PUL, KREDİT, BANKLAR

«Pul. kredit və banklar» fənni üzrə imtahan verəcək olan tələbələr və gələcəkdə bank sistemində işləmək məqsədilə imtahanlara hazırlanacaq məzunlar üçün faydalı məlumat mənbəyidir. Kitabın hazırlanmasında xarici təcrübədən istifadə olunmuş və Azərbaycanın müasir pul, kredit və bank sistemində istifadə edilən anlayışlara açıqlama verilmişdir. Kitab istər «Pul, kredit və banklar» fənninin tədrisi prosesində, istərsə də banklarda çalışma sırasında ən çox verilən suallara cavab olaraq hazırlanmışdır.

Məmmədov z.f ibrahimov z.h pul kredit və banklar

Mamlakatimiz iqtisodiyotini erkinlashtirish va modernizatsiya qilish jarayonlari bevosita amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosati bilan, pul resurslari bilan bog’liq. Shu jihatdan pul resurslari mamlakat iqtisodiyotini mablag’ bilan ta’minlovchi iqtisodiy islohotlarning samarasini belgilovchi omil bo’lib hisoblanadi. Bu bo’yicha Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov Vazirlar Mahkamisining 2013 yil 18-yanvar idagi yig’ilishida – “ Bugungi vaziyat o’tgan yillar mobaynida inqirozga qarshi kurashish borasida to’plangan tajribamizga suyanib, mamlakatimizni rivojlantirish, isloh etish va yangilash bo’yicha erishgan sur’atlarni boy bermaslik uchun mavjud resurs va imkoniyatlarni safarbar etishni talab qilmoqda”-degan edi.

“Pul, kredit va banklar ” fani o’tilishi mo’ljallangan ta’lim yo’nalishi talabalari yuqoridagi holatlardan kelib chiqib ushbu fan dasturida ko’zda tutilgan zamonaviy pul, kredit nazariyasi va banklar bo’yicha yetarli bilimlarga ega bo’lishi muhim hisoblanadi. Shu asosda “Pul, kredit va banklar” fanining maqsadi – bozor iqtisodiyoti sharoitida Respublikamizda pul-kredit sohasi qonuniyatlari , uning ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi tutgan o’rnini tushunib yetadigan pul-kredit munosabatlarini va rivojlanish yo’nalishlarini, ularni taxlil eta oladigan yuqori malakali iqtisodchi mutaxasislar tayyorlashga hissa qo’shishdan iborat. Bu fan talabalarga pul, kredit va banklarni nazariy asoslari bilan birga ulardan xalq xo’jaligida foydalanishda unga xos bo’lgan uslub va usullar asosida tegishli bilimlarni chuqirroq egallashni ta’minlaydi. Buning uchun talaba eng avvalo pul, kredit va banklar mohiyatini, ya’ni ualrni o’rganish obyektini (predmetini) tushunib olishi kerak.Bu fanining predmeti bo’lib mikro va makro darajadagi pul, kredit va banklar bo’yicha munosabatlar, ularga tegishli qonuniyatlar hisoblanadi.Qisqacha aytiladigan bo’lsa pul – bu maxsus tovar bo’lib u hamma tovar va xizmatlar uchun umumiy ekvivalent hisoblanib tovarlarni bir biriga ayrboshlash vazifasini bajaradi. Kredit – bu o’z egalari qo’lida vaqtincha bo’sh bo’lgan ayrim qiymat yoki pul mablag’larining boshqalar tomonidan ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish bo’yicha munosabatlardir.

Banklar – bu pul mablag’larini yig’uvchi, saqlab beruvchi, kredit-hisob va boshqa vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi tashkilotlardir. Umuman, iqtisodiyotni barqaror faoliyat ko’rsatishini ta’minlashda, unga bo’lgan ishonchni oshirishda pul, kredit va banklarni o’rni beqiyos hisoblanadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib “Pul, kredit va banklar” fanining vazifasi talabalarni pul, kredit va banklarning qonuniyatlari, ularni ijtimoiy takror ishlab chiqarishda tutgan o’rnidan hamda ushbu sohalarda mustaqil ishlashga tayyorlashdan iborat.

Yuqoridagi vazifadan kelib chiqib talaba fanning o’quv dasturida ta’kidlanganidek:

Pul, kredit va banklarning mohiyati, zarurligi, belgilari va funksiyalarini.
Pul, kredit va banklar tizimini.
O’zbekiston Respublikasi pul, kredit va bank tizimi xususiyatlarini.
Pul, kredit va bank siyosatini.
Pul muomalasini tartibga solishning usullarini.
Pul-kredit siyosati tushunchasi va ahamiyatini
Pul aylanishi va uning tuzilishini
Pul islohotlarining zarurligi, ularni o’tkazish tartibi va shakllarini
Bank tizimi va uni bo’g’inlarini
Pul, kredit va banklar bo’yicha boshqa tushunchalar hamda ulardagi o’zgarishlarini bilishi va ulardan foydalanaolishi lozim.

PUL, KREDİT, BANKLAR

Bank sferasının fəaliyyəti ölkələrin məqsədlərinə, institusional strukturlarına, tarixi inkişafına, cəmiyyətin davranışlarına başlı olaraq dəişiklik göstərməkdədir.

Pul, kredit və banklar mövzuları gündəlik həyatda ictimaiyyət tərəfindən, xüsusilə də kütləvi infomasiya vasitələrində ən çox müzakirə və şərli edilən mövzu-iardandır. Əmanətlərə və kreditlərə tətbiq edilən faiz dərəcəsi, valyuta məzənnəsi, pul aqreqatlarında dəyişikliklər və s. kimi mövzular tələbələri yaxından maraqlandırmaqdadır. Çünki yuxarıda adı çəkilən göstəricilərdə baş verən dəyişikliklər hökumətin iqtisadi siyasət qərarlarına təsir göstərəcəkdir.

Pul, kredit və banklar mövzularını bilmədən tələbələr «bank işi» fənnini öyrənmək və dərindən mənimsənilməsi qeyri-mümkündür.

Metodiki vəsaitdə pul, kredit və banklara aid mövzular: pul iqtisadiyyatının tarixi inkişafı, pulun funksiyaları; pulun tədavül sürəti; pul sistemləri; pulun təşkili və tələbi; inflyasiya; pul siyasətinin məqsəd və alətləri: kreditin mahiyyəi və prinsipləri; kreditin funksiyaları: kreditin məqsədləri; Mərkəzi Bankların vəzifə və funksiyaları; kommersiya banklarının əməliyyatları ətraflı formada izah edilmişdir.

«Pul. kredit və banklar» fənni üzrə imtahan verəcək olan tələbələr və gələcəkdə bank sistemində işləmək məqsədilə imtahanlara hazırlanacaq məzunlar üçün faydalı məlumat mənbəyidir. Kitabın hazırlanmasında xarici təcrübədən istifadə olunmuş və Azərbaycanın müasir pul, kredit və bank sistemində istifadə edilən anlayışlara açıqlama verilmişdir. Kitab istər «Pul, kredit və banklar» fənninin tədrisi prosesində, istərsə də banklarda çalışma sırasında ən çox verilən suallara cavab olaraq hazırlanmışdır.

Kitabın hazırlanmasında Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının normativ xarakterli sənədlər və təlimatlarından istifadə olunmuş və şərh edilmişdir.

Dərsliyin işıq üzü görməsində təklif və tövsiyələrinə görə kitabın elmi redaktoru Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti. «Bank işi» kafedrasının professoru. i.e.d. (TR. AR. RF) Z.F.Məmmədova və kitabın rezenti dos. Z.H.İbrahimova təşəkkürlərimi bildirirəm.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

pul, kredit va banklar – agriculture.uz

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O.Yu. RASHIDOV, I.I. ALIMOV, I.R. TOYMUHAMEDOV, R.R. TOJIYEV PUL, KREDIT VA BANKLAR O ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi tomonidan 5340700 — «Bank ishi» ta lim yo ‘nalishi talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan Cho ‘Ipon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Touittetim — 2011

Post on 02-Feb-2017

Documents

0 ZBEK IST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 RTA M AXSUS TALIM VAZIRLIGI O .Y u. R A S H ID O V , I .I . A L IM O V ,I .R . T O Y M U H A M E D O V , R .R . T O JIY E V PUL, KREDIT VA BANKLAR O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi tomonidan 5340700 Bank ishi ta lim yo nalishi talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan Cho Ipon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Touittetim 2011
UDK: 336.71 (575.1 )(075) BBK 65.262ya7 P92 M asul muharrir N.X. Jumayev iqtisod fanlari doktori, professor. Taqrizchilar: O.K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor,I. Ismatullayev iqtisod fanlari nomzodi, dotsent. P92 Pul, kredit va banklar: Bank ishi talim yonalishi talabalari uchun darslik / 0 . Yu. Rashidov [va boshq./]; masul muharrir B. Yu. Xodiyev; 0 zR oliy va orta maxsus talim vazirligi. T/: Choipon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011. 328 b.1. Rashidov, O’ktam Yunusovich.ISBN 978-9943-05-403-5 M azkur darslikda pul, kredit m oliya nazariyalari haqida m alu- m otlar batafsil y or it ilg an b o ‘l ib , b u n dan tashqari m oliya t iz im i, korxonalar m o liy as i , in fla ts iya , bank tiz im i, xalqaro valuta-kredit munosabatlari va su gurta ishi keng yoritilgan. U sh bu darslik O liy o quv yurtlari talabalari uch un moMjallangan bo’lib , undan kollej o’quvch ilari va tijorat banklari xodimlari ham foydalan ish lari m u m k in . – |UDK: 336.71(575.1)(075)/> pBBK 65.262ya7 ISB N ! 7^-3943-05-403-5 l – f 3 O.Yu. Rashidov, va bosh., 2011 Cholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011
K IR ISH 0 zbekiston Respublikasi iq tisod iyo tin i l iberallash tir ish va modernizatsiya qilish jarayonlari va mamlakatimizni Yevro Osiyo iqtisodiy hamkorlik tashkilotiga a zo bolishi hamda Umumjahon savdo tashkilotlari bilan olib borayotgan aloqalari bevosita amalga oshiri- layotgan pul-kredit siyosatiga bogliq. Chunki pu l-kredit tizimi m am lakat iqtisodiyotini m ablag bilan ta minlovchi va iqtisodiy islohotlarning samarasini belgilovchi infratuzilma boIib hisoblanadi. Shuning uchun oldimizga qoyilgan bunday maqsadlarga erishish, aw alo , o z imkoniyat va resurslarimizni qay darajada safarbar etishi- mizga, hamon katta xavfi saqlanib qolayotgan inqiroz oqibatlarini bartaraf etish boyicha 20092012-yillarga m oljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida kozda tutilgan chora-tadbirlarni sozsiz bajarishni nechoglik ta minlay olishimizga bogliq. Ushbu m uam – molarni ha etish bevosita Pul, kredit, banklar fanini o rganishga bogliq. Pul, kredit, banklar fani Bank ishi yonalishidagi talabalar uchun m oljallangan. Bu fan orqali talabalar zamonaviy pul, bank nazariyasi va moliyaviy boshqaruv, qimmatli qog’ozlar bilan operatsiya- lar, banklar tomonidan pul muomalasini boshqarishning nazariy asoslarini va amaliy uslublarini o’rganadilar. Bundan tashqari, zamonaviy moliya-kredit nazariyasida 0 zbekiston Respublikasida iqtiso- diyotni liberallashtirish va modernizatsiya qilish jarayonlari boyicha qabul qilinayotgan qarorlar samaradorligini baholashning yo’llari va metodlari ko’rib chiqiladi. Pul, kredit, banklar fanining maqsadi talabalami pul-kredit sohasi qonuniyatlari, uning ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi tutgan o’rnini o rgatishdan iborat. Shu bilan birga Pul, kredit, banklar fanining vazifalari bolib talabalarga zamonaviy pul, kredit va moliya nazariya- sini o rgatish, pul-kredit munosabatlarini va rivojlanish yonalishlarini 1 LA. Karimov. A sosiy vazifam iz V atanim iz taraqqiyoti va xa lq im iz farovonligini yanada yuksaltirishdir. Xalq so zi 30-yanvar 2010-yil.
orgatish, hozirgi zamon pul-kredit tizimi qonuniyatlarini tahlil etish; inflatsiya va uni keltirib chiqaruvchi omillarni o’rganish va ularni boshqarishni ko’rsatib berish hisoblanadi Pul, kredit, banklar fani o quv rejasidagi gumanitar fanlar bilan, jumladan, Iqtisodiy nazariya kabi fanga uzviy bog’liq va maxsus fanlar, masalan Bank ishi, Xalqaro valuta-kredit munosabatlari, Xalqaro moliya kabi fanlar uchun esa asos bolib xizmat qiladi. Mazkur darslikda mualliflar tomonidan bildirilgan fikr-mulohazalar hisoblanadi, shuning uchun darslik kamchiliklardan xoli emas. Kitob- xonlar bildirgan taklif va mulohazalar mualliflar tomonidan mam- nuniyat bilan qabul qilinadi va nashrda albatta inobatgan olinadi.
1.1. Pullarning kelib chiqishi, mohiyati va turlari Pul bu umumiy ekvivalent sifatida qollaniladigan universal tovarning alohida turi bo lib, boshqa barcha tovarlarning qiymati u orqali ifodalanadi. Pul ayirboshlash, tolov, qiymatni oMchash, boylikni to plash vositasi funksiyalarini bajaradigan noyob tovardir. Hozirgi iqtisodiyotda pul m uomalasi amalda tovarlarning ham m a turlari muomalasining o’zgarmas sharti hisoblanadi. Pul tufayli tovarlarni qiyoslash, ayirboshlashda zarur bo’ladigan qiymatning yagona mezo- niga ega bolish mumkin. Pul bu boshqa nematlarning qimmatini o lchash vositasi (um umiy ekvivalent) yoki ayirboshlashda hisob-kitoblarni amalga oshirish vositasi (ayirboshlash vositasi) funksiyalarini bajaruvchi n e matdir. Pul bu mutloq likvidlilikka ega bo’lgan n e matdir. Pul bu iqtisodiy kategoriya bolib, odamlar o rtasidagi m unosabatlar unda nam oyon b o ladi va uning yordamida quriladi. Pulning m aqsadi bozorga oid o zaro harakatlarning transaksion xarajatlarini tejashdan iborat. Awalo, sotib olinadigan nematlarning turlari va miqdorini, bitimni amalga oshirish vaqti ham da joyini, shuningdek, bitim b o yicha kontragentlarni tanlashdagi chiqimlarni tejashga pullar yordam ida erishiladi. Barterli (mavozali) iqtisodiyotda bunday chiqimlar shun- chalik kop bolishi mumkin ediki, bu amalda har qanday ayirboshlash harakatlarini amalga oshirishni istisno qilib, m ehnat taqsimoti eng kam miqyos kasb etgan bo lardi va faoliyatning kopgina turlari aslida vujudga kelmas edi. Aks holda shunday bir iqtisodiyot tashkil topgan bolardiki, unda, masalan, sochini oldirmoqchi bo lgan iqtisodchi iqtisodiyot boyicha m aruza tinglamoqchi bolgan sartaroshni izlashiga to gri kelardi. Aytaylik, yangi palto tiktirmoqchi bolgan aktyor buning uchun uning filmlarda o ynagan rollari bilan qiziquvchi tikuvchini topishi kerak bolardi va hokazo. Pulllar potensial sheriklar xohish- istaklarining shu tarzda juftlik holdagi mos kelishi zaruratini bartaraf etadi va bitimlarni amalga oshirish joyi ham da vaqtini, ayirbosh-
lanadigan nematlar sifati va miqdorini, bitim boyicha sheriklarni qayishqoqlik bilan tanlashga imkon beradi va hokazo. N e matlar qimmatini oichashdagi chiqimlarning katta qismi pullar yordamida tejaladi. Umumiy ekvivalent xususida kelishuvga erishilgan iqtisodiyotda individlar ayirboshlanadigan proporsiyalarni osonlik bilan tuzishi mumkin. Agar ikkita tovarning narxi m alum bolsa, unda ularning nisbiy qimmati ham aniq bo’ladi. Shuni ta kidlash zarurki, tovar ayirboshlash munosabatlari ular paydo bolgan vaqtdan boshlab bozorda umumiy ekvivalent bo la oladigan, ham m a uchun maqbul qulay tovarni izlashni obyektiv ravishda taqozo etgan. M alumki, turli davrlarda metallar bronza, temir, mis, kumush, oltin ana shunday ekvivalent bo’lgan. Oldiniga ular taqinchoqlar, qurollar, mehnat quroPari va ko’pincha tasodifiy shakldagi va miqdorlardagi kam ishlov berilgan metall parchalari shaklida qollanilgan. Ular baisoklar, novdalar, plastinalar va yombi- lardan iborat bo’lgan. Yombilar bilan hisob-kitob qilish uchun ularni tarozida tortishga to gri kelgan, lekin kopincha yombilarni birmuncha kichikroq boiaklarga bo’lish zarurati vujudga kelgan. Universal hisob-kitob ekvivalentiga b o lgan ehtiyoj eramizdan oldingi V III asrdayoq kafolatlangan vaznli va larkibli standart- lashtirilgan yombilar paydo bolishiga olib keldi. Birmuncha keyingi davrlardagi yombilarning ayrim turlari ularni bolaklarga bolishda qulay bo’lishi uchun belgili kertiklar bilan yasalgan. Biroq, bunday takom illashtirishlar baribir savdogarlarni hisob-kitoblarni amalga oshirishda yombilar va ularning boiaklarin i tortib ko’rish zaruratidan xalos etmagan. Tovar ishlab chiqarishning o sishi va tovar ayirboshlashning ken- gayishi, bunday jarayonlarga ko’p sorili hunarmandlar hamda boshqa qatnashchilarning jalb etilishi metall puliarnmg keyingi standart- lashtirilishiga va ular miqdorlarining chakana savdo ehtiyojlariga moslashtirilishiga olib keldi. Taxminan eramizdan oldingi XII asrda Xitoyda, VII asrda esa 0 rta yer dengizi davlatlari Lidiya va Eginada vazni, miqdori va qotishmalarining tarkibigo kora bir xildagi metall pullar paydo boldi. Ular sekin-asta ishlab chiqarish va foydalanish uchun qulay b o ig an dumaloq shaklga ega boldi. Ular a n anaviy yombilardan birmuncha kichik o icham lari bilan, shuningdek, ularning 1 Qarartg: A.B., .. . / / . 1999. 2.
to lovga qobiliyatliligi va asosiy parametrlari (miqdori, qotishmalar tarkibi, vazni) u yoki bu darajada davlat tom onidan kafolatlanishi va muhofaza qilinishi bilan ajralib turardi. Shunday qilib, shu davrdan e tiboran metall pullar hukmronligining uzoq davri boshlandi. Bunday pullarda nominallar metall pulning muayyan vaznli standartini ifodalovchi va pullarning nomlari sifatida muhim o rin oigan tushunchalarning paydo boMishi, ushbu pullar evolutsiyasining eng muhim natijalaridan biri edi. Asrlar qaridan bizgacha yetib kelgan tangalarning nomlari draxmalar, franklar, markalar, talerlar va boshqa koplab tangalar nomlari metall pullarning muayyan vaznli mohiyatlarini anglatardi. Pullarning yombilarda bo lmagan yangi sifatlari hisob-kitoblarni amalga oshirishda ularni shunchaki oddiy qayta hisoblashga va vaqti kelib ularni tortib korishdan voz kechishga imkoniyat yaratdi. Belgilar va yozuvlar shunday sifat belgilari bo’lib, ular oldiniga pul birliklarining bir tomoniga, keyinchalik ikkala tomoniga ham bosilgan. Eramizdan oldingi V asrdan boshlab esa ular majburiy atributlari tusini oigan1. Muomalaga kirgan pullar moneta (tanga) degan nomni Yuno- naning nomlaridan biri (Juno M oneta Ogohlantiruvchi Yunona) sharafiga qabul qilingan bolib, uning Rimdagi Kapitoliy tepaligidagi Yunona saroyida ushbu antik davlatning yangi zarbxonasi joylashgan. Tangalarning paydo bo’lishi tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bogliq edi. Metall pulning eng muhim xususiyatlaridan biri qiymat ana shu voqeada o z aksini topgan. Ular muomala uchun yombilarga qaraganda ancha qulay bolib, qisqa davr ichida butun dunyoda keng ommalashib ketdi. Tanganing kop asrlik tarixida uning turlari kop marta o zgardi, liar bir davr unda o z tamgasini qoldirdi. Masalan, eramizdan awalgi VIIV asrlardagi eng qadimgi tangalarda faqat bir necha oddiygina chuqurchalarni korish mumkin. V asrdan boshlab ularda shaharlar nomlarining boshlangich harflari, keyinroq shaharlar nomlari va hukmdorlar ismlarining qisqacha nomlari paydo boldi. Qadimgi Rimdagi tangalardagi ayrim raqamlar va harflar tangalarning nominallarini bildirgan. Masalan, 1 raqami bir assni (bir rim funtiga, yani misning 12 unsiyasiga teng bolgan ogirlik o lchamini), S harfi 1/2 asosni anglatgan. Antik Eginaning ilk kumush draxmalarida tosh- baqalar, fors shohi Dariyning (eramizdan awalgi VIV asrlar) oltin tangalarida esa yoydan o q uzayotgan shoh tasvirlangan. Qadimgi Rim tangalarida majusiylar xudolari, qahramonlari va imperatorlari
aks ettirilgan. Keyingi davrlar ularning o rniga qirollar, shohlar va cherkov iyerarxlari suratlari tasvirlangan. Buijua Respublikalari tanga- larida podsholar va avliyolar tasvirlari o rniga davlat gerblari, turli belgilar va yangi tarixiy hodisalar manzaralari aks ettirilgan. Kop asrlar davomida, deyarli XIX asrning boshiga qadar kop- chilik mamlakatlarning pul tizimlarida bir xildagi maqomga ega bolgan oltin va kumush tangalar parallel ravishda amal qilib kelgan. Bunda oltin bilan kum ush o rtasidagi narxga oid o ‘zaro nisbat rasm an belgilanmagan, balki bozor mexanizmlari bilan belgilangan. Ayrim mamlakatlarda esa to laqonli oltin va kumush tangalarning amal qilishi oltin bilan kumush o rtasidagi davlat tomonidan belgilangan narxga oid o’zaro nisbatga kora yuritilgan. 1816-yildan 1900-yilgacha mamlakatlarning ko’pchiligi oltin yoki oltin tangali standartga o tganlar: bu standartda mamlakatning asosiy pul birligi to laqonli muomalada boladigan oltin tangada zarb qilingan. Uning nominali uning tarkibidagi oltin qiymatiga teng edi. Bu davrda banknotalarning oltin tangalarga hech qanday to siqsiz ayirboshlanishi ta minlangan. Kumush va mis tangalar esa mayda pul rolini o’ynardi. Bunda mayda pullarning metall qiymati ham, odatda, u yoki boshqa darajada oltin tangaga boglanar edi. XX asr boshiga kelib tovar ishlab chiqarish katta miqyoslarga erishdi va tovar massasining oshib borayotgan hajmlariga xizmat korsatish uchun tobora koproq miqdor- dagi pullar talab qilingan. XIX asrning oxiri XX asrning boshida yirik mashinali ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan tovarlarning keskin ortib borayotgan massasi bilan oltin standart shartlariga kora amalda mavjud bolishi cheklangan metall pullarning miqdori o’rtasida jiddiy disproporsiyalar vujudga keldi. Lekin oltin standart aksariyat kopchilik davlatlarda birinchi jahon urushigacha amal qilib turdi. Birinchi jahon urushi boshlangan vaqtga kelib amalda barcha mamlakatlar harbiy strategik zaxiralarni shakllantirish maqsadlarida oltin va kumush tangalarni muomaladan olib tashlashdi. Pul muomalasida ularning o rnini ta min- lanmagan banknotalar va mayda pullar egalladi. Shu munosabat bilan prinsipial jihatdan yangi pul tizimlari paydo boldiki, ular o’zining tovar qiymatiga ega bo’lgan real pullardan shakllantirilmasdan, balki ularning surrogatlariga asoslangan edi. Bunday pul surrogatlari oltin bilan ta minlanmagan pul belgilari banknotalar, xazina biletlari, arzon qotishmalardan yasalgan tangalar nomini oldi. Tolaqonli oltin tangadan farqli ravishda bunday pul surrogatlari tovar bozorida o’zining
qiymatiga ega emas edi, chunki bunday qiymat juda kam b o lib, faqat ularni tutib turuvchining bunday pullarni almashtirganda muayyan qiymatni olish huquqidan guvohlik berardi. Bunday holda pul belgilari faqat qiymatning vositachi vakillari rolini bajarardi. Birinchi jahon urushi haddan ortiq moddiy zararlar keltirib, xo’jalik faoliyatini izdan chiqargani sababli, dunyodagi barcha mamlakatlarning hukumatlari real qimmatga ega bo im agan juda katta miqdordagi pul belgilarini chiqarishga kirishdi. Buning natijasida urush tugaganidan keyin bu mamlakatlarda qadri tushib ketgan pullar miqdori ko’payib qoldi. Inflatsiya jarayonlari 1930-yillargacha kopgina davlatlarni o z girdobiga tortdi. Bunday jarayonlar sababli iqtisodiy va moliyaviy sohalarda yuz bergan deformatsiyalar shunchalik jiddiy ediki, Yevro- pada urushdan keyin bir qator mamlakatlarda oltin standartni yana qaytadan tiklashga bo lgan urinishlar kerakli natija bermadi. XX asrning 70-yillarida oltinning denominallashuvi yuz berib, buning natijasida oltin oldiniga mamlakatning ichki aylanishida muomala va to iov vositasi funksiyalarini, songra 1976-yildan boshlab jahon pullari funksiyasini ham bajarmay qoydi. Ichki aylanishda va jahon bozorida ham qogoz va kredit pullari oltinni siqib chiqarib tashladi. Qogoz pullar to iaqonli pullarni taqdim etuvchi pul belgilaridir. Tarixiyjihatdan olganda, qog’oz pullar metall pullar muomalasi asosida kelib chiqqan. Ular bundan oldin muomalada bolgan kumush yoki oltin tangalarining o rniga tatbiq etilgan. Pullar tovarlarning ayirbosh- lanishida vositachi b o i ib hisoblanadigan voqelikning o zi, pullarning muomala vositasi sifatida faoliyat yuritishi obyektiv tarzda to iaqon li pullar o’rniga chiqarilgan pul belgilarining muomalasi mumkin ekanligini tasdiqladi. Kumush va oltin tangalar ishlatib kelingan kop asrlik tarix mobaynida siyqasi chiqqan va o z shaklini yo ‘qotgan, yani real ogirligi kamroq bo igan tangalar muomalada to iaqon li tangalar bilan bir qatorda amal qilishi va xuddi shunday qiymatni ifodalashi qayd qilindi. Bu metall tangalarni amalda hech qanday qiymatga ega boimagan qogoz pullar bilan almashtirish haqidagi fikrga olib keldi. Ilk qogoz pullar eram izning XIT asrida Xitoyda, Y evropa va Amerikada esa faqat XVTIXVIII asrlarda paydo b o id i. Rossiyada qog’oz pullar (assignatsiyalar) 1769-yilda joriy etilgan. Qogoz pullarning mohiyati shundan iboratki, ular pul belgilari hisoblanadi va, odatda, metallga ayirboshlanadi. Shuning uchun qogoz pullar muomalada vakillik qiymatiga ega b o ia d i va xarid qilish hamda to iov vositasi rolini bajaradi.
Qogoz pullarni kirn chiqarish huquqiga ega? Davlatning moliya muassasasi yoki markaziy banklar qogoz pullarning emitentlari boiishadi. Davlatning moliya muassasasi qogoz pullarni chiqarishdan bevosita o ‘z xarajatlarini qoplash uchun foydalanadi. Markaziy banklar esa bu ishni bilvosita bajaradi, yani ular almashtirilmaydigan bank- notalarni chiqaradi va ularni davlatga ssudaga taqdim etadi, davlat bunday banknotalarni o zining budjet xarajatlari uchun yonaltiradi. Shuni qayd qilish zarurki, qogoz pullarning iqtisodiy tabiatiga ko ra ularga muomalaning beqarorligi va qadrsizlanish xosdir. Q ogoz pullar emissiyasi miqdorlari, afsuski, tovar va to io v aylanishlarining pullarga boIgan ehtiyoji bilan bogliq emas. Ular, odatda, davlat xarajatlarini moliyalashtirish, budjet taqchilligini qoplash uchun chiqariladi. Bu shuni anglatadiki, pullarning aylanishiga doimiy ehtiyoj bolganida yoki hatto u kamayganida ham davlatning pul mablagiariga b o igan ehtiyojlari u yoki boshqa sababga kora o sishi mumkin. Bunday holda qogoz pullar massasining kopayishi qog’oz pullarning haddan ortiq chiqarilganligini bildiradiki, bu pullarning qadrsizlanishiga olib keladi. Qog’oz pullarning haddan tashqari kop em issiyasi b ilan b o g i iq b o ig a n bunday pu lla rn ing inflatsion qadrsizlanishi buning tipik korinishidir. Qog’oz pullarning qadrsiz- lanishi, to io v balansining yaxshi emasligi (mamlakat chet ellardan o ‘zi amalga oshirgan toiovlarga nisbatan kamroq toiovlarni oigan), milliy valuta kursining pasayishi bilan ham bogiiq boiishi mumkin. Buning oqibatida qog’oz pullarga ularning tabiatiga ko’ra beqarorlik xos b o ia d i . Bunday sharoitda qog ‘oz pullar, shubhasiz, xazina funksiyasini bajarishga yaroqsiz boiadi. Q o g ‘oz pullarga xos b o ig a n kam chilik lar kredit pullarning qoilanilishi tufayli birm uncha bartaraf etilishi mumkin. Kredit pullar. Xo’jalik yuritish amaliyotida tovar munosabatlari um um iy tus oigan sharoitda tijorat va bank krediti qoilanilishining kengayishi shunga olib keldiki, o ‘z funksiyalari, muomala sohasi (che- garalari), kafolatlari va shu kabilarga ko ‘ra oddiy pullardan farq qiladigan va mutlaqo boshqacha qoidalar bilan boshqariladigan kredit pullar umumiy tovar b o i ib qoladi. Kredit pullar ijtimoiy-iqtisodiy jarayonning birm uncha rivojlangan, oliy sohasiga xosdir. Ular kapital ishlab chiqarishni to i iq egallagan va unga oldingisidan boshqacha, o’zgartirilgan va o’ziga xos shaklni berganida vujudga keladi. Tovar-pul muomalasining rivojlanishiga qarab toiovning pul shakli tobora o ‘tkinchi b o i ib boraveradi. Ayni bir vaqtda tovarlarning ham-
masi tobora koproq nafaqat pullar orqali, balki bevosita ishlab chiqarish jarayonida ijtimoiy e tirofga sazovor bo’ladi. Shu munosabat bilan kredit pullar kapitalistik formatsiyagacha bolgan davrdagi kabi tovar-pul shaklida m uom aladan emas, balki ishlab chiqarishdan, kapitalning aylanishidan o sib chiqadi. Pul kapital, binobarin, kredit pullar shaklida ish yuritadi. Kredit pullari evolutsiyasi: veksel, banknota, elektron pullar, kredit kartochkalari. Veksel qarzdorning yoznia majburiyati (oddiy veksel) yoki kreditorning qarzdorga vekselda yozilgan summani muayyan m uddat- dan keyin to lash to grisidagi buyrugi (otkazma veksel tratta). Oddiy va o tkazma veksellar bular tijorat vekseli, y a ni savdo bitimi asosida vujudga keladigan qarz majburiyatining turlaridir. Shuningdek, moliyaviy veksellar, yani muayyan summadagi pullarni qarzga berishda kelib chiqadigan qarz majburiyatlari ham amal qiladi. Xazina veksellari ularning bir turidir. Bunday veksel hukum atning qisqa muddatli qogozi bolib, uning amal qilish m uddati bir yildan oshmaydi (odatda, 36 oy bo’ladi). Bu yerda davlat qarzdor rolini bajaradi. D o stona veksellar pulsiz, real tijorat bitimi bilan bogliq bo im agan , kontragentlar tom onidan bunday veksellarni banklarda hisobga olish yoli bilan pullarni olish maqsadida bir-biriga yozib beradigan veksellardir. Vekselning o ziga xos xususiyatlari quyidagilardir:a) abstraktlik (vekselda bitimning aniq turi korsatilmagan);b) munozarasizlik (notariusning norozilik haqidagi dalolatnomani tuzganidan keyin to majburlovchi choralarni qollashgacha qarzning majburiy ravishda to’lanishi); d) aylanishlik (vekselning to lov vositasi sifatida uning orqa to- monida berish haqidagi yozuvni yozib (jiro yoki indossament) boshqa shaxslarga berilishi. Bu veksel majburiyatlarining o zaro hisobga olinish imkoniyatini yaratadi). Banknota bu bankning qarz majburiyatidir. Hozirgi vaqtda banknota markaziy bank tomonidan veksellarni qayta hisoblash, turli kredit tashkilotlari va davlatni kreditlash yo li bilan chiqariladi. Banknotalarning kredit pullarning shunday turining m uo- malaga chiqarilishini, odatda, banklar turli xo’jalik jarayonlari muno- sabati bilan amalga oshirilayotgan kredit operatsiyalarini bajarishda otkazishadi. Ularning aylanishdan olib qoyilishi davlatning xarajatlarni amalga oshirishi va daromadlarni olishida emas, balki xojalik ja-
rayonlari munosabati bilan amalga oshirilayotgan kredit operatsiyalari asosida amalga oshiriladi. Kredit pullarning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning muomalaga chiqarilishi muomalaning haqiqiy ehtiyojlari bilan bog’liq boladi. Bu shuni anglatadiki, kredit operatsiyalari ishlab chiqarishning real jarayonlari va mahsulotlarning sotilishi munosabati bilan bajariladi. Ssuda, odatda, zaxiralarning muayyan turlari ta minot bo’lib xizmat qiladigan ta minot asosida beriladi. Bu qarzdorlarga beriladigan to’lov vositalarining hajmini muomalaning pullarga bo’lgan haqiqiy ehtiyoji bilan bogMashga imkon beradi. Ayni shu xususiyat kredit pullarining eng muhim afzalligidir. Kredit pullar (banknotalar) bilan qogoz pul belgilari o rtasidagi eng muhim tafovut ularning muomalaga chiqarilishidagi o ziga xos xususiyatlaridadir. Agar banknotalar ishlab chiqarishning real jarayonlari va mahsulotlarning sotilishi munosabati bilan bajariladigan kredit operatsiyalari munosabati bilan muomalaga chiqariladigan bolsa, qogoz pullar muomalaga bunday bog’lanishsiz chiqariladi. Tijorat banklarining tashkil etilishi va erkin pul mablagMarining joriy hisobvaraqlarda to planishi bilan chek sifatidagi muomalaning kredit vositasi paydo boldi. Chek bu omonatchining tijorat yoki markaziy bankka yozib beradigan o tkazma vekselining bir turidir. Chek joriy hisobvaraq egasining bankka chekni tutib turuvchiga muayyan summadagi pullarni to’lash yoki bunday summani boshqa joriy hisobvaraqqa o tkazish haqidagi yozma buyrugidir. Cheklar birinchi marta 1683-yilda Angliyada paydo bo’lgan. Chekda yozib qoyilgan buyruq huquqi va uning bajarilishi maj- buriyati bank bilan mijoz o rtasidagi chek shartnomasiga asoslanadi. Ushbu shartnomaga muvofiq mijozga o zining va qarzga olingan mablaglaridan foydalanish ruxsat etiladi. Bank taqdim qilingan chek- larga naqd pullar bilan yoki mablag’larni chekni beruvchining ushbu yoki boshqa bank muassasasidagi hisobvarag’idan o tkazish yoli bilan haq to ‘laydi. Chek qisqa muddatda amal qiladigan vosita sifatida to lov vositasi maqomiga ega bo’lmaydi va pullar emissiyasidan farqli ravishda muomaladagi chekiar soni qonunlar bilan tartibga solinmaydi, balki butunlay tijorat muomalasining ehtiyojlari bilan belgilanadi. Shuning uchun cheklar bilan hisob-kitob qilish shartli tusga ega boladi: qarzdorning chekni taqdim etishi uning kreditor oldidagi majburiyatini uzdi degani emas bunday majburiyat faqat bankning chekning haqini to ‘lagan paytida uziladi.
Shunday qilib, chekning iqtisodiy mohiyati shundaki, u bankdan naqd pullarni olish vositasi bo lib xizmat qiladi, m uom ala va toMov vositasi bo ladi va, nihoyat, naqd pullarsiz hisob-kitoblar vositasi hisoblanadi. Aynan shu cheklar asosida o zaro e tirozlarning asosiy qismi naqd pul ishtirokisiz uziladigan naqd pullarsiz hisob-kitoblar tizimi vujudga keldi. Cheklar muomalasiriing jadal rivojlanishi, cheklar inkassatsiyasiga doir operatsiyalarning kopayishi ular bilan ishlash xarajatlarining ancha oshib ketishiga olib keldi. Keyinroq, bank sohasiga fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarining tatbiq etilishi tufayli cheklar bilan ishlash va joriy hisobvaraqlarning yuritilishi EHM lardan foydalanish asosida bajariladigan boldi. Naqd pullarsiz hisob-kitoblar amaliyotining ken- gayishi, bank operatsiyalarining mexanizatsiyalashuvi va avtomat- lashuvi, EHMlarning ancha mukammal turlaridan keng foydalanishga o tish qarzni elektron pullarni qo’llagan holda uzish yoki berishga doir yangi uslublarning vujudga kelishiga asos bo’ldi. Elektron pullar bu banklarning kompyuteri xotirasidagi hisob- varaqlardagi pullar bolib, ularning tasarruf qilinis’ni rnaxsus elektron qurilma yordamida amalga oshiriladi. Elektron asosdagi to ‘lovlar tizimining ommalashuvi pul muomalasi evolutsiyasining sifat jihatdan yangi bosqichiga o tishni tasdiqladi. Bank ishida EHMlarning ommalashuvi asosida cheklarni plastik kartochkalar bilan almashtirish imkoniyati paydo b o ldi. Plastik kanochkalar hisob-kitoblarning naqd pullar va cheklarning o rnini bosadigan, shuningdek, uning egasiga bankdan qisqa muddatli ssudani olishiga imkon beradigan vositasidir. Plastik kartochkalari chakana savdo va xizmat korsatish sohalarida eng kop qollanilmoqda. 1.2. Bozor iqtisodiyotida pullarning funksiyalari Pullarning iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyati ularning ichki mazmuiiini ifodalaydigan funksiyalarida namoyon boladi. Pullar quvi- dagi beshta iunksiyani bajaradi: qiymat o’lchovi, m uom ala vositasi, tolov vositasi, to’lash va jam garish vositasi, jahon pullari. Puining qiymat oMchovi sifatidagi funksiyasi. Pullar um umiy ekvi- valent sifatida hamma tovarlarning qiymatini o lchaydi. Tovarlarni ishlab chiqarish uchun sarflangan ijtim oiy zarar m ehna t ularni tenglashtirish uchun shaioit yaratadi. H am m a tovarlar ijtimoiy zaruriy mehnat mahsuli hisoblanadi, shuning uchun o z qiymatga ega bo’lgan
haqiqiy pullar (kumush, oltin) boshqa barcha tovarlar qiymatining o lchovi bo’lishi mumkin. Bunda tovarlar qiymatining pullar vositasida o’lchanishi ideal tarzda yuz beradi, yani tovar egasida naqd pullarning bolishi shart emas. Shunday qilib, pullar qiymat o lchovidan iborat boladi. Jamiyat pul birligidan turli xil nematlar va resurslarning nisbiy qiymatlarini solishtirish uchun masshtab sifatida foydalanishni qulay deb hisoblaydi. Masofani metrlar va kilometrlarda yoki vaznni grammlar va kilogram- mlarda oMchaganiga o’xshatib nematlar va xizmatlarning qiymati ham pul ifodasida solishtiriladi. Bu shubhasiz afzalliklarga ega. Pul tizimi tufayli har bir mahsulotning narxini uni almashtirish mumkin boladigan boshqa ham m a mahsulotlar orqali ifodalashga zarurat qolmaydi. Pullarning umumiy ekvivalent sifatida foydalanilishi shuni anglatadiki, har qanday tovarning narxini faqat pul birligi orqali ifo- dalash yetarli boladi. Pullarning shu tarzda ishlatilishi bitim qatnash- chilariga har xil tovarlar va resurslarning nisbiy qimmatini osonlik bilan solishtirish imkonini beradi. Hozirgi dunyoda turli n e matlarning qimmati bir xildagi pul birliklarida bir-biriga yengillik bilan o’tkaziladigan (konvertatsiya qilinadigan) dollarlar va shu kabilarda ifodalanadi. Tovarning pullarda ifodalangan qiymati narx deyiladi. Narx tovarlarni ishlab chiqarish va sotish uchun zarur ijtimoiy m ehnat xarajatlari bilan belgilanadi. Tovarlarning narxi va ularning harakati negizida qiym at qonuni yotadi. Tovarning narxi bozorda shakllanadi va tovarlarga talab ham da taklifning teng boMganida bunday narx tovarning qiymati va pullarning qiymatiga bogliq boladi. Bozordagi talab va taklif bir-biriga muvofiq kelmaganida tovarning narxi muqarrar ravishda uning qiymatidan chetga tebranib o zgaradi. Narxlarning tovarni ishlab chiqamvchming qiymatidan yuqoriga va pastga o zgarishlari qanday tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilgani, qaysilarining kam ishlab chiqarilganidan dalolat beradi. Qiymatiga kora turlicha bo’lgan tovarlarning narxlarini solishtirish uchun ularni bir masshtabga keltirish, yani ularni bir xildagi pul birliklarida ifodalash zarur. Metall pullar muomalasida narxlar massh- iabi deb ushbu mamlakatda pul birligi qilib qabul etilgan va boshqa barcha tovarlarning narxlarini o lchash uchun xizmat qiladigan pullik metallning vazni miqdoriga aytiladi. Oltinning muomalada bolgan sharoitida narxlarning masshtabi oltinning muayyan miqdoriga tenglashtirilgan pul birligining belgila-
nishini nazarda tutardi. XX asrda pullarning xaridchilik qobiliyatining pasayishi kuzatildiki, bu pul birligidagi oltinning kamayganligida o z ifodasini topdi. Masalan, 1900-yilda AQSH dollari 1,50463 grammga, 1934-yilda 0,888671 grammga, 1973- yilda 0,736 grammga teng b o id i . Rossiyada moliya vaziri S.Yu. Vittening (18951897-yillar) islohoti bo yicha rublning tarkibidagi oltin 0,774234 gram m qilib belgilandi. 1950 yilda bunday tarkib 0,222169 grammni, 1961 -yilda esa (narxlar masshtabi o zgarishi bilan) 0,987412 gramm b o id i . 19761978-yillarda joriy qilingan Yamayka valuta tizimi oltinning rasmiy narxini va Xalqaro valuta fondiga (XVFga) a zo b o ig a n mamlakatlar pul birliklarining oltin tarkibini bekor qildi. Hozirgi vaqtda bu mamlakatlardagi narxlarning rasmiy masshtabi tovarlar qiymatini narx vositasida solishtirish y o i i bilan bozorda ayirboshlash jarayonida stixiyali tarzda shakllantiriladi. Rossiyada ham 1992-yildan boshlab rubl bilan oltinning rasmiy o zaro nisbati nazarda tutilmagan. Pullarning muomala vositasi sifatidagi funksiyasi. Pullardan tovarlar va xizmatlarni xarid qilish va sotishda foydalanish mumkin. Pullar muomala (yoki ayirboshlash) vositasi sifatida jamiyatni barterli (ma- vozali) ayirboshlashning noqulayliklaridan xalos qiladi. Pullar ham m a joyda va osonlik bilan to io v vositasi sifatida qabul qilinadi. Ushbu ijtimoiy ixtiro resurslarning egalariga va ishlab chiqaruvchilarga alohida tovar (pullar) bilan haq to iashga imkon beradiki, bunday alohida tovar keyinchalik bozorda mavjud bo igan har qanday tovarni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin. Pullar tovarlar bilan ayirboshlashning qulay usuli bo iish bilan jamiyatga mintaqaviy ixtisoslashuv va odamlar o rtasidagi mehnat taqsimotining mahsullaridan foydalanish imkonini beradi. Tovarlar muomalaga kirishishigacha pullarda ideal bahola- nadigan birinchi funksiyadan farqli ravishda pullar tovarlar m uom a- lasida real ishtirok etishi kerak. Pullarning m uomalada real ishtirok etishi va ularning ayirboshlashdagi ishtirokining o tkinchiligi muomala vositasi sifatidagi pullarning o ziga xos xususiyati hisoblanadi. Shu sababli to iaqonli bo im agan pullar qogoz va kredit pullar ham muomala vositasi funksiyasini bajarishi mumkin. Hozirgi vaqtda kredit pullar deb ataladigan pullar: veksellar, banknotalar, cheklar, banklar- ning kredit kartochkalari pul muomalasida hukmron vaziyatni egallab turibdi. Pullarning t o io v vositasi sifatidagi funksiyasi. Pullarning bu funksiyasi kapitalistik xojalikda kredit munosabatlarining rivojlanishi tufayli vujudga keldi. Pullar tovarlarning kreditga sotilishida to io v
vositasi sifatida foydalaniladi, buning zarurligi tovarlami ishlab chiqa- rish va sotishning shart-sharoitlari bir xilda emasligi, ularni ishlab chiqarish va muomalasi muddatining turli xilligi, ishlab chiqarishning mavsumiy tusdaligi, shuningdek, ishchilar va xizm atchilarga ish haqining to lanishida foydalaniladi. To’lov aylanishida elektron pu llam ing joriy qilinishi toMovlarning tezlashishi, muomala xarajatlarining kamayishi va korxonalar rentabel- ligining oshishiga yordam beradi. Bunday tizim AQSHda 1970-yillardan boshlab to ‘lov munosabatlari mexanizmiga ayniqsa tez suratlar bilan joriy qilindi. Avtomatlashtirilgan hisob-kitob palatalari, avtomat- lashtirilgan kassir tizimi va xarid qilish punktida o rnatilgan terminallar tizimi ularning asosiy elementlari hisoblanadi. Elektron pullar negizida kredit kartochkalari paydo bo’ldi. Ular to lovlarning naqd pullar bilan bajarilishini qisqartirishga yordam berib, naqd pullar va chek- larning o rnini bosadigan hisob-kitoblar vositasi bolib xizmat qiladi. Kredit kartochkalarining ahamiyati shundaki, ulardan foydalanish naqd pullar ishlatiladigan sohani toraytiradi, tovarlar va xizmatlarni sotishda va iqtisodiyotdagi tanazzul holatlarini bartaraf etishda kuchli stimul bo lib hisoblanadi. Pullarning toplash va jamgarish vositasi sifatidagi funksiyasi. Pullar ularning egasiga har qanday tovarni olish huquqini taminlash bilan ijtimoiy boylikning umumiy timsoli hisoblanadi. Shuning uchun odam larda ularni to plash va jam g’arishga intilish paydo bo ladi. Iqtisodiy subyekt o z mahsulotiga haq toianishi evaziga pullarni olish bilan muayyan sof boylik zaxirasini yaratadi. Bunday zaxira qisqa muddatli (agar individ boshqa tovarni sotib olish bilan pullarini shu yerning o zidayoq sarflasa) yoki uzoq muddatli (agar individ pullarini kelgusida xarid qilish yoki qarzini to lash uchun saqlab qoysa) bolishi mumkin. Pullar jam garma vositasi funksiyasini bajaradi, shuning uchun ular buni eng qulay shaklda jam garishga imkon beradi. Pullar eng likvidli, yani sarflash uchun eng oson tovar bolganligi sababli ular boylikni saqlashning eng qulay shakli hisoblanadi. Bunda shuni qayd qilam izki, inflatsiya sharo itida bunday afzallik m uayyan tarzda yoqoladi va pullarning qadrsizlanishini hisobga olish zarurati vujudga keladi. Pullarga egalik qilish, ularni saqlash, qimmatli qogozlarni (aksiyalar, obligatsiyalar va shu kabilarni) saqlashdagi kabi miqdorda pul d arom ad in i olib kelm aydi. Biroq pullar shunday afzallikka egaki, u lar korxona to m o n id a n yoki uy xojaligida h a r qanday
moliyaviy majburiyatni qondirish uchun hech qanday to’siqsiz ishlati- lishi mumkin. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pullarning to plash va jam garish vositasi sifatidagi funksiyasi ham oshib boradi. T oplash va jam garishsiz takror ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirib bo’lmaydi. Ko’proq foyda olishga bo’lgan intilish tadbirkorlarni pullarni xazina sifatida saqlamaslik, balki ularni aylanishga sarflashga majbur qiladi. Metall pullar muomalasi sharoitida markaziy emissiya banklari ichki pul muomalasining zaxiralari shaklida oltin zaxiralariga, bankno- talarni oltinga almashtirish va xalqaro to ‘lovlar uchun zaxiralarga ega bolishi shart edi. Hozirgi vaqtda oltinning muomaladan chiqarilganligi, banknotalarning oltinga almashtirilishi to xtatilganligi va oltin paritet- larning bekor qilinganligi, yani asl metallning xalqaro aylanishdan chiqarilganligi sababli markaziy bank oltin zaxirasining barcha bunday funksiyalari bekor boldi. Shu bilan birga, oltin strategik zaxira sifatida markaziy banklarda saqlanishda davom etmoqda. Jahon pullari funksiyalari. Tashqi savdo aloqalari, xalqaro qarzlar, tashqi sherikka xizmatlar ko’rsatilishi jahon pullarining paydo boMishini taqozo etdi. Ular umumiy to’lov vositasi, um umiy xarid qilish vositasi va ijtimoiy boylikning umumiy moddiylashtirilishi sifatida faoliyat yuritishadi. Pullarning barcha beshta funksiyasi pullarning tovarlar va xizmat- larning umumiy ekvivalenti sifatidagi yagona mohiyatini namoyon qiladi. Ular chambarchas bogiiqlikda va birlikda bo’ladi. Mantiqan va tarixiy jihatdan har bir navbatdagi funksiya bundan oldingi funksiya- larning muayyan rivojlantirilishini nazarda tutadi. Pullarning sanab o’tilgan funksiyalarni bajarishi tufayli ular, ayniq- sa, bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarishning rivojlanishida asosiy roi o ynaydi. Pullarning iqtisodiy tizimdagi ijtimoiy roli shundan iboratki, ular mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar o’itasidagi bog’lab turuvchi bogin, shuningdek, tovar xo’jaligidagi ijtimoiy mehnatni hisobga olish vositasi hisoblanadi. Pullar tovarlarga narxlarni belgilashda qatnashadi. Pullar ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarilishiga xizmat ko’rsatadi, ularning yordamida milliy daromadning davlat budjeti, soliqlar va qarzlar orqali hosil qilinishi, taqsimlanishi, qayta taqsimlanishi va ishlatilishi amalga oshadi. Pullar korxonalarning xojalik faoliyatida, davlat organlarining faoliyat ko’rsatishida, odamlarning ishlab chiqa- 2 – O.Yu. Rashidov va bosh. 17
rishning rivojlanishi va samaradorligining oshishidan, resurslarning tejab ishlatilishidan manfaatdorligini oshirishda muhim roi o ynaydi. Pullarning sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyo- tini pul-kredit orqali tartibga solish pullarning monetaristik nazariyasiga asoslangan sharoitdagi roli g’oyat katta. Bunday mamlakatlarda har yili pul massasini o’zgartirish uchun pul yonalishi belgilanadi va unga muvofiq markaziy bankning kredit vositalari yordamida ushbu massaning tartibga solinishi amalga oshiriladi. Rossiyada iqtisodiyotning beqaror rivojlanishi oqibatida pul massasini o’zgartirishning yo’nalishli korsatkichi bir oyga belgilanadi. Bunday pul-kredit orqali tartibga solishning maqsadi pul massasining o’sishini tutib turish, agar inflatsiyaga yol qo’yilgan b o lsa, uni bartaraf qilish yoki paydo b o layotgan inflatsiya jarayonlarini tutib turish, mamlakatdagi ishlab chiqarishning o sishini ragbatlantirish. Pullar umumiy ekvivalent sifatida barcha tovarlarning qiymatini o lchaydi. H am m a tovarlar ijtimoiy zaruriy mehnat mahsuli ekanligi sababli o zi qiymatga ega bo!gan real pullar boshqa barcha tovarlar qiymatining o lchovi (etaloni) bo’lishi mumkin. Bunda tovarlar qiymatining pullar vositasida o’chanishi ideal tarzda, yani naqd pullar ishtirokisiz yuz beradi. Shunday qilib, pullar qiymat oMchovidan iborat boladi. Shubhasiz, pul birligidan turli xil nematlar va xizmatlarning nisbiy qiymatlarini solishtirish uchun masshtab sifatida foydalanish qulay hisoblanadi. N e matlar va xizmatlarning qiymati masofani kilometrlarda yoki vaznni kilogrammlarda o lchaganiga o’xshatib solishtiriladi. Pullarning umumiy ekvivalent sifatida foydalanilishi shuni angla- tadiki, har qanday tovarning narxini faqat pul birligi orqali ifodalash yetarli boladi Bunda tovarning pullarda ifodalangan qiymati tovarning narxi deyiladi. Tovarlarning narxi va ularni o lchash negizida qiymat qonuni yota- di. Tovarning narxi bozorda shakllanadi va tovarlarga talab hanida taklifning teng bolganida bunday narx tovarning qiymati va pullarning qiymatiga bogliq bo’ladi. Bozordagi talab va taklif bir-biriga muvofiq kelmaganida tovarning narxi muqarrar ravishda uning qiymatidan chet- ga tebranib o zgaradiki, bu muayyan tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilgani yoki kam ishlab chiqarilganidan dalolat beradi. Pullar muomala (yoki ayirboshlash) vositasi sifatida jamiyatni barterli (mavozali) ayirboshlashning noqulayliklaridan xalos qiladi. Pullar hamma joyda va osonlik bilan toMov vositasi sifatida qabul qilinadi.
Ushbu ijtimoiy ixtiro ishlab chiqaruvchilarga alohida tovar (pullar) bilan haq to iashga imkon beradiki, bunday alohida tovar keyinchalik bozorda mavjud b o lgan har qanday tovarni sotib olish u chun ishlatilishi mumkin. Pullar tovarlar bilan ayirboshlashning qulay usuli bolish bilan jamiyatga mintaqaviy ixtisoslashuv va jamiyatdagi m ehnat taqsimotining mahsullaridan foydalanish imkonini beradi. Tovarlar muomalaga kirishishigacha pullarda idal baholanadigan birinchi funksiyadan farqli ravishda pullar tovarlar muomalasida real ishtirok etishi kerak. Pullarning muomalada real ishtirok etishi va ularning ayirboshlashdagi ishtirokining o tkincliiligi muomala vositasi sifatidagi pullarning o ziga xos xususiyati hisoblanadi, shu sababli to ia q o n li bolmagan pullar qogoz va kredit pullar ham m uom ala vositasi funksiyasini bajaraverishadi. Hozirgi vaqtda kredit pullar: veksellar, banknotalar, cheklar, banklarning kredit kartochkalari pul muomalasida hukm ron vaziyatni egallab turibdi. Pullarning ushbu funksiyasi kredit munosabatlarining rivojlanishi tufayli vujudga keldi. Pullar ikki holatda to io v vositasi sifatida foydalaniladi:1) tovarlarning krcditga sotilishida; bunday holatning zarurligi tovarlarni ishlab chiqarish va sotishning shart-sharoitlari bir xilda emasligi, ularni ishlab chiqarish va muomalasi muddatining turli xilJigi, islab chiqarishning mavsumiy tusdaligi va shu kabilar bilan bogliqdir. 2) ishchilar va xizmatchilarga ish haqining to lanishida.Shubhasiz, to lov vositasi funksiyasini bajarishda pullar ularning muomala vositasi tarzidagi harakatidan farq qiladigan o ziga xos harakat shakliga ega boladi. Agar pullarning muomala vositasi sifatida amal qilishida pullar va tovarlarning muqobil harakati mavjud boiad igan bo isa , unda ulardan to io v vositasi sifatida foydalanishda bunday harakatda uzilish yuz beradi, yani tovarni kreditga sotib olishda qarzdor sotuvchiga faqat muayyan (kelishilgan) m uddatdan keyin haqi to ia n a d ig a n qarz majburiyatini beradi. T o io v aylanishida elektron pullarning joriy qilinishi to iov larn ing tezlashishi, muomala xarajatlarining kamayishi va korxonalar rentabel- ligining oshishiga yordam beradi. Avtomatlashtirilgan hisob-kitob palatalari, avtomatlashtirilgan kassir tizimi va xarid qilish punktida o rnatilgan terminallar tizimi ularning asosiy elementlaridir. Elektron pullar negizida kredit kartochkalari paydo b o id i. Ular to iov larn ing naqd pullar bilan bajarilishini qisqartirishga yordam berib, naqd pullar
va cheklarning o’rnini bosadigan hisob-kitoblar vositasi bo iib xizmat qilad. Kredit kartochkalarining ahamiyati shundaki, ulardan foydalanish naqd pullar ishlatiladigan sohani toraytiradi, tovarlar va xizmatlarni sotishda stimul b o i ib hisoblanadi. Pullar ularning egasiga har qanday tovar (xizmatlar)ni olish huquqini ta ‘m in lash bilan ijtimoiy boylik timsoli b o ia d i . Shuning uchun odam larda ularni to plash va jam garishga intilish paydo b o iish i muqarrar. Odamlar o z mahsulotiga haq to ian ish i evaziga pullarni olish bilan ular muayyan zaxirani yaratishadi. Bunday zaxira qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo iish i mumkin. Pullar jam garma vositasi funksiyasini bajaradi, chunki ular eng likvidli tovar boiganligi sababli eng qulay shaklda jamgarishga imkon beradi. Shuni qayd qilish zarurki, inflatsiya sharoitida bunday afzallik muayyan tarzda yoqoladi va pullarni qadrsizlantirish zarurati vujudga keladi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pullarning toplash va jam garish vositasi sifatidagi funksiyasi ham oshib boradi. Toplash va jamg’arishsiz takror ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirib bo im aydi, chunki koproq foyda olishga b o igan intilish tadbirkorlarni pullarni xazina sifatida saqlamaslik, balki ularni aylanishga sarflashga undaydi. Metall pullar muomalasi sharoitida markaziy emissiya banklari ichki pul muomalasining zaxiralari shaklida oltin zaxiralariga, bankno- talarni oltinga almashtirish va xalqaro to iov la r uchun zaxiralarga ega bo iish i shart edi. Hozirgi vaqtda oltinning muomaladan chiqarilganligi sababli Markaziy bank oltin zaxirasining barcha bunday funksiyalari bekor bo id i. Shu bilan birga, oltin strategik zaxira sifatida markaziy banklarda saqlanishda davom etmoqda. 1.3. Pulning nazariyalari XX asr boshigacha pullarning iqtisodiy nazariyasida quyidagicha ikki masala: 1) pullarning kelib chiqishi va m ohiyati haqidagi va2) pullarning qiymati va xarid qilish kuchi haqidagi masalalar markaziy o rin egallab kelgan. Birinchi masala bo yicha siyosiy iqtisodda ikki yonalish pullarning metallistik va nominalistik nazariyaiari amal qilgan. Pulning metallistik nazariyasi. G’arbiy Yevropada boshlangich kapital jam garish davrida savdo burjuaziyasining manfaatlarini obyektiv
aks ettiradigan pullarning metallistik nazariyasi vujudga keldi. Metal- listik nazariya tarafdorlari U. Stafford (15541612), T. M en (1571 1641), D. Nors (1641 1691) va boshqalar tangalarning ishdan chiqishiga qarshi bolib, metallarning barqaror muomalada bolishini yoqlab chiqishdi. Ulaming nazariyasi uchun davlatning boyligini pullar bilan, pullarning o zini esa asl metallar bilan bir xil deb tushunish xarakterli edi. Ular pullarning mohiyatini asl metallarning ijtimoiy xususiyatlari emas, balki tabiiy xususiyatlari bilan bogiashgan, pullarga ijtimoiy, ishlab chiqarish munosabati sifatida qarashmagan, balki ulami buyum deb bilishgan. Shuning uchun ular pullarning to ‘laqon li tangalarni talab qiladigan funksiyalarini, ayniqsa, jahon pullari va xazinalar funksiyalarini mutloqlashtirishgan. Pulning nominalistik nazariyasi. Rimlik va o rta asrlik yuristlar klassik nominalizmning yaratuvchilari edi. Nom inalizm ning ikkinchi bor o zini o’nglab olishi merkantilistlarning metallistik nazariyasi tanqidi bilan bog’liqdir. Nominalistlar shunga asoslanadiki, ularning fikricha, pullar bu faqat tovarlar ayirboshlashiga xizmat qiladigan ideal hisob birliklari, mahsulot, davlat hokimiyatining natijasi hisob- lanadi. XVIIXVIII asriarda amal qilgan oichovning ideal pul birligi nazariyalari o z mohiyatiga kora nominalistik tusda b o lgan. Bu nazariya tarafdorlari J. Lokk (1632 1704), J. Berkli (1685 1753), J. Styuart (1712 1780) pul birliklarining nomlari (funt sterling, taler, frank) qiymatning ideal atomlarini ifodalaydi, deb faraz qi- lishgan. Tovarlarning qiymati ijtimoiy zarur ish vaqtining muayyan sonli soatlarini o zida mujassam etadi. Shuning uchun ayrim iqtisodchilar, jumladan, D. Grey (1798 1850), tovarlar qiymatini bevosita ish vaqti soatlarida, o ziga xos ishchi pullarda ifodalash zarurligini asoslashga urinishgan. D. Greyning fikricha, tovar ishlab chiqaruvchilar bankka o z mehnati mahsulotlarini topshirishi va ular uchun ishchi pullarning muayyan miqdorini olishlari kerak boigan , ular ana shu ishchi pullari yordamida ushbu bankda o zlariga zarur tovarlarni sotib olishi mumkin edi. XIX asrning 20-yillari oxiri 40-yillarida ishchi pullari goyasini amalga oshirishga urmishlar bo’lgan. 1829-yilda Marselda advokat Masel ayirboshlash bankini tashkil qilgan; 18321834-yillarda so- tsialist-utopist R. Ouenning tashabbusiga kora Angliyada adolatli ayirboshlash bozorlari ochilgan; 1849-yilda mayda burjua iqtisodchisi P.J. Prudon shunga o xshagan xalq bankini ta sis etgan. Biroq bu muassasalarning hammasi bir xilda yakun topib, inqirozga uchragan.
Buning sababi shunda ediki, adolatli ayirboshlash banklari na ijtimoiy zarur vaqtning miqdorini, na ijtimoiy ehtiyojning miqdorini to gri belgilay olishmasdi. Ularning tashkilotchilari tovarni yaratuvchi mehnat tabiatini tushunishmagan. Ular tovar ishlab chiqaruvchilarning mehnati faqat xususiy tusga egaligini va faqat ayirboshlash jarayonida bunday m ehnat o zining ijtimoiy tabiatini namoyon qilishini unutishgan. Bunday banklar negizini alohida xususiy ishlab chiqaruvchilar tashkii etadigan ishlab chiqarish sohasiga daxl qilmasdan muomala sohasini umumlashtirishga harakat qilishgan. Pulning miqdoriy nazariyasi va uning evolutsiyasi. Iqtisodiy adabiyotlarda hali ham pullarning miqdoriy nazariyasi ommaviy hisoblanadi. Agar metallistik va nominalistik nazariyalar pullarning mohiyati haqidagi masalani talqin qilishgan bolsa, pullarning miqdoriy nazariyasi tovarlarning nisbiy qiymati, pullarning xaridchilik qobiliyati va uning o’zgarishi sabablari haqidagi savolga javob berishga harakat qiladi. Ushbu konsepsiya asoslarini J. Lokk asarlarida, lekin yanada tugallangan shaklda J. V anderlin t (1740-yilda vafot etgan), Sh. Monteske (16891755) va D. Yum (1711 1776) asarlarida topish mumkin. D. Rikardo (1772 1823) ham pullarning miqdoriy nazariyasi tarafdori boigan. Agar merkantilistlar mamlakatda pullar qancha kop bolsa, bu shuncha yaxshi, chunki bunday hol savdo va sanoatning ravnaqini taqozo etadi, deb hisoblashgan boiishsa, unda Devid Yum muoma- ladagi pullar sonming kopayishi mamlakat boyligini ifodalamaydi, balki faqat tovarlar narxlanning o sishiga olib kelishini isbotlashga uringan. Shuning uchun u pullarning qiymati muomalada yurgan pullarning soni bilan belgilanadi va mutlaqo fiktiv miqdordan iborat boladi, deb hisoblagan1. Yevropada XVIXVII asrlarda yuz bergan narxlar revolutsiyasi pullarning miqdoriy nazariyasi vujudga kelishining bevosita sababi edi. Yevropaga Amerikaning arzon oltini va kumushining olib kelinishi va ularni qazib olish qiymatining pasayishi tovarlar narxlarining jadal o’sishiga olib keldi. D. Yum bunday favqulodda shart-sharoitlarni tipik deb hisoblagan, lekin ilmiy tahlil butunlay teskari yondashuvni talab qilgan. D. Yum ham pullarning miqdoriy nazariyasining shundan keyingi tarafdorlari (D. Rikardo, J. Mill va boshqalar) singari oltin tangali standart sharoitida m uom alada yurgan pullarning miqdori 1 Qarang: IOm#. Onbira. M., 1896. 37-bet.
aw alo sotiladigan tovarlarning qiymatiga va yanada aniqroq qilib aytganda, ular narxlarining summasiga bogiiq boiish in i tushunish- magan. Shunday qilib, klassik miqdoriy nazariya uchun uchta qoida:1) sabablilik (narxlar pullarning massasiga b og iiq bo iad i);2) mutanosiblik (narxlar pullar miqdoriga m utanosib ravishda o ‘zgaradi);3) universallik (pullar miqdorining o’zgarishi ham m a tovarlarning narxlariga bir xilda ta sir qiladi) xos boigan.Pullar shakllarining rivojlanishiga qarab pullar massasi turli xildagi m iqdordan iborat bo iad i va nafaqat naqd pullarni, shu bilan birga turli shakllardagi bank omonatlarini ham o ‘z ichiga oladi. Narxlari turli tusda oshib boradigan tovarlarning har xil guruhlari ham pul massasining kopayishiga turlicha munosabatda bo iad i. Shuning uchun pullarning miqdoriy nazariyasining shundan keyingi rivojlanishi unga ekonometrik tahlil apparati va narxlar boyicha mikroiqtisodiy nazariya elementlarining qoshilishi bilan bogiiq . Siyosiy iqtisod matematik maktabining yirik vakili, Xalqaro iqti- sodiy jamiyat asoschilaridan biri va uning birinchi prezidenti (1931 1933) Irving Fisher (18671947) pullarning miqdoriy nazariyasim zamonaviylashtirishga katta hissa qo’shdi. U Pullarning xarid qilish kuchi. Uning belgilanishi va kredit, foizlar va tanazzullarga munosa- bati asarida (1911) pullar massasi bilan tovarlar narxlari darajasi ortasidagi bogiiqlikni formallashtirishga harakat qilgan. Tovarlar uchun to iangan pullar soni va sotilgan tovarlar narxlari summasi teng boigani uchun buni I. Fisher tarozi bilan o’xshatmoqchi bo iad i. M atematik shaklda ayirboshlash tenglamasini quyidagi formula shaklida tasavvur etish mumkin: M V = JjPQ, bunda: (Expenditure) pul muomalasining umumiy hajmi, yani mazkur jamiyatda shu yil davomida tovarlarni sotib olish uchun sarflanadigan pullar summasi; M (Money) ushbu jam iyatda yil davomida muomalada yurgan pullarning o rtacha miqdori; MF (Velocity) nematlarga ayirboshlashdagi pullar aylanishlarining o rtacha soni; P (Price) ushbu jam iyatda sotib olinadigan har
qanday alohida tovarning o rtacha sotish narxi; Q (Quantity) tovar- larning jami xarid qilingan soni. Fisher formulasi oltin tangali standart sharoitida to gri b o lmaydi, chunki u pullarning ichki qiymatini hisobga olmaydi. Biroq oltinga almashtirilmaydigan qogoz pullar muomala qiladigan sharoitda u muayyan m azm un kasb etadi. Bunday sharoitda pul massasining o’zgarishi, garchi I. Fisher tovarlar narxlarining mutloq elastikligini nazarda tutib, narx mexanizmini m alum m anoda ideallashtirsa-da, lekin tovarlar narxlari darajasiga ta sir korsatadi. Boshqa neoklassiklar kabi Fisher ham mukammal raqobatchilikka asoslanadi va o z xulo- salarini m onopoliyalar hukm ronlik qiladigan va narx lar oldingi elastikligini jiddiy yoqotgan jamiyatga tegishli deb biladi. K opgina hozirgi iq tisodchilar ayirboshlash tenglam asini bir xillik, yani M V PQ sifatida tavsiflashadi. G ap shundaki, bu tenglama D T ayirboshlash harakatini tovarlarning jam i massasiga daxldor deb ifodalashga urinadi, yani tovarlar sotib olingan pullar summasi sotib olingan tovarlar narxlari summasiga teng (bir xil). Bu tavtologiyadir va shuning uchun ayirboshlash formulasi narxlarning umumiy (mutloq) darajasini izohlash uchun xizmat qila olmaydi. Miqdoriy nazariya tarafdorlarining faraz qilishicha, ayirboshlash formulasi mutloq kattalikni EQo ni (ayni bir vaqtda talab va taklif mexanizmi undan nisbiy tebranishlarni) izohlaydi. I. F isher va uning izdoshlari shunday nuqtayi nazarga arnal qilishgan. Ular pullarning aylanish tezligi ( V) va ishlab chiqarish darajasi ( Q) muomalada yurgan pullar miqdoriga (M) va narxlar darajasiga (P) bogiiq boMmasligini asoslashga urinishgan. Ular pullarning aylanishi tezligi aw alo demografik (aholining zichligi va hokazo) va texnik (transport vositalarining soni va sifati va hokazo) parametrlarga bogiiq boladi, deb faraz qilishgan. Ishlab chiqarish darajasi esa asosan mehnat bozorida yuzaga kelayotgan shart-sharoitlar bilan belgilanib, narxlar darajasi va m uom alada yurgan pullar soniga bog’liq b o lmaydi. Shubhasiz, bozor xojaligi hukmronlik qiladigan sharoitda bunday qoidalar yaqqol noreal tus kasb etadi. Pulning Keyns nazariyasi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tanaz- zulga qarshi kredit-pul vositalari yordamida tartibga solish xususida ikkita bir-biriga zid keladigan yondashuv rnavjud. U larning biri neoklassik doktrina bilan bogliq. A nanaviy neoklassik yonalish stixiyali bozor mexanizmini ideallashtirgan. U to’liq bandlikka asoslanadi va pul massasining o sishi narxlarning o’sishida ifodalanadi, deb faraz
qiladi. Natijada pul birligining xarid qilish kuchi pasaydi va pullarning o sishi aylanish girdobida qolib ketdi. Shunday qilib, nandaming yangi, birmuncha yuqori darajasida pullar zaxirasining oldingi qiymati yana qayta tiklandi. Bunday rivojlanish modeli amalda kapitalizmda tanaz- zullar va ishsizlikni istisno qildi. Neoklassiklaming yondashuvi kapitalistik voqelikka zid keldi va bu hol 1929 1933-yillardagi buyuk depressiya jarayonida alohida namoyon boldi. Ahvolni tuzatish ishi J.M . Keynsning zimmasiga tushdi. U Bandlik, foiz va pullarning um um iy nazariyasi asarida (1936) pullarning aylanishdan chiqib ketishi sabablarini aniqlashga urinadi, chunki, uning fkricha, buning natijasida yalpi to lovga qobi- liyatli talab hajmi qisqaradiki, bu ishlab chiqarish rivojlanishiga to s- qinlik qiladi. J.M. Keynsning fkricha, pullarning chiqib ketishining bosh sabablari uchta fundamental psixologik omillar: istemolga moyillik, likvidlilikni afzal korish va kapital aktivlardan keladigan bolgusi daromad taxmini bilan bogliq. Pullarga yalpi talab quyidagi formula bilan belgilanadi: M = M < + M2 = L i (Y) + L2r, bunda: transaksion talab; M2 spekulativ talab; Y milliy daromad; r foiz m eyori; Lp L2 likvidlilik funksiyalari. Neoklassiklar va Keyns pullar takror ishlab chiqarish jarayoniga ta sir qiladi, deb hisoblashadi. Biroq neoklassiklar bunday ta sirni narxlar orqali, Keyns esa foiz m eyori orqali korsatadi. Keynsning fkricha, foiz m eyori investitsiyalarga ta sir korsatadi, investitsiyalar esa milliy daromad o'sishining muhim omili hisoblanadi. Keynsning kapitalizmning o zini-ozi tartibga soladigan tizim sifa- tidagi tanqidi qayishqoq pullarni neoklassik nazariyaning asosiy barqarorlashtiruvchi omilini to 'xtatib qoyish yoli bilan erishiladi. Keyns shu maqsadda barcha iqtisodiy korsatkichlarni ish haqining o zgarmas kattaliklarida ifodalaydi. Lekin narx omilidan abstrak- siyalashtirish, o z mohiyatiga ko'ra, ayniqsa ikkinchi jahon urushidan keyin keskinlashgan inflatsiya muammosini istisno etdi. Bu keynschi- likning keskin tanqidga uchrashini oldindan belgilab berdi va pullarning neoklassik nazariyasi vujudga kelishining m uhim sharti boldi. Hozirgi m onetarizm nazariyasi. K eynsn ing bevosita davlat investitsiyalarining roliga va konyunkturani tartibga solishning budjet uslublariga ortiqcha baho berib yuborgan tavsiyalarining qo'llanib b o linmasligi inflatsiya fenomenini sof pullik asosda izohlashga
urinishlarning paydo bolishiga olib keldi. Bunday yondashuv Milton Fridmen (1912-yilda tugilgan) boshchiligidagi hozirgi monetaristlar asarlarida amalga oshirildi. 6070-yillarda uning Kapitalizm va erkinlik, Qoshma Shtatlarning monetr tarixi. 18671970 (A. Shvars bilan birgalikda), Pozitiv iqtisodiy fan ocherklari, Dollar va defltsit, Pul nazariyasidagi kontrrevolutsiya va boshqa asarlari chop etiladi. 1976-yilda M. Fridmenga Nobel mukofoti berildi. Monetaristlar pullarning miqdoriy nazariyasining yangicha talqinini taklif etishdi. M. Fridmen statistik tahlil asosida quyidagicha formulani taklif qildi: M V = Py, bunda: M pul massasi; V daromadning aylanish tezligi; P narxlar darajasi; y real daromad m eyori (oqimi). Pullami monetaristlar takror ishlab chiqarishning hal qiluvchi omili sifatida korib chiqishadi, shuning uchun davlatning pul-kredit sohasini no to gri tartibga solishi, ularning fikricha, iqtisodiy tanazzulni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday tanazzulning oldini olish uchun, birinchidan, pul mas- sasining o’sishi suratlarini yiliga 34% gacha pasaytirish zarur (bu AQSH milliy daromadining o rtacha o sish suratlariga to gri keladi). Shunisi xarakterliki, bunday suratlar iqtisodiy konyunkturaning joriy holatidan qati nazar tavsiya etiladi, chunki, monetaristlarning fikricha, qabul qilingan qarorlarning ta siri jiddiy kechikadi va ularning bosh- lang’ich maqsadiga putur yetkazadi. Ikkinchidan, davlatning iqtisodiy funksiyalarini cheklash: davlat sektori miqdorlarini kamaytirish, davlat xarajatlarini, shu jumladan, ijtimoiy ehtiyojlarga xarajatlarni qisqartirish kerak (bu virik biznesning manfaatlariga obyektiv xizmat qiladi). 1969 1970-yillarda va 70-yillarning ikkinchi yarmida AQSH, Angliva, G F R , Yaponiyada va boshqa ayrim mamlakatlarda mone- taristik tavsiyalarni amalda qollanishga urinishlar bo’ldi. Hisobga olish stavkasi jiddiy oshirildi (172%gacha), ilgari natsionalizatsiya qilingan korxonalarning qisman qaytadan xususiylashtirilishi va shu kabi tadbirlar amalga oshirildi. Biroq inflatsiya bilan kurashda erishilgan shubhasiz yutuqlarga qaram asdan kapitalizmning rivojlanishidagi tanazzulli pasayishlarning to liq oldini olib bolmadi 1980 1982-yillardagi tanazzul shundan yaqqol dalolat berdi. Bir qator mamlakatlarda ushbu tanazzul urushdan keyingi davrdagi nafaqat eng uzoq davom etgan, shu bilan birga eng teran tanazzul bo id i. Monetaristik chora-tadbirlar,
shubhasiz, mehnatkashlar real daromadlarining harakatiga ham salbiy ta sir ko’rsatdi. Shunday qilib, hozirgi monetarizm qo’yilgan vazifani to ‘liq hal qila olmadi. Bu shuning uchun yuz berdiki, monetarizm kapitalistik ishlab chiqarishning tub muammolaridan, aw alo va asosan kredit-pul m uo- malasi sohasidan ajratib abstraklashtirildi. 1.4. Pul agregatlari va pul multiplikatori Pul agregatlari pul massasini o ichovchilardan (korsatkichlaridan) iborat. Pul agregatlari statistikada pullar harakatining muayyan sanaga boMgan yoki muayyan vaqt davridagi o zgarishini tahlil etish uchun qoilaniladi. Pul agregatlarini qurish uchun moddiy n e matlarning likvidliligi darajasiga qarab ularning bosqichma-bosqich joylashtirilishi asos qilib olingan. Moddiy nematlarning likvidliligi deganda ushbu nematlaming tez va unchalik kop zararlarsiz pulga aylanish qobiliyati tushuniladi. M oddiy n e m atlarning likvidliligi vaqt bilan o ‘lchanadi. M oddiy nematni pulga aylantirish uchun qanchalik kam vaqt talab qilinsa, uning likvidliligi shunchalik yuqori b o ladi. N aqd pullar m utloq likvidlilikka ega, chunki ularni pulga aylantirish uchun zarur bo’ladigan vaqt nolga tengdir. Muomaladagi naqd pullar M agregatini tashkil etadi. N aqd pullar banknotalar, xazina pattalari (biletlari) (agar mamlakatda ikkita emis- siya markazi mavjud bolsa) va metal! tangalardan iborat bo ‘ladi. M etall tangalar naqd pullarning juda kam qismini (rivojlangan mamlakatlarda 2%3% ni) tashkil qiladi. Ularni keyinchalik yombiga aylantirib sotishga yol qoymaslik uchun odatdi, arzn metallardan zarb qilinadi. Shuning uchun tanganing real qiymati nominal qiyma- tidan birmuncha pastroq boladi. M” agregatini pul bazasidan farqlash zarur. Pul bazasi tarkibiga tijorat banklarining markaziy bankdagi majburiy zaxiralari kiradi. M agregatining tarkibiga tijorat banklarining markaziy bankdagi majburiy zaxiralari rasman kirmaydi. M” agregatiga kamroq likvidli mablag’larni izchillik bilan qosha borish bilan M, M2, M \.. MN gacha bo lgan agregatlar olinadi. Pul agregatlarining soni va tarkibi mamlakat kredit tizimining o’ziga xos xususiyatlari hamda tuzilishiga ham da uning moliya bozorlarining rivojlanish darajasiga bogliqdir.
Pul massasi alohida elementlardan iborat bo’lib, bunday elementlar pul massasining holatini baholash jarayonida qo’llaniladi va uni tartibga solish uslublari va hajmlarini birmuncha aniqroq tanlashga imkon beradi. Ushbu pul agregatlari asosan toiovning turli shakllarda ifodalangan u yoki boshqa vositalarini hisobga olish asosida ajratiladi. Odatda, har bir agrgat nominal raqamga ega boladi. Raqamning o sib borishi bilan ushbu agrgat yordamida hisobga olinadigan vositalar soni ham oshadi. Shunday qilib, katta sonli koeffitsientli agrgat kichik indeksli (raqamli) agregatlarda hisobga olingan barcha pul mablag’larini o z ichiga oladi. Faqat muomalada bo’lgan naqd pul mablag’larini hisobga oladigan M pul agregati o z m anosi va mohiyatiga kora birinchi bolib hisoblanadi. M l muomaladagi naqd pul mablag’lari (yani, M agregati), korxonalarning hisob-k itob , jo riy va maxsus hisobvaraqlaridagi mablaglari, sug ‘urta kompaniyalari m ablaglari, aholining tijorat banklaridagi talab qilib olingungacha hisobvaraqlaridagi depozitlari. M2 M l agregati + aholining banklardagi muddatli omonatlari.M3 M2 agregati + davlat zayom larin ing sertifikatlari va obligatsiyalari.M4 M3 agregati + xorijiy valutadagi depozitlar.Shuni hisobga olish kerakki, bunday agrgatlarning belgilanishi turli mamlakatlarda turlicha amalga oshiriladi. Ushbu agregatlar o z holicha mamlakat to lov oboroti sohasida yuz beradigan jarayonlar, jam g ‘a rm ala r hajm lari, shuningdek, ushbu jam garm ani amalga oshirishda qo’llanilgan vositalarning sonli ifodasi vositalari hisoblanadi. Ular iqtisodiyotning joriy holatini belgilashga imkon beradi va keyingi vaziyatni prognoz qilishda komaklashadi. Pul massasi agregatlari, iqtisodiyot monetizatsiyasi koeffitsientini hisobga olish yordamidagi hisob-kitob eng namunali hisob-kitobdir. Monetizatsiya koeffitsienti iqtisodiyotning pullar bilan taminlanishi darajasi yoki tovar aylanishining to io v vositalari bilan taminlanishi darajasini aks ettiradi. Bunday koeffitsient M2 pul agregati summasi va ushbu iqtisodiyotda mavjud bo’lgan xorijiy valutadagi depozitlarning YAMI hajmiga o zaro nisbati sifatida hisoblab chiqiladi. Ushbu koeffitsientni hisob-kitob qilishda suratga birdaniga M2 agregatini va xorijiy valutadagi depozitlarni o z ichiga oladigan M4 pul agregatini qo’yish qulayroq bo’ladi. Ushbu koeffitsient mohiyati idealda birga
teng boladi. Shunga qaramasdan, 0,7 yoki 0,8 darajasidagi natijalar yol qoyilishi m umkin mohiyatlar deb hisoblanadi. Naqd pullar emissiyasi. Pul multiplikatori. Pullar markaziy emissiya banki faoliyati natijasida yaratiladi. Pullarni yaratish jarayoni ikki bosqichdan iborat boMadi. Pullarni yaratish jarayonining birinchi bosqichida markaziy emissiya banki asosiy yonalishlar bo’yicha, shu jumladan, hukumatga, tijorat banklari, chet mamlakatlar, alohida korxonalarga bevosita kreditlarni berish yoli bilan (agar amaldagi qonunlarda shunday tartib nazarda tutilgan bo lsa), shuningdek, rasmiy oltin va valuta zaxiralarini kopaytirish orqali o z aktivlarini kopaytiradi. Markaziy emissiya banki aktivlarining kopaytirilishi ayni bir vaqtda uning passivlarining ham mos ravishda o sishini anglatadi, yani pul bazasining tashkil etilishiga olib keladi. Pul bazasi muomaladagi naqd pullardan, shuningdek, tijorat banklarining mamlakat Markaziy bankidagi majburiy va majburiy bo’lmagan (ixtiyoriy va ortiqcha) zaxiralaridan iborat boMadi. Umuman olganda, tijorat banklarining zaxiralari deganda, mabodo bank omonatchilari to’satdan katta miqdordagi tolov talablarini qoygani holda, uning tezkorlik bilan muomalaga kiritadigan aktivlari tushuniladi. Tijorat banklarining Markaziy bankdagi zaxiralari majburiy va majburiy bolmagan (ixtiyoriy va ortiqcha) zaxiralardan tarkib topadi. Majburiy zaxiralar deganda tijorat banklarining Markaziy bankdagi omonatlari (depozitlari)ning qonuniy tartibda belgilab qo yiladigan eng kam m eyori tushuniladi. Majburiy bolmagan (ixtiyoriy, ortiqcha) zaxiralar deganda tijorat banklarining Markaziy bankdagi vakillik hisobvaraqlarida majburiy zaxiralarning belgilangan m e y o r i d a n ortiq miqdorda saqlanayotgan mablaglari tushuniladi. Tijorat banklari majburiy bo im agan zaxiralar miqdorlarini o z xohishiga kora o zgartirishi mumkin. Shu munosabat bilan elon qilinadigan statistikada pul bazasini belgilashda bunday zaxiralarni muomaladagi naqd pullar tarkibida yuribdi deb hisoblab, ular ajratib korsatilmaydi. Masalan, 0 zbekiston Respublikasi M arkaziy banki pul bazasining quyidagicha ta rifmi beradi: Pul bazasi 0 zbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga chiqargan naqd pullar va tijorat banklarining majburiy zaxiralarini o z ichiga oladi. Pullarni yaratish jarayonining ikkinchi bosqichida tijorat banklari o z mijozlari korxonalar, tashkilotlar, aholini kreditlash uchun
markaziy emissiya bankidan oigan kreditlardan foydalanadiki, bu pul massasining yaratilishiga olib keladi. Pul massasi tijorat banklari tizimidagi pul bazasining oshishi natijasida vujudga keladi va muomaladagi naqd pullardan hamda mijozlar hisobvaraqlaridagi pullar qoldiqlaridan iborat boladi. Bank multiplikatori pullarning bir tijorat bankidan boshqa tijorat bankiga harakati davrida tijorat banklarining depozit hisobvaraqlaridagi pullarning kopayishi jarayonidan iborat. Pul massasini kopaytirishning ushbu mexanizmi faqat ikki darajali bank tizimi (markaziy va tijorat banklari) amal qiladigan va toliq faoliyat yuritadigan sharoitda ishlashi mumkin. Bank multiplikatori mexanizmining amal qilishi jarayonida banklar mijozlarining hisobvaraqlarida pul mablagMarining to planishi yuz beradi. Ushbu mexanizmning amal qilishi intensivligini hisob-kitob qilish uchun bank multiplikatori koefftsientini hisob-kitob qilish for- mulasi qo’llaniladi: 1-R 100% yoki pul massasi R, bunda: R markaziy bank belgilab qo’ygan majburiy zaxiralash m eyori. Bank multiplikatori mexanizmi quyidagi usulda faoliyat yuritadi: Markaziy bank qandaydir tijorat bankiga kredit beradi va o z navbatida ushbu tijorat banki o ‘z in ing mijoziga kredit beradi. Mijoz ushbu taxminan 10 ta birlikdan iborat kreditdan o z majburiyatlarini to lash uchun foydalanadi. Pul mablaglari boshqa iqtisodiy subyektga borib tushadi va u bu mablaglarni o zining tijorat bankidagi depozitli hisobvaragida joylashtiradi. Bankning ikkinchi mijozining hisobva- rag’ida 10 ta birlik mavjud. Bank ushbu summadan majburiy zaxiralash fondiga muayyan foizni ajratadi. Bankda, masalan, erkin mablag’- larning 8 ta birligi qoladi va u ushbu mablaglarni yana kreditga beradi. Bu operatsiya faqat shunday farq bilan takrorlanadiki, to rtinchi mijozning hisobvaragida endi 8 ta birlik mavjud boladi. Bunday operatsiya muayyan muddat davomida takrorlanadi va natijada mijozlarning banklardagi hisobvaraqlarida Markaziy bank birinchi marta 10 ta birlikdan oshadigan summa (10+8+ va hokazo) paydo boladi. Shunday qilib, mazkur mexanizm iqtisodiyotga taqdim etilgan pul massasini m uayyan summ agacha naqd pulsiz shaklda ko’paytirishga imkon beradi, ushbu holatda belgilab qoyilgan majburiy zaxiralash m e yori qanchalik yuqori bo lsa, kreditning aylanishi shunchalik tez tugaydi va bu mexanizmning amal qilishi natijasida qo ‘shim cha ravishda iqtisodiyotda shunchalik kam miqdordagi pullar paydo boladi.
Pul massasi bilan pul bazasi o rtasidagi nisbat pul multiplikatori deb ataladi. n , . . Pul massasiPul m ultiplikatori = ——————- Pul bazasi Tijorat banklarining o z mijozlariga (iqtisodiyotga) kreditlari bilan Markaziy bankning tijorat banklariga kreditlari o rtasidagi nisbat kredit multiplikatori deb ataladi. Tijorat banklari tomonidan Kredi, muMplilcatori – beri’S ” k re il” a r————–M arkaziy bank tomonidan tijorat banklariga berilgan kreditlar M uomaladagi pullar miqdorining o’sishi to laligicha Markaziy bankning kredit emissiyasi bilan oldindan belgilanadi va har qanday yo ‘na lish b o yicha m uqarrar ta rzda pul bazasining o sishiga va multiplikatorning ta sirida pul massasining kopayishiga olib keladi. Pul massasining kopayishi inflatsiya suratlariga ta sir ko’rsatadi. N aqd pul mablagiarining emissiyasi emissiyaning naqd pulsiz shakldagi pullar emissiyasidan kelib chiqadigan ikkilamchi turidir. Emissiyaning bu turi Markaziy bank tom onidan o tkaziladi. Emissiyaning ushbu shakli markazlashtirilmagan shaklda bo ladi va mintaqaviy M TM lari orqali amalga oshiriladi. Ushbu kassalar qabul qilgan mablag1 laming ortiqcha hajmi, yani M TM bergan pullar miqdori tashkilotlar va banklarning M TM ga qaytargan mablaglar summasidan ortiq bolishi kerak. Naqd pullar depozit hisobvaraqlarida turgan naqd pulsiz shakldagi pul mablaglaridan hosil b o ladi va tijorat bankining bank multiplikatori mexanizmining amal qilishi natijasida yaratgan pul massasining tarkibiy qismidan iborat b o ladi. 1.5. Pul muomalasi va pullarning aylanishi Pul muomalasi bu pullarning mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishi, tashqi iqtisodiy aloqalar tizimidagi, tovarlar va xizmatlarning sotilishiga, shuningdek, uy xojaligidagi tovarsiz to iov larga xizmat korsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi harakatidir. Tovar ishlab chiqarish pul muomalasining obyektiv negizi b o i ib , undagi
tovar olami tovarlarning ikki turiga: tovarlarning o’ziga va tovar- pullarga bo iinad i. Naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pullar yordamida tovarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning muoma- lasi jarayoni amalga oshiriladi. Shunday qilib, pul muomalasi jarayonlaridan pul aylanishi tushun- chasini ajratib olish mumkin. Pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pul belgi- larining uzluksiz harakat jarayonidir. Qiymatning o ‘zidan ajralganlik hozirgi pul aylanishining o ziga xos xususiyati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, hozirgi pul aylanishi metall pullar muomalasi sharoitidagi kabi qiymatli emas, chunki pul belgisining qiymati nominaldan ancha kam va uning ahamiyati boimasligi mumkin. Pul aylanishi pul mablagiari harakatining muayyan yoilaridan tarkib topadi: 1) mablagiarning markaziy bank bilan tijorat banklari o rtasidagi harakati. Bunday harakat pul mablagiari emissiyasi jarayonlari va tijorat banklari mablagiarining 0 zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zaxiralash fondiga ko’chirilishi bilan bogiiq. Tijorat banklarining kreditlash jarayonlari munosabati bilan pul mablagiarining ko’chirilishini ham shunga kiritish mumkin; 2) pul mablagiarining tijorat banklari o rtasidagi harakati. Bu holda ushbu banklarning mijozlariga Xizmat ko’rsatish bilan bogiiq pul ko’chirishlar yoki tijorat banklarining o zaro kreditlashlari nazarda tutiladi; 3) frmalar va tashkilotlar o rtasidagi harakat. Pul mablagiarining ushbu iqtisodiy subyektlar o’rtasidagi harakati tovarlar aylanishi va bunday tovarlar aylanishidagi, shuningdek, o zaro talablarni hisobga olishdagi haq to iash jarayonlari bilan bogiiq; 4) banklar, frmalar va tashkilotlar o rtasidagi harakat. Pul mablag iarin ing ushbu subyektlar o’rtasidagi harakati asosan kreditlash va qarz majburiyatlarini hisobga olish operatsiyalari, shuningdek, pul m ablag ia rin i saqlash va kochirishga doir operatsiyalar bilan b o g i iq ; 5) banklar va aholi o rtasidagi harakat. Pul mablagiari istemolchilik kreditini berish va pul m ablagiarining aholining daromadlarini saqlash hamda kopaytirish maqsadlaridagi harakatiga doir faol jarayon sababli ko chiriladi; 6) frmalar, tashkilotlar va aholi o rtasidagi harakat. Pullar harakatining bu y o i i m ablagiarning tovar aylanishi operatsiyalariga haq
t o lash va uy xojalik larin ing xodim lar m ehn a tiga haq toMashi munosabati bilan kochib yurishidan iborat bo’ladi; 7) banklar va moliya institutlari o rtasidagi harakat. Pul mablag- larining ushbu iqtisodiy munosabatlar subyektlari o rtasidagi harakati o zaro kreditlash operatsiyalari va iqtisodiy foyda olishga yoki uchinchi subyektlarning muayyan operatsiyalarini rasmiylashtirishga yordam beruvchi boshqa moliyaviy harakatlar doirasida amalga oshiriladi; 8) moliya institutlari va aholi o’rtasidagi harakat. Pul mablag- larining bu holdagi harakati aholining, odatda, o z daromadlarini kopaytirish maqsadida muayyan moliya operatsiyalarini bajarishi bilan bogMiq; 9) jismoniy shaxslar ortasidagi harakat. Pul mablagMari harakatining bu yo Ii eng sezilmaydigan, lekin pul mablaglarining qayta taqsim- lanishi tizimidagi eng muhim yollardan biri hisoblanadi, chunki u mablagMarning aholi o rtasida ko’chib yurishidan iborat. Odatda, bunday kochib yurishning maqsadi maishiy masalalarni hal etish va o z oilasi a zolari farovonligining muayyan darajasini tutib turishdir. Pul mablagMari harakatining har biri boyicha muqobil harakat ham amalga oshiriladi. Boshqacha aytganda, pullarning aylanishi kop yo’nalishli boMadi va xojalik faoliyati subyektlarini qamrab oladi. T o lov aylanishi ushbu m am lak a td a am al q ilad igan to lov vositalarining uzluksiz harakat qilish jarayonidir. Boshqacha aytganda, pul aylanishi deganda toMov vositalarining shaklidan qati nazar bunday barcha vositalaming majmui tushuniladi. Bevosita pul mablaglarining harakati va cheklar, depozit sertifikatlari va veksellaming kochib yurishi shunga kiradi. Pul aylanishi to lov aylanishining bir qismidir. Pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pul belgila- rining uzluksiz harakat qilish jarayonidir. 0 z navbatida pul aylanishi to lov vositalari muomalasining ikki shakliga: pul muomalasi (yoki naqd pullar aylanishi) va pul-tolov aylanishiga boMinadi. Pul muomalasi pul aylanishining naqd pul mablagMari muomalasi, pul belgilarining biryuridik yoki jismoniy shaxslardan boshqa shaxslarga doimiy tarzda o tib yurishi bilan bogMiq qismidir. Boshqacha aytganda, bu iqtisodiy subyektlar o’rtasidagi m uomalada qatnashadigan bevosita naqd pul massasidir. Shu tufayli pul muomalasini b a zan naqd pullarning aylanishi deb ham atashadi. P u l-to lov aylanishi pul aylanishining bir qismi bo lib, unda pullar qanday shaklda taqdim etilganidan qati nazar to lov vositasi sifatida 3 O.Yu. Rashidov va bosh. 33
faoliyat yuritadi. Boshqacha aytganda, bunday holda iqtisodiy subyekt- lar o ‘rtasida naqd pullik va naqd pulsiz shaklda ayirboshlash vositasi sifatida amal qiladigan pul mablag’lari korib chiqiladi. Shuni hisobga olish kerakki, iqtisodiyotda pul muomalasi umumiy pul aylanishida kam qismni egallashi kerak, lekin u katta ahamiyat kasb etadi, chunki aholi daromadlarining katta qismining olinishi va sarflanishiga xizmat ko’rsatadi. Lekin shunga qaramasdan, ishlarning bunday ahvoli faqat Rossiya iqtisodiyoti kabi o tish yoki yetarli rivojlanmagan iqtisodiyotlarda kuzatiladi. Bu shu bilan bogliqki, rivojlangan iqtisodiyotlarda elektron pullar tobora koproq omma- lashgan bo’ladi. Bunday pul vositalari mijozlarning bank muassasalaridagi hisob- varaqlari boyicha faqat texnik uskunalar yordamida ishlatish mumkin bolgan elektron uzatmalardagi yozuvlardir. Bunda ushbu yozuvlar tabiiy ravishda mijozlarning hisobvaraqlaridagi naqd pulsiz mablaglar hisoblanadi. Plastik karta va axborotni o qish hamda bank bo’limi bilan aloqa tizimi texnik vositalar hisoblanadi. Amalda tovarlar va xizmatlar uchun haq to’lash vositasi sifatida plastik kartochkalarni qabul qilish va hisobga olish vositalarining hamma joyda ommalashuvi iqtisodiyotdagi naqd pul mablagMari hajmining kaniayishiga va naqd pulsiz aylanish rolining yalpi oshishiga olib kelmoqda. Shunday qilib, bank xizmatlari bozori ravnaq topgan sharoitda bunday holat buziladi va naqd pullarning aylanishi asosiy omil boim ay qoladi. N aqd pulsiz pul aylanishi banklarda pul mablaglarini to lov- chilar va oluvchilarning hisobvaraqlari boyicha yozuvlar yordamida yoki o zaro talablarni hisobga olish yoli bilan amalga oshiriladigan pul aylanishidir. Shunday qilib, naqd pulsiz pul aylanishi bevosita pul belgisining bolmasligini nazarda tutadi va naqd pulsiz hisob-kitob- larni amalga oshirishga, mos ravishda, naqd pulsiz aylanishni shakl- lantirishga imkon beradigan rivojlangan bank tizimi amal qilmay turib bunga erishib boim aydi. N aqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish imkoniyati iqtisodiyotda naqd pulsiz pul aylanishi amal qilishining zaruriy sharti hisoblanadi. N aqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tamoyillari:1) u la r m ijozlarga m ablaglarni saqlash va o tkazish uchun ochiladigan bank hisobvaraqlari bo’yicha amalga oshiriladi;2) hisobvaraqlardan to ‘lovlar banklar tomonidan hisobvaraqlar egalarining farmoyishi bo’yicha to lovlarning ular belgilagan navbatliligi /
tartibida va hisobvaraqdagi mablagMarning qoldigM doirasida amalga oshirilishi lozim; 3) banklar mijozlarning shartnomali munosabatlariga aralash- maydi; 4) toMovning shartnomalarda, Moliya vazirligi yo’riqnom alarida nazarda tutilgan muddatlar asosidagi muddatliligi; 5) toMovning ta minlanganligi, to lovchida (yoki uning kafilida) pullarni oluvchi oididagi majburiyatlarni uzish uchun qoMlanilishi m um kin likvidli mablagMarning mavjudligi. Shunday qilib, naqd pulsiz aylanish toMovning ushbu tamoyillari va shartlarining bajarilishini nazarda tutadi. Istemolchilar bilan sotuvchilar o rtasida naqd pulsiz h isob-k itobning amal qilishiga ehtiyojning oshib borayotganligini qayd qilish kerak. Bu tovar aylanishi jarayonida tobora ko’proq qoilanilayotgan naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining qulayligitii nisbatan xavfsizligi bilan bogliqdir. Yana shunga ham etiborni qaratish kerakki, naqd pulsiz aylanishning o ‘zida ham ayrim o’zgarishlar yuz berdi va hozirgi vaqtda u nafaqat bank mijozlarining hisobvaraqlari bo ‘yicha yozuvlardan, shu bilan birga bankning kompyuterdagi m alumotlar bazasida u yoki boshqa hisob- varaqdagi holatga tegishli yozuvlardan ham iborat. Bunday evolutsiya naqd pulsiz aylanish shakli sifatidagi elektron pul vositalarining keng qoMlanilishi bilan bogMiq. Bunday holda pullar aynan maMumotlar bazasidan iborat boMib, unga faqat texnik vositalar yordamida kirib olisli mumkin. Naqd pulsiz aylanish hozirgi vaqtda nafaqat korxonalar, shu bilan birga uy xo’jaliklari va davlatlarni ham qamrab olgan. Shunday qilib, avtish mumkinki, naqd pulsiz aylanish iqtisodiy munosabatlarning har qanday subyektining pul aylanishiga nisbatan yetakchi pozitsiyani egallaydi. Naqd pulsiz aylanishning toMaroq faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun quyidagi shartlarga rioya etish zarur: 1) ushbu operatsiyaning legitimliligi xususidagi qonuniy kafolatlar- ning mavjudligi; 2) pul mablagMarini tez va xavfsiz o tkazishga zaruriyatning boMishi (yani, tovar munosabatlarning yetarli rivojlanganligi); 3) rivojlangan bank tizimining mavjud boMishi (banklar filiallari, boMimlari va ular o ‘r tasidagi vakillik m unosaba tla r in ing m av judlig i); 4) xo’jalik subyektlarining o z qarorlarini erkin qabul qilishi imko- niyati.
Shunday qib, naqd pulsiz pul aylanishi iqtisodiyotning muayyan rivojlanish darajasiga erishganligidan dalolat beradi va yanada ravnaq topish uchun qoshimcha imkoniyatlarni taqdim etadi. Davlatning pul aylanishiga koplab omillar tasir korsatadi. Pul aylanishi tuzilmasi turli belgilar bo yicha belgilanadi: 1) unda pullarning faoliyat yuritishi shakliga qarab. Ushbu belgiga qarab naqd pulsiz va naqd pullik pul aylanishini ajratish mumkin, chunki barcha pul belgilari u yoki boshqa shaklga ega bo’ladi; 2) ushbu pul aylanishi xizmat korsatadigan munosabatlar tusiga qarab. Bu yerda pul-hisob-kitob aylanishi, pul-kredit aylanishi, pul- moliya aylanishi ajratib korsatiladi; 3) pul mablag’larining harakati yuz beradigan subyektlarga qarab. Ushbu tasnif bo’yicha quyidagilar ajratib ko’rsatiladi: pul mablag1- larining yuridik shaxslar o rtasida banklararo, banklarda aylanishi, yuridik va jism oniy shaxslar o’rtasidagi aylanish va, nihoyat, pul mablaglarining faqat jismoniy shaxslar o rtasidagi aylanishi. Shunga mos ravishda, iqtisodiyotda qollaniladigan pul aylanishi hajmiga ta sir qiladigan omillarning muayyan guruhini ham ajratish mumkin. Barcha omillarni siyosiy, iqtisodiy va texnik omillarga ajratish mumkin. Tabiiyki, pul aylanishi tuzilmasini shakllantirishning iqtisodiy omillari asosiy ahamiyatga va bevosita ta sir kuchiga ega bo’ladi. Bunday omillarga iqtisodiyotda ishlatiladigan pullar turlari, pul muomalasi tezligi, tovar aylanishi miqdori va shu kabilar kiradi. Binobarin, mavjud pul aylanishi miqdorlarini vujudga keladigan ehtiyojlarga muvofiq o zgartirishga yoki pul aylanishining mavjud hajmlarini tovar aylanishining real ehtiyojlariga muvofiqlashtirishga faqat iqtisodiy uslublar vositasida pul aylanishi hajmiga ta sir korsa- tadigan ushbu omillar orqali ta sir qilish mumkin. Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan bogliq bolgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablaglari miqdoridagi o zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi. Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta sir korsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga u yoki boshqa hisob-kitobni o’tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish yoki hisob-kitobning o zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-kitoblarning texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik kartalariga xizmat korsatuvchi texnik vosita- larning keng ommalashganligi aholi o rtasida ushbu to lov vosita- sining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul mablaglarining
qollanilishining oshishiga olib keladi. N aqd pulsiz pul mablag’lari qollanilishi chastotasining kopayishi pul muomalasining um um iy tarkibida naqd pullaming kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining o’zgarishiga olib keladi. Pul muomalasining tezligi pul aylanishining muhim tavsifnomasi hisoblanadi. Bu shu bilan bog’liqki, muayyan vaqt davomida (masalan, yil davomida) har bir pul birligi aylanishining soni qanchalik kop bolsa, iqtisodiyotning normal faoliyat yuritishi uchun zarur b o lgan pul mablaglarining miqdori shunchalik kam boladi. Amalda pul massasi muomalasining tezligi daromad muomalasining tezligini ko’rsatadi. Tijorat banki o z mijozlariga turli xildagi xizmatlarni ko’rsatadi. Lekin baribir, agar har qanday tijorat banki o z mijoziga ochm oqchi bolgan aniq hisobvaraqlar haqida gapiriladigan bolsa, unda variantlar royxati keskin kamayadi. Barcha bank hisobvaraqlari besh tipga: muddatli yoki depozitlar, talab qilib olinadigan hisobvaraqlar va yuridik shaxslarning maxsus tijorat hisobvaraqlariga bolinadi. Yuridik shaxslarning maxsus tijorat hisobvaraqlari talab qilib o linadigan hisobvaraqlar shaklida va ushbu hisobvaraq boyicha hisob-kitoblarning maxsus shartlariga ega hisobvaraq shaklida ham bolishi mumkin. Lekin baribir, hisobvaraqlarning asosiy kopchiligi depozitlar yoki talab qilib olinadigan hisobvaraqlardan iborat. Mazkur bankda aniq muddat davomida, muayyan foiz bitan tutib turiladigan va ushbu hisobvaraqdagi m ablaglardan foydalan ish yuzasidan cheklanishlar amal qiladigan hisobvaraqlar depozitla r deyiladi. Odatda, ushbu hisobvaraqning bankda saqlanishi yuzasidan taxmin qilinayotgan muddatga qarab bu om onat turi boyicha foizli stavka miqdori belgilanadi. Biroq am alda hamisha ham shunday bolavermaydi. Kopincha banklar muddatga mutanosib ravishda oshib boradigan foizlarni belgilashadi. Shunday qilib, om onatlar turlari orasidagi tafovut yoqoladi, chunki mijoz ayni bir xildagi m uddat uchun foiz sifatida bir xil miqdordagi daromadni oladi. Talab qilib olinadigan hisobvaraqlar bilan depozitlar orasidagi farqning m a nosi ushbu hisobvaraqda qoyilgan pul mablaglaridan foydalanish imko- niyatidan iboratdir. Talab qilib olinadigan hisobvaraqlar amalda hech qanday foyda keltirmaydi, lekin bankdan har qanday vaqtda ushbu pul mablagMarini talab qilib olish imkoniyatini beradi. Odatda, barcha plastik kartoch- kalar pul mablag’larini talab qilib olinadigan hisobvaraqlarga joylash- tirishning elektron variantidir, chunki bankdan har qanday vaqtda
ushbu pul mablaglari talab qilib olinishi mumkin. Shunga mos ravishda, bank joylashtirilgan mablaglaming birdaniga yoqotilishi mumkinligini kompensatsiya qilishga urinadi va juda past narxlarni nazarda tutadi. Bu obyektiv zaruriyat bilan bogliq. Bankning hisobva- ragi boyicha foiz bankning o zi unda joylashtirilgan pul mablaglari joylashgan muddat davomida undan qancha daromad olishi mumkin- ligiga bogliq bo ‘ladi. Bunday holda mijoz pullarni joylashtirish muddatining kop bolmasligini, binobarin, bankning o zi orttiradigan va o z mijozlariga to laydigan potensial foizlarning ham yuqori bo lmasligini oldindan biladi. Mablaglarning depozit omonatlariga joylashtirilish holatida esa mijozning pul mablaglarini qaytarib olish muddati omonatga doir shartnomada oldindan aytib o tilgan boladi, shuning uchun bank bu pul mablaglarini to la ishonch bilan tasarruf qilishi mumkin va bunda mijoz daromadining miqdori faqat mazkur bankning mijozning pul mablaglaridan foydalanish evaziga daromad olishiga doir imkoniyatlariga bogliq bo ladi. Bank bilan pul m ablaglarini joylashtirish uchun shartnom a tuzilishida bank va omonatchining huquqlari hamda majburiyatlarini tasdiqlaydigan bir qator hujjatlar rasmiylashtiriladi. Bank hisobvaragiga doir bunday shartnomada kontragentlarning to’liq nomlari va ushbu bitimning barcha shartlari yozib qo’yiladi. Bunday shartlarga: omonatni saqlash muddatlari, foizlarni hisoblash va foydalanish shartlari, mazkur shartnomaning amal qilish muddatlarini o zgartirish yoki uzaytirish mumkinligi kiradi. Hisob-kitoblarning naqd pulsiz shakli iqtisodiy kontragentlar o’rtasidagi bitimlarning amalga oshirilishidagi eng kop qollaniladigan shakldir. Bu naqd pulsiz hisob-kitoblarning hisob-kitobni amalga oshirishdagi xavfsizligi va pul mablag’larini tashish achun transaksion xarajatlarning qisqarishi (chunki bunda ushbu mablag’larning o zi bolmaydi) kabi jihatlari bilan bogliqdir. Naqd pulsiz hisob-kitoblar bank tashkilotlari vositachiligida amalga oshiriiadi, ular bir iqtisodiy subyektdan boshqa subyektga pul mablag’larirn yetkazishning ushbu shakli boyicha barcha operatsiyalarni bajaradilar. Bunday operatsiya- larni faqat turli bank tuzilmalari o rtasida vakillik munosabatlari o rnatilgan sharoitda amalga oshirish mumkin. Bundan tashqari, banklar mijozning amalga oshirilgan bitim uchun hisob-kitob qilishi kerak bolgan amaliy sherigiga yaqin joyda o’z fiiiallari yoki bo’liinlariga e g ab o lsa, hisob-kitoblarni bunday suratlarda baiarishi mumkin. Naqd pulsiz hisob-kitoblar bir davlatning iqtisodiy subyektlari o rtasida va
turli mamlakatlar korxonalari o rtasida ham amalga oshirilishi mumkin. Boshqacha aytganda, hisob-kitoblarning naqd pulsiz shakli xalqaro amaliyotda faol qo’llanilmoqda. Naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllari deganda ushbu toMovni amalga oshirishning mavjud usullari va uni amalga oshirishda qollaniladigan vositalar turkumi tushuniladi. Iqtisodiy kontragentlar o rtasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishning asosiy shakllari quyidagilardan iborat: 1) inkasso operatsiyalari vositasidagi hisob-kitoblar;2) akkreditivlar yordamidagi hisob-kitoblar;3) bo ‘nak toMovlari shaklidagi hisob-kitoblar;4) ochilgan hisobvaraq boyicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblar;5) veksellar va cheklar shaklida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar.Chek, veksel, bank trattasi va pul o tkazmasi naqd pulsiz to lovlarni amalga oshirishning asosiy vositalaridir.Shunday qilib, naqd pulsiz hisob-kitoblarning iqtisodiy kontra gentlar o rtasida har bir muayyan vaqt oralig ‘ida hisob-kitoblarni amalga oshirishning eng qulay uslubini tanlashga imkon beradigan turli-tuman shakllari mavjud. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining eng qulay uslubini belgilash mavjud shart-sharoitlarni baholash yo’li

PUL, KREDİT, BANKLAR

Məmmədov z.f ibrahimov z.h pul kredit və banklar

PUL, KREDİT, BANKLAR

pul, kredit va banklar – agriculture.uz

Documents

Related posts: