteristika zemelğ podqornoy çasti Karabaxskoy stepi: Avtoref. diss.

kand. s.x. nauk. Baku, 1967, 30 s.

Babaev M.P. Oroşaemıe poçvı Kura-Araksinskoy nizmennosti i ix proizvoditelğnaə sposobnostğ. Baku,

Bannikov A.Q., Rustamov A.K., Vakulin A.A. Oxrana prirodı. M. 1985. 287 s.

Berq L.S. Priroda SSSR. M. Uçpedqiz, 1938. 311s.

Berq L.S. Landşaftno qeoqrafiçeskie zonı SSSR. M., 1931, 400 s.

Bexbudov A.K., Raqimov M.K., Djafarov X.R. Rekomendaüii po drenaju, promıvkam

selğskoxozəystvennomu osvoeniö promıtıx zemelğ po zonam Kura-Araksinskoy nizmennosti Azerb. SSR, Ba-

Bexbudov A.K., Djafarov X.F. Melioraüiə zasolennıx zemelğ. M. Kolos, 1980, 240 s.

Borisov V.A., Belousova L.S., Vinokurov A.A. Oxranəemıe prirodnıe territorii Mira. M. 1985.

Budaqov B.A. Sistematizaüiə stixiyno-razruşitelğnıx əvleniy prirodı. DAN Azerb. SSR, 1978, № 9.

Budaqov B.A. Qeomorfoloqiə i noveyşaə tektonika Öqo-vostoçnoqo Kavkaza. Baku, Glm, 1973, 244 s.

Budaqov B.A., Museibov M.A. Osobennosti qorizontalğnoy i vısotnoy differenüaüii landşafta Azerbaydja-

na i ix ispolğzovanie // Kompleksnoe qeoqr. izuçenie i osnovnıe qornıe territorii. L., 1980.

Budaqov B.A., Babaxanov N.A. Prirodnıe razruşitelğnıe əvleniə i ix gkonomiçeskie posledstviə (na primere

respubliki Azerbaydjana). V kniqe Stixiynıe prirodnıe proüessı: qeoqrafiçeskie, gkoloqiçeskie i soüialğno-

gkonomiçeskie aspektı. M.- 2002.

Budaqov B.A. Qenetiçeskie tipı opolzney Azerb. SSR. İzv. AN Azerb. SSR. seriə . nauk o Zemle Baku,1983

Budaqov B.A., Mamedov Q.Ş. Bontirovka tipov landşaftov Azerb. SSR. DAN Az.SSR. Baku, 1987, №7, s.

Budıko M.İ. Qlobalğnaə gkoloqiə M. 1977.

Valter Q. Rastitelnostğ zemnoqo şara: Gkoloqo-fizioloqiçeskaə xarakteristika. per. nemeü. M., «Proqress»,

t. 1., 1968. 551 str.; t.2, 1974, 423 str.; t.3. 1975, 428str.

Vaseneva G.Q. Problemı oxranı poçv Valamskoqo prirodno-arxitekturnoqo zapovednika. Noosferoqenez;

postanovka i puti reşeniə problemı – Kişinev, 1990. 75.

Veliev N.A. Qodovoy rejim stoka rek Karabaxa i ix istoçniki pitaniə. Uç. zapiski AQU, № 1, 1961.

Vereşaqin N.K. Oxotniçği i promıslovıe jivotnıe Kavkaza. Baku. İzd. AN Az. SSR, 1947, 143 s.

Vernadskiy V.İ. Ximiçekoe stroenie biosferı i ee okrujeniə. M. Nauka, 1987. 339s.

Vernadskiy V.İ. Biosfera (izbrannıe trudı po bioqeoximii) M., «Mıslğ», 1967. 367s

Vernadskiy V.İ. Jivoe vehestvo. – M., 1978

Voeykov A.İ. Vozdeystvie çeloveka na prirodu. İzd. AN SSSR, V, 1963, 251s.

Volobuev V.R., Mamedov Q.Ş. Karta plastiki relğefa Azerbaydjanskoy SSR (1: 200000), Baku, 1984.

Volobuev V.R. Poçvı i klimat. İzd. AN Azerb. SSR. Baku – 1953, 320 s.

Volobuev V.R. Gkoloqiə poçv. Baku, 1963, 259 s.

Volobuev V.R., Şirinov N.Ş. Kratkaə qeomorfoloqiçeskaə xarakteristika Kura-Araksinskoy nizmennosti. V

kn. «Prirodnıe usloviə i prirodnıe resursı Kura-Araksinskoy nizmennosti». Baku, 1965.

Voronov A.Q. Drozdov N.N., Məlo E.Q. Bioqeoqrafiə Mira M. 1985.

Vısotskiy Q.N. Zahitnoe lesorazvedenie. İzbrannıe trudı. Kiev, «Naukova-Dumka», 1983, 206 s.

Qadjiev V. D. Vısokoqornaə rastitelğnostğ Bolğşoqo Kavkaza i ee xozaystvennoe znaçenie. Baku, «Glm»

Qadjiev V. D., Kulieva X.Q., Vaqabov Z.V. Flora i rastitelğnostğ vısokoqorğə Talışa. Baku, «Glm», 1979,

Qadjiev V.D. Dinamika i proizvoditelğnostğ rastitelğnıx formaüiy vısokoqoriy Bolğşoqo Kavkaza. İzd-vo

«Glm», Baku, 1974, 102 s.

Qadjiev F.A. Analiz usloviy razvitiə antropoqennoy grozii v Azerbaydjane. Avtoref. dis. d.q.n. Baku, 1974,

Qadjiev Q.M. Strukturı poçvennoqo pokrova Milğskoy ravninı i ix meliorativnaə oüenka. Avtoref. dis.

k.s.x.n., Baku, 1990, 25 s.

Qasanov X.N. Klimat, poçvı i bioloqiçeskiy kruqovorot vehestv. İzd-vo «Glm», Baku – 1980, 175 s.

Qasanov Ş.Q. Poçvı priaraksinskoy polosı i ix raüionalğnoe ispolğzovanie. Baku, Glm, 1969, 196 s.

Qasanov B.İ. Burozemoobrazovanie v lesnıx poçvax Azerbaydana. Baku. Glm. 1983. 140s.

Mühazirənin planı: Texniki bitkilərin əhəmiyyəti Texniki bitkilərin təsnifatı Texniki bitkilər fənninin metodu

Texniki bitkilər çox qədim tarixə malikdir. Əsas texniki bitkilərdən hesab edilən pambığın nə vaxtdan becərildiyini heç kim dəqiq bilmir. Alimlər Meksikada mağaralarda tədqiqat apararkən orada pambıq qozasının və pambıq parçaların qalıqlarına rast gəlmişlər. Bu qalıqların 7000 il yaşı olduğu müəyyən edilmişdir. Onlar həm də müəyyən ediblər ki, o vaxtlar becərilən pambıqlar indi Amerikada becərilən pambıqlara çox oxşayırmış. Hindistanda və Pakistanda çay kənarlarında pambıq bitkisinin bizim eradan 3000 il əvvəl becərildiyi məlumdur. Elə təxminən o vaxtlardan Misirdə Nil çayı ətrafında yaşayan insanlar da pambıq parçalar hazırlayır və bu parçalardan paltar geyirdilər. Ərəb tacirləri pambıq parçaları Avropaya bizim eradan 800 il əvvəl gətirmişlər. X. Kolumb 1492-ci ildə Amerikanı kəşf edəndə Baham adalarında pambığın əkilib- becərildiyini görmüşdür. 1500 – cü ildən sonra pambıq bitkisi bütün dünyaya məlum olmuşdur.

Texniki bitkilər fənni əsasən yaşıl halda tarlada becərilən texniki bitkiləri (lifli, yağlı, efiryağlı, şəkərli, narkotik, dərman və s. bitkiləri) öyrənir. Texniki bitkilər sahəsinə aparılan tədqiqatlar laboratoriya, tarla və vegetasiya tədqiqatları yolu ilə aparılır və əldə olunmuş nəticələr riyazi – statistik metodla yaxud da dispersiya üsulu ilə analiz edilib nəticələrin dürüstlüyü yoxlanır. Texniki bitkilər sahəsindəki bəzi məsələlər (fizioloji, aqrokimyəvi və bioloji) vegetasiya evlərində, istixanalarda, fitotronlarda və lizimetrlərdə qoyulan təcrübələrdə öyrənilir.

Tədqiqatlarda həmçinin öyrənilən amillərin bir-birindən asılılığı korrelyasiya və reqressiya tənlikləri qurmaqla da yoxlanıla bilir.

İnsanlar kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinə milyon illər bundan əvvəl başlasalar da zaman dəyişdikcə bitkilərdə məhsuldarlığı artıran istehsal texnologiyası da dəyişir və daim təkmilləşir. Belə dəyişmə texnologiyası aqrar bölmədəki dəyişikliklərə müvafiq olmalıdır. Müstəqilliyə yeni qədəm qoymuş ölkəmizin aqrar bölməsi üçün dünya əkinçiliyində uzun illərin sınaqlarından çıxmış iqtisadiyyatın bazar münasibətləri formasında tətbiq edilən əkinçilik texnologiyasından istifadə etmək çox faydalıdır.

Bunu nəzərə alan ölkə prezidenti İ. H. Əliyev respublikamızda gedən aqrar islahatlara bilavasitə rəhbərlik etməklə yanaşı, indi torpağın tam sahibi olan Azərbaycan kəndlisinə yeni texnologiya tətbiq etməklə onu öz xalqının xeyrinə işlətməyi tövsiyə edir və qeyd edir ki, bunsuz kənd təsərrüfatında inkişafa nail olmaq olmaz. Aqrar bölmənin yüksəldilməsi, xalqımızın rifah halının yaxşılaşdırılması üçün tətbiq ediləcək texnologiyada ali təhsilli kadrların da rolu həmişə böyük olmuşdur. İqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçməsi ilə əlaqədar ali təhsil sistemində də yeni problemlər meydana çıxmışdır. Bunu nəzərə alaraq müasir istehsal texnologiyası ehtiyatlara qənaət etməklə, ekoloji təmiz, torpaq münbitliyini get-gedə artırıb sabitləşdirən, keyfiyyətli və yüksək məhsul istehsalını təmin edən texnologiyalar öyrənilməlidir. Qeyd edilən texnologiyalarla hər hansı hava şəraitində bitkilərdən lazımi miqdar məhsul almaq mümkündür.

Texniki bitkilər kursunda ölkəmizin münbit torpaq-iqlim şəraitinin necə dəyərli məhsullar istehsal etməyə imkanı olduğu, yeni becərmə texnologiyasının tətbiq qaydaları, ali məktəb tələbələrinin bilik səviyyəsinə və dünyagörüşünə uyğun təsvir edilmişdir. Texniki bitkilər kursunda istehsal texnologiyasının və kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi məsələləri ilə yanaşı, hər bitkinin özünəməxsus becərilmə atrotexnikasının müasir metod və ya qaydaları öyrənilir. Texniki bitkilər kursunda respublikamızda becərilən əksər texniki bitkilər barədə Azərbaycan dilində geniş, səlis məlumatlar verilmişdir. Qeyd edək ki, bu vaxta qədər Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ali və orta ixtisas məktəblərində Azərbaycan dilində “Texniki bitkilər” adlı sərbəst dərslik və ya dərs vəsaiti olmamışdır. Texniki bitkilər bitkiçilik kitablarında təsvir olunan yığcam və bəsid formada öyrənilmişdir. Texniki bitkilər kursunda bir sıra yeni texniki bitkilər və onların istehsal texnologiyası barədə də geniş məlumat verilir. Qiymətli texniki bitkilərdən biyan, efiryağlı qızılgül, şəkər qamışı, amarant və s. də bu qəbildəndir.

Xalqa xeyir verən və ölkəmizdə yetişdirilməsi mümkün olan hər bir texniki bitki barədə materiallar texniki bitkilər kursunda öyrədilir. Yerfındığı (araxis) gündən- günə respublikamızda inkişaf edən qənnadı sənayesi üçün əsas məhsul olduğundan, onun da becərilmə və çoxaldılma texnologiyası barədə geniş məlumat verilir.

İnsan qidalarının əksəriyyətini bitkilər verdiyindən, onlar yarandıqları dövrdən bitkiçiliklə məşğul olmağa başlayıblar. İnsanın çoxəsrlik təsərrüfat fəaliyyəti prosesi nəticəsində o, ətraf təbiətdən çoxlu xeyirli bitki növlərini seçib becərmiş və qoruyub saxlamışdır. Bu bitkilərdən həyat üçün ən vaciblərini insan öz yaşayış yerinin yaxınlığında sistematik becərməklə bu günə kimi gətirib çıxarmışdır. Bitkilərin becərilmə üsulları milyon illərdir ki, təkmilləşdirilir və indi də davam etdirilir. Hətta onların bəziləri hazırda da yabanı halda bitir. Bu faydalı bitkilər seçilib mədəniləşdirilir. Dünyanın bitki ehtiyatlarının tərkibi yeni-yeni növ və formaların tapılıb mədəni əkinçiliyə daxil edilən faydalı bitkilər hesabına daim zənginləşdirilir. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin ehtiyatları xüsusən introproduksiya və seleksiya işi nətiçəsində daimi artır.

Hazırda dünyada kənd təsərrüfatı bitkilərinin 1500-ə qədər növü geniş istehsalat şəraitində becərilir. Bunlardan 1200 növü bilavasitə kənd təsərrüfatında istifadə olunur ki, o da ümumi bitkiçiliyin 83 %-ni təşkil edir. Bunların ancaq 250 növü kənd təsərrüfatında daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Lap qədimdən bu günə qədər daimi becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin əksəriyyəti o dövrkü əkinçilikdən bu günkü nəsillərə vərəsə kimi ötürülmüşdür.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin boy atmasını və inkişafını öyrənməyi asanlaşdırmaq məqsədilə onları qruplara ayırıb təsnifat tərtib edirlər. Bunsuz həmin bitkilərdən yüksək və keyfiyyətli məhsul almaq yollarını, araşdırmaq çətin olur. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin tarla bitkiləri adlanan qrupu özünün botaniki, bioloji və təsərrüfat nişanə-lərinə, məhsul növünə, becərilmə xüsusiyyətlərinə və nəhayət növbəli əkindəki yerinə, məhsul yığımının mexanikləşdirilmə texnologiyası və s. əlamətlərinə görə bir-birindən kəskin surətdə seçilir. Ona görə də müxtəlif miqdarda çoxlu tarla bitkilərinin öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün kənd təsərrüfatı bitkilərini istehsalatda istifadə xüsusiyyətlərinə görə taxıllar, texniki bitkilər, yem bitkiləri və bostan bitkiləri kimi dörd böyük qrupa bölürlər.

Texniki bitkilər Azərbaycan Respublikasında geniş yayılmışdır. Bu səbəbdən Azərbaycanı texniki bitkilər laboratoriyası adlandırsaq heç də yanılmarıq. Respublikamızın aparıcı texniki bitkisi pambıqdır. Bundan sonrakı yerləri tütün, şəkər çuğunduru, günəbaxan, biyan, efir yağlı qızılgül və s. tutur.

Texniki bitkilərin xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti böyükdür. Birinci növbədə bu bitkilərin məhsulları yüngül və yeyinti sənayeləri üçün xammaldır. Bunların emalından alınan bəzi məhsullar qüvvəli yem kimi istifadə edilməklə, digər sahələrdə də istifadə edilir. Azərbaycanda 2013-cü ildə 42207 ha sahədə texniki bitkilər əkilmişdir. Aqrotexniki nöqteyi-nəzərdən də əhəmiyyətli olan texniki bitkilər əsasən cərgəaraları becərilən (toxavi) bitkilər olduqlarından vegetasiya ərzində cərgələrarası becərilir və intensiv gübrələnir, beləliklə əkinçilik mədəniyyətinin yüksəldilməsində əvəzsiz rol oynayır.

Тexniki bitkilər sənaye üçün əsas xammal mənbəyi hesab olunur. Onları təsərrüfatlarda istifadəsinə görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

I. Lifli bitkilər: Lifli bitkilər 3 böyük qrupa bölünür:

1. Meyvəsi və toxumu lifli bitkilər. Meyvəsinin üzərində lif olan bitkilərdən kokos palmasını göstərmək olar. Toxumunun üzərində lif olan bitkilərə isə adi pambıq və pambıq ağacı (seyba) misal göstərilə bilər. Bu bitkilərdən Azərbaycanda ən geniş becəriləni adi pambıq bitkisidir.

2. Gövdəsi lifli bitkilər. Gövdəsində lif olan bitkilərə lutya və ya toxuculuq bitkiləri də deyilir. Bunlara cut, gicitkən, rami (çin gicitkəni) uzunlifli kətan, kənaf, çətənə, kəndir otu, krotalariya və s. aiddir.

3. Yarpağı lifli bitkilər. Yarpağı lifli olan bitkilərdən irikəkilli ananas, lifli banan, aqava, sizal,Yeni Zelandiya kətanı, sanseviera, furkreya və s. göstərilə bilər.

II. Şəkərli bitkilər: Şəkər çuğunduru, şəkər qamışı, biyan və s.. Şəkərli bitkilərdən respublikamızda çox istifadə ediləni şəkər çuğundurudur. Hələlik istifadə edilməyəni isə şəkər qamışıdır.

III. Yağlı bitkilər: Günəbaxan, soya, gənəgərçək, yağlı kətan, göy xardal, ağ xardal, payızlıq raps, yazlıq raps (kolza), turpəng, yağçiçəyi, araxis (yer fındığı), küncüt, saflor, perilla (sudza), lalemantiya, yağlı lalə və s. bitki növləri.

IV. Efir yağlı bitkilər: Keşniş, acı nanə, efiryağlı qızılgül, sürvə, lavanda, reyhan, cirə, zirə, razyana və s.

V. Narkotik tərkibli bitkilər. Tütün, tənbəki, tiryək xaş-xaşı (lalə) və s.

VI. Dərman əhəmiyyətli texniki bitkilər. Çaytikanı, sığırquyruğu, jen-şen, dərman adaçayı, boyaqotu, kəndir və s.

VII. Rəng verən texniki bitkilər. Həna (xına), basma ( indiqofera), zəfəran və s.

VIII. Tərkibində aşılayıcı maddələr olan bitkilər. mayaotu (xmel), sumaq, sarağan və s.

IX. Yemlik texniki bitkilər. Amarant, topinambur (yerarmudu) və s.

MÖVZU: 2. LİFLİ BİTKİLƏR. TOXUM ÜZƏRİNDƏ LİFİ OLAN BİTKİLƏR. PAMBIQ BİTKİSİNİN BECƏRİLMƏSİ

Mühazirənin planı:

Lifli bitkilər, toxumu üzərində lif olan bitkilər
Pambıq bitkisinin xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti
Pambıq bitkisinin tarixi, yayılması və məhsuldarlığı
Pambıq bitkisinin botaniki və bioloji xüsusiyyətləri
Pambıq bitkisinin növbəli əkində yeri
Torpağın becərilməsi
Pambıq bitkisinin gübrələmə sistemi
Pambıq toxumunun səpinə hazırlanması, səpin müddəti, üsulu və norması.
Pambıq əkinlərinə qulluq işləri (alaqlara, zərərverici və xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirləri, suvarma).
Məhsulun yığılması

Aslanov H. Ə., Vəliyeva M. A. Pambıq bitkisi ilə aparılan tarla təcrübələrinin metodikası, Bakı: 2013, 310 s.
Aslanov H. Ə., Vəliyeva M. A. Pambıqçılıq. Bakı: “Elm” 2014, 520 s.
Belousov A.S.Pambıq növbəli əkinlərin münbitliyə və məhsuldarlığa təsiri, Bakı,1977, 80 s.
Cəfərov M. İ., Quliyev R. M., Səfərov N.Ə. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilmə və yığılma texnologiyası. Bakı, «Maarif» 2000, 364 s.
Güləhmədov X. O. Güləhmədov A. X. Pambıqçılıqdan təcrübə məşğələləri. Bakı: “Maarif” 2000, 174 s.
Güləhmədov X. O. Pambıqçılıq Bakı: “Agah” 2000, 241 s.
Güləhmədov X. O. Pambıqçılıq Bakı:“Maarif”1976, 275 s.
H. S. Hümbətov, X. Q. Xəlilov. Pambıq lifinin texnologiyası. Bakı: “Nurlan”, 2012, 230 s.
Hümbətov H. S., Xəlilov X. Q. Texniki bitkilər. Bakı: “Aytac”, 2010, 415 s.
Q. Y. Məmmədov, M. M. İsmayılov. Bitkiçilik, Bakı, “şərq-qərb” nəş., 2012, 356 s.
Qərib Məmmədov, Azər Cəfərov, Zemfira Mustafayeva. Əkinçilik və bitkiçiliyin əsasları (qısa kurs), Bakı, “Elm”, 2008, 324 s.
M. A. Yusifov Bitkiçilik, Bakı, “Qanun” nəşriyyatı, 2011, 368 s.
П. П. Вавилов «Растениеводства»., Москва, 1986, 512 с.
Г. С. Посыпанов и др. «Растениеводства», Москва, «Колос», 2006, ст. 498-506
Г. С. Посыпанов и др. «Растениеводства», Москва, «Колос», 1997, ст. 389-397.
Технические культуры / Под р. Я. В. Губанова М. Агропромиздат, 1986, 287 с.

LİFLİ BİTKİLƏR. TOXUM ÜZƏRİNDƏ LİFİ OLAN BİTKİLƏR. PAMBIQ BİTKİSİNİN BECƏRİLMƏSİ

Lifli bitkilər sənaye üçün əsas xammal mənbəyi hesab olunur. Onları təsərrüfatlarda istifadəsinə görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

3. Yarpağı lifli bitkilər. Yarpağı lifli olan bitkilərdən irikəkilli ananas, lifli banan, aqava, sizal,Yeni Zelandiya kətanı, sanseviera, furkreya və s. göstərilə bilər.
Toxumunun üzərində lif olan bitkilərdən Azərbaycanda ən geniş becəriləni adi pambıq bitkisidir.

Pambıq bitkisinin əhəmiyyəti. Pambıq liflilər sinfinə aid olan çox qiymətli texniki bitkidir. Onun ən qiymətli məhsulu mahlıcıdır. Strateji əhəmiyyətə malik bitki kimi pambıq ölkə iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynayır.

Müxtəlif növ parçaların toxunulmasından başqa, pambıq mahlıcından tikiş sapı, kəndir, balıq toru, müxtəlif qayışlar, rezin borular elektrik örtükləri, süni ipək, partlayıcı maddələr və s. hazırlanır.

Pambıq çiyidi liflərdən təmizləndikdən sonra toxum materialı və müxtəlif məhsullar almaq üçün işlədilir. Çiyidin tərkibində 17-25% yağ, 25%-ə yaxın zülali maddə, 33% azotsuz ekstraktiv maddələr (yağlar, karbohidratlar nişasta, şəkər və s.) 21% sellüloz və 10-20% su vardır. Pambığın tərkibində 74-ə qədər kimyəvi element var. Çiyid yağından qənnadı və konserv sənayesində, süni piy və marqarin hazırlanmasında istifadə edilir, texniki emalından qliserin, stearin (şam istehsalı üçün ağ piy maddəsi), yağın tullantılarından sabun bişirmədə və sürtgü materialı kimi istifadə olunur. Toxum sıxılaraq yağ alındıqdan sonra yerdə qalan kütlə jmıx (cecə) adlanır. Jmıxdan zərərvericilərə qarşı aldadıcı yemlərin hazırlanmasında istifadə olunur.

Çiyidin nüvəsindən zəhərli maddə qossipol ayrılır ki, ondan polimer birləşmələr, laklar, istiyə davamlı örtüklər, dərmanlar, boyalar və digər məhsullar hazırlanır. Zavod tullantısı qossipol mazutundan (qudron) sənayedə yüksək temperatura davamlı formalar, dişli çarxlar və s. hazırlanmasında istifadə olunur.

Çiyidin üzəri tüksüz və ya tüklə yarımörtülür, bəzi növlərdə bir və ikiqat lifaltlığı ilə tam örtülü olur ki, bu lifaltlığına pəmbəaltı deyilir. Birinci növ pəmbəaltı lifdən tənzif toxunur və mahlıc əldə edilir. Digər növlərdən isə asetat ipəyi, maqnit sarğıları, plastik kütlə, lak, sellofan, ebonit, partlayıcı maddə və yumşaq mebel materialı hazırlanır.

Qısalifli pəmbəaltı hidroliz edilərək qlükoza və sorbit şəkəri alınır ki, bundan da şəkər xəstəliyinə tutulmuş insanlar istifadə edirlər. Eyni zamanda qiymətli kağız da hazırlanır.

Çiyidin üzərindən çıxarılmış şeluxa (qabıq) mal-qara üçün əla yem hesab olunur. Pambığın gövdəsindən yanacaq və tikinti materialı, üzvi gübrə kimi istifadə edilir. Pambıq qozasının qərzəklərindən kəndir, texniki spirt, aşı maddələri və üzvi sirkə turşusu istehsalı üçün geniş istifadə edilir. Müəyyən edilmişdir ki, pambıq bitkisinin müxtəlif orqanlarında 17 üzvi turşular vardır. Ümumiyyətlə pambığın ayrı-ayrı orqanlarında çoxlu vitaminlər və boy stimulyatorları vardır.

Pambıq bitkisinin mahlıcından, çiyidindən və orqanlarından 120–dən artıq müxtəlif növ məmulat hazırlanır.

Tarixi və yayılması. Pambığın becərilməsi çox qədim dövrlərdən məlumdur. Bizim eradan 3000 il əvvəl Hindistanda və Çində pambıq becərilib və onun lifindən ip hazırlanıb. Bizim eradan 500 il əvvəl Çindən Misirə və IV-V əsrlərdə Orta Asiyaya və İrana yayılıb. Artıq IX və X əsrlərdə pambıq lifindən yüksək keyfiyyətli parçalar toxunub. Zaqafqaziyada pambığın becərilməsinə XIII əsrdə başlanılıb.

XVIII əsrin ikinci yarısında pambıq lifinin sənaye üsulu ilə emalı, pambığın maşınla təmizlənməsi və lifin əyrilməsi genişlənməyə başladı.

Pambığın yer kürəsində əkin sahəsi 35 mln. hektar xam pambıq məhsulu isə 45 mln. tondan çoxdur. Əsas pambıq əkən ölkələr Çin, Hindistan, Pakistan, ABŞ, Orta Asiya respublikaları, Braziliya, Meksika, Misir və Türkiyədir. Yer kürəsində istehsal olunan məhsulun 80%-i bu ölkələrin payına düşür.

Ən qədim yazılar salnaməsində – hindlilərin Rinqividlər himnində (eramızdan əvvəl 6000-1500-ci illərdə) pambığın istifadəsindən yazılmışdır. Sonralar «Mann» qanunlarında (eramızdan 800 il əvvəl) və digər bir çox əsərlərdə həbəş, ərəb, çinli və avropalı müəlliflər tərəfindən pambıq bitkisinin məhsulundan hazırlanan maddələr, onun lifi, toxumu və s. haqqında qeydlər edilmişdir.

Eramızdan 600-700 il əvvəlki Sanqərib dövrünün gil əlyazmalarında pambıq haqqında göstərilir ki, padşahın təcrübə tarlasında becərilən bitki «yun» verir.

X əsrdə pambıq ərəblər tərəfindən İspaniyaya gətirilir və birinci olaraq burada toxuculuq sənayesi (Barselona şəhəri) yaradılır.

Azərbaycanda ən çox pambıq əkini 1982 – ci ildə olub 305,9 min hektar, ən çox pambıq istehsalı 1981- ci ildə olub 831,2 min ton, ən çox məhsuldarlıq isə 1979 – cu ildə əldə edilib 30,8 s/ha.

Azərbaycanda 2010 – 2013 – cü illərdə pambıqçılığın vəziyyəti

Əkin sahəsi, min ha-la				Məhsul istehsalı, min tonla				Məhsuldarlığı, s/ha – la
İ l l ə r
2010	2011	2012	2013	2010	2011	2012	2013	2010	2011	2012	2013
30,2	42,8	29,2	23,4	38,2	66,4	57,0	45,1	12,7	15,5	19,5	19,3

Botaniki təsviri. Pambıq əmənkömənci ( Malvaceae) fəsiləsinin (Gossypium L.) cinsinə daxildir. Hazırkı təsnifata görə 35 növü əhatə edir. Onlardan 5 növü mədənidir. Təsərrüfat əhəmiyyətinə malik olan mədəni növlər aşağıda qeyd edilənlərdir:

1. Tüklü pambıq (Meksika pambığı) – gossypium hirsutum L.

2. Misir pambığı – gossypium barbadense L. (G. Peruvianum Gav.) (vətəni Barbados adalarıdır)

3. Ağacvarı pambıq – gossypium arboreum L.(vətəni Hindistan və Çin hesab edilir)

4. Otvari pambıq – gossypium herbaceum L. (vətəni Afrika və cənubi Asiyadır)

5. Qərbi Hindistan pambığı – gossypium trycuspitatum Lam.

Orta və uzun lifli sortlar (tüklü pambıq); 2) Zərif lifli sortlar (Misir pambığı);

Lifi rəngli sortlar.

Gövdəsi dikduran, möhkəm, tükcüklərlə örtülü aşağı hissəsi odunlaşmış olur. Hər bir yarpaq qoltuğunda 2-3 tumurcuq olur.

Budaqları boy (monopodial) və bar (simpodial) budaqlarına ayrılır. Monopodial budaqlar gövdənin aşağı hissəsindən iti bucaq altında ayrılaraq düz xətt boyunca inkişaf edir və simpodial budaqlardan güclü olur. Bar budaqları boy budaqlarından hündürdə yerləşir. Simpodial budaqlar çiçək daşıyan, meyvə verən budaqlardır.

Buğumaralarının sayına görə bar budaqları hədsiz və hədli tipə ayrılır. Üzərində birdən çox dirsək və ya buğum əmələ gətirən budağa hədsiz tip, yalnız bircə buğum əmələ gətirən budağa isə hədli tip deyilir.

Hədsiz simpodial budaqlar buğumaralarının uzunluğuna görə 4 qrupa bölünür.

I – buğumarası qısa 3-5 sm, II – buğumarası orta 6-15 sm, III – buğumarası uzun 16-25 sm, IV – buğumarası çox uzun 25 sm və daha çox.

Hədli tip budaqlanmaya bəzən «sıfır» tipli bar budaqları da deyilir. Belə budaqda yalnız bir buğumarası əmələ gəlməklə, onun inkişafı dayanır və buğumarasının sonundakı tumurcuq və yan tumurcuqlar meyvə üzvünə çevrilir. Adətən budaqların axırında 3-4 meyvə orqanı da əmələ gələ bilər.

Rüşeym torpaqda kök atdıqdan sonra, ləpə yarpaqaltı dirsək torpaqda böyüyüb yay kimi əyilərək torpağa müqavimət göstərir, ləpəyarpaqaltı dirsək partlamış toxumun qılafını ləpə yarpaqları ilə birlikdə torpaq səthinə çıxarır. Böyrəkşəkilli ləpə yarpaqlarının vəzifəsi cavan cücərtini ehtiyat qida maddəsi ilə təmin etməkdir. Əsl yarpaqlar əsas gövdədə spiralvarı xətt üzrə növbə ilə əmələ gəlir. Birinci 4-6 yarpaq bir-birinə yaxın, iki-iki yerləşir.

İlk əmələ gələn yarpaqlar tamkənarlı, sonrakılar isə dilimli olur. Yarpaqda dilimlərin sayı 3-5 bəzən 7-8-ədəd olur. Rəngi açıq-yaşıl, yaşıl, bəzən qırmızı yarpaqlı pambıqlar da olur. Yarpaqların alt və üst tərəfləri tükcüklərlə örtülü olur.

Çiçək qönçənin inkişafından əmələ gəlir. Qönçə əmələ gəldikdən 25-30 gün sonra çiçək açır. Çiçək iri, cəlbedici, iki cinsiyyətli və aktinomorfdur (müntəzəm). Çiçəyin elementləri 5 dairədə yerləşir. 1-ci xarici dairədə 3 iri çiçəkyanlığı, 2-ci dairədə bir-biri ilə birləşmiş 5 kasacıq, 3-cü dairədə 5 ədəd sərbəst ləçək, 4-cü dairədə çoxlu sayda erkəkciklər, 5-ci dairədə isə dişicik yerləşir. Çiçəkyanlığı çiçək kasacığının alt tərəfini örtərək meyvənin qidalanmasında iştirak edir. Pambıq öz-özünü tozlayan bitkidir.

Kasacığın kənarları dişli və dalğavarı olmaqla, çiçək tacını alt tərəfdən bürüyür.

Tac 5 iri ləçəkdən əmələ gəlib, rəngi ağ, sarı, açıq-sarı və s. olur. Ləçək yarpaqları bir-birinə sıx düzülərək, yumurtalığı aşağı tərəfdən bürüyürlər. Odur ki, pambıq çiçəyinin yumurtalığı yuxarı yumurtalıq adlanır. Yumurtalıqda 3-5 yuva və hər yuvada 7-11 ədəd toxum kisəsi yerləşir.

Çiçəyin dişiciyi 3 hissədən – ağızcıq, sütuncuq və yumurtalıqdan ibarətdir.

Erkəkcik iki hissədən – erkəkcik gövdəsi və nazik tellərlə birləşmiş nəzərə çapmayacaq dərəcədə xırda, sarı rəngli, tikanlı tozcuqlardan ibarətdir.

Pambığın meyvəsi qozadır. O, inkişaf edir, yetişərək açılır. Qozalar yumurtavarı, konusvarı, yumru-yastı, kürəşəkilli və s. ola bilər. Qozanın diametri 5-6 sm, bir qozadan alınan xam pambığın kütləsi yabanı növlərdə 0,2-1,1 qr. mədəni növlərdə 3-12 qr. olur. Orta liflilərdə isə 5-8 qr. arasında dəyişir. Qozanın yuvasında dilimlər vardır ki, onları bir-birindən arakəsmələr ayırır. Belə dilimlər 3, 4, və 5 ədəd olur. Qozanın hər dilimində 5-11, orta hesabla bütün qozada isə 25-30 toxum olur.

Qozanın inkişaf dövrü iki mərhələyə bölünür. 1-ci mərhələdə qozalar böyüyür, 2-ci mərhələdə də 25-30 günə qozaların içərisindəki liflər və çiyid tam yetişir

Çiyid (toxum) – yumurtavarı və ya uzun olmayan armud formalı olub, eni və uzunu müxtəlif ölçüdə olur. Çiyid rüşeymdən və onu örtən iki qat pərdədən daxili və xarici möhkəm qatdan ibarətdir. Xarici qat odunlaşır ki, ona çiyidin qabığı deyilir.

Çiyidin qalın tərəfi halaza, incə tərəfi isə mikropil adlanır.

Toxumun uzunluğu 6-12 mm, eni 5-8 mm olur. Bir çiyidin kütləsi 50-200 mq, yabanı formalarda isə 10 mq ola bilir. Mütləq kütləsi 80-160 q-dır. Çiyidin rüşeymi onun nüvəsi adlanmaqla 2 ləpə yarpağından (yarpaqda tünd rəngli ləkələr – qossipol) və boy tumurcuğundan ibarətdir.

Pambıq çiyidi qabığının epidermis hüceyrələrinin uzununa böyüməsi nəticəsində əmələ gələn liflər mahlıc adlanır.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

-Müasir dövdə Şərqdə gedən proseslərin Şərq-Qərb müna-sibətləri prizmasından tədqiqi.

1. A. Əzimov. İşraqiyyə və müasir qərb fəlsəfəsinin genezisi. Bakı, “Yeni nəsil” nəşriyyatı, 2003, 230 s.

2.D.Vəliyev. Azərbaycanın qlobal iqtisadiyyata inteq-rasiyası. Monoqrafiya, Bakı, “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2008, 428 səh.

3.D.Vəliyev. Beynəlxalq iqtisadiyyat, Bakı, “Elm” nəşriy-yatı, 2012, 400 səh.

4. D.Vəliyev. Türk dünyası qlobal iqtisadi inkişaf yol-larında.(məqalələr toplusu), Bakı, “Zərdabi” nəşriyyatı, 2015, 504 səh.

5.M.Babaşlı. Qəlblərin kəşfi. İmam Qəzali. Tərcümə, Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2011, 600 səh.

6.M.Babaşlı (həmmüəllif), Ərəbcə-Azərbaycanca lüğət: siyasi, hərbi terminlər lüğəti və beynəlxalq təşkilat adları, Qafqaz Universitetinin nəşri, Bakı, 2012, 280 səh.

7.M.Babaşlı (həmmüəllif), ət-Tariq iləl-Arabiyyə (qeyri-ərəblərə ərəb dilinin tədrisi). I hissə, Qafqaz Universitetinin nəşri. Bakı, 2016, 132 səh.

8.M.Həmidov. Kipriklərin pıçıltısı. Mixail Nuaymə. Tər-cümə. Bakı, 2014, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 236 səh.

9.M.Həmidov. Xəzərin nəğmələri (şeirlər toplusu). Həsən Hami (Mərakeş Krallığının Azərbaycandakı səfiri, yazıçı) Ərəb dilindən tərcümə. “Mütərcim” nəşriyyatı, Bakı 2016, 152 səh.

Mühazirənin planı: Texniki bitkilərin əhəmiyyəti Texniki bitkilərin təsnifatı Texniki bitkilər fənninin metodu

MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Mühazirənin planı: Texniki bitkilərin əhəmiyyəti Texniki bitkilərin təsnifatı Texniki bitkilər fənninin metodu

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Related posts: