Z quruluşunuza yaraşan qaş formaları

Every ModelForm also has a save() method. This method creates and saves a database object from the data bound to the form. A subclass of ModelForm can accept an existing model instance as the keyword argument instance ; if this is supplied, save() will update that instance. If it’s not supplied, save() will create a new instance of the specified model:

Creating forms from models¶

If you’re building a database-driven app, chances are you’ll have forms that map closely to Django models. For instance, you might have a BlogComment model, and you want to create a form that lets people submit comments. In this case, it would be redundant to define the field types in your form, because you’ve already defined the fields in your model.

For this reason, Django provides a helper class that lets you create a Form class from a Django model.

>>> from django.forms import ModelForm >>> from myapp.models import Article # Create the form class. >>> class ArticleForm(ModelForm): . class Meta: . model = Article . fields = ['pub_date', 'headline', 'content', 'reporter'] # Creating a form to add an article. >>> form = ArticleForm() # Creating a form to change an existing article. >>> article = Article.objects.get(pk=1) >>> form = ArticleForm(instance=article) 

Field types¶

The generated Form class will have a form field for every model field specified, in the order specified in the fields attribute.

Each model field has a corresponding default form field. For example, a CharField on a model is represented as a CharField on a form. A model ManyToManyField is represented as a MultipleChoiceField . Here is the full list of conversions:

Model field	Form field
AutoField	Not represented in the form
BigAutoField	Not represented in the form
BigIntegerField	IntegerField with min_value set to -9223372036854775808 and max_value set to 9223372036854775807.
BinaryField	CharField , if editable is set to True on the model field, otherwise not represented in the form.
BooleanField	BooleanField , or NullBooleanField if null=True .
CharField	CharField with max_length set to the model field’s max_length and empty_value set to None if null=True .
DateField	DateField
DateTimeField	DateTimeField
DecimalField	DecimalField
DurationField	DurationField
EmailField	EmailField
FileField	FileField
FilePathField	FilePathField
FloatField	FloatField
ForeignKey	ModelChoiceField (see below)
ImageField	ImageField
IntegerField	IntegerField
IPAddressField	IPAddressField
GenericIPAddressField	GenericIPAddressField
JSONField	JSONField
ManyToManyField	ModelMultipleChoiceField (see below)
PositiveBigIntegerField	IntegerField
PositiveIntegerField	IntegerField
PositiveSmallIntegerField	IntegerField
SlugField	SlugField
SmallAutoField	Not represented in the form
SmallIntegerField	IntegerField
TextField	CharField with widget=forms.Textarea
TimeField	TimeField
URLField	URLField
UUIDField	UUIDField

As you might expect, the ForeignKey and ManyToManyField model field types are special cases:

• ForeignKey is represented by django.forms.ModelChoiceField , which is a ChoiceField whose choices are a model QuerySet .
• ManyToManyField is represented by django.forms.ModelMultipleChoiceField , which is a MultipleChoiceField whose choices are a model QuerySet .

In addition, each generated form field has attributes set as follows:

• If the model field has blank=True , then required is set to False on the form field. Otherwise, required=True .
• The form field’s label is set to the verbose_name of the model field, with the first character capitalized.
• The form field’s help_text is set to the help_text of the model field.
• If the model field has choices set, then the form field’s widget will be set to Select , with choices coming from the model field’s choices . The choices will normally include the blank choice which is selected by default. If the field is required, this forces the user to make a selection. The blank choice will not be included if the model field has blank=False and an explicit default value (the default value will be initially selected instead).

Finally, note that you can override the form field used for a given model field. See Overriding the default fields below.

A full example¶

Consider this set of models:

from django.db import models from django.forms import ModelForm TITLE_CHOICES = [ ('MR', 'Mr.'), ('MRS', 'Mrs.'), ('MS', 'Ms.'), ] class Author(models.Model): name = models.CharField(max_length=100) title = models.CharField(max_length=3, choices=TITLE_CHOICES) birth_date = models.DateField(blank=True, null=True) def __str__(self): return self.name class Book(models.Model): name = models.CharField(max_length=100) authors = models.ManyToManyField(Author) class AuthorForm(ModelForm): class Meta: model = Author fields = ['name', 'title', 'birth_date'] class BookForm(ModelForm): class Meta: model = Book fields = ['name', 'authors'] 

With these models, the ModelForm subclasses above would be roughly equivalent to this (the only difference being the save() method, which we’ll discuss in a moment.):

from django import forms class AuthorForm(forms.Form): name = forms.CharField(max_length=100) title = forms.CharField( max_length=3, widget=forms.Select(choices=TITLE_CHOICES), ) birth_date = forms.DateField(required=False) class BookForm(forms.Form): name = forms.CharField(max_length=100) authors = forms.ModelMultipleChoiceField(queryset=Author.objects.all()) 

Validation on a ModelForm ¶

There are two main steps involved in validating a ModelForm :

1. Validating the form
2. Validating the model instance

Just like normal form validation, model form validation is triggered implicitly when calling is_valid() or accessing the errors attribute and explicitly when calling full_clean() , although you will typically not use the latter method in practice.

Model validation ( Model.full_clean() ) is triggered from within the form validation step, right after the form’s clean() method is called.

The cleaning process modifies the model instance passed to the ModelForm constructor in various ways. For instance, any date fields on the model are converted into actual date objects. Failed validation may leave the underlying model instance in an inconsistent state and therefore it’s not recommended to reuse it.

Overriding the clean() method¶

You can override the clean() method on a model form to provide additional validation in the same way you can on a normal form.

A model form instance attached to a model object will contain an instance attribute that gives its methods access to that specific model instance.

The ModelForm.clean() method sets a flag that makes the model validation step validate the uniqueness of model fields that are marked as unique , unique_together or unique_for_date|month|year .

If you would like to override the clean() method and maintain this validation, you must call the parent class’s clean() method.

Interaction with model validation¶

As part of the validation process, ModelForm will call the clean() method of each field on your model that has a corresponding field on your form. If you have excluded any model fields, validation will not be run on those fields. See the form validation documentation for more on how field cleaning and validation work.

The model’s clean() method will be called before any uniqueness checks are made. See Validating objects for more information on the model’s clean() hook.

Considerations regarding model’s error_messages ¶

Error messages defined at the form field level or at the form Meta level always take precedence over the error messages defined at the model field level.

Error messages defined on model fields are only used when the ValidationError is raised during the model validation step and no corresponding error messages are defined at the form level.

You can override the error messages from NON_FIELD_ERRORS raised by model validation by adding the NON_FIELD_ERRORS key to the error_messages dictionary of the ModelForm ’s inner Meta class:

from django.core.exceptions import NON_FIELD_ERRORS from django.forms import ModelForm class ArticleForm(ModelForm): class Meta: error_messages =  NON_FIELD_ERRORS:  'unique_together': "%(model_name)s's %(field_labels)s are not unique.", > > 

The save() method¶

Every ModelForm also has a save() method. This method creates and saves a database object from the data bound to the form. A subclass of ModelForm can accept an existing model instance as the keyword argument instance ; if this is supplied, save() will update that instance. If it’s not supplied, save() will create a new instance of the specified model:

>>> from myapp.models import Article >>> from myapp.forms import ArticleForm # Create a form instance from POST data. >>> f = ArticleForm(request.POST) # Save a new Article object from the form's data. >>> new_article = f.save() # Create a form to edit an existing Article, but use # POST data to populate the form. >>> a = Article.objects.get(pk=1) >>> f = ArticleForm(request.POST, instance=a) >>> f.save() 

Note that if the form hasn’t been validated , calling save() will do so by checking form.errors . A ValueError will be raised if the data in the form doesn’t validate – i.e., if form.errors evaluates to True .

If an optional field doesn’t appear in the form’s data, the resulting model instance uses the model field default , if there is one, for that field. This behavior doesn’t apply to fields that use CheckboxInput , CheckboxSelectMultiple , or SelectMultiple (or any custom widget whose value_omitted_from_data() method always returns False ) since an unchecked checkbox and unselected don’t appear in the data of an HTML form submission. Use a custom form field or widget if you’re designing an API and want the default fallback behavior for a field that uses one of these widgets.

This save() method accepts an optional commit keyword argument, which accepts either True or False . If you call save() with commit=False , then it will return an object that hasn’t yet been saved to the database. In this case, it’s up to you to call save() on the resulting model instance. This is useful if you want to do custom processing on the object before saving it, or if you want to use one of the specialized model saving options . commit is True by default.

Another side effect of using commit=False is seen when your model has a many-to-many relation with another model. If your model has a many-to-many relation and you specify commit=False when you save a form, Django cannot immediately save the form data for the many-to-many relation. This is because it isn’t possible to save many-to-many data for an instance until the instance exists in the database.

To work around this problem, every time you save a form using commit=False , Django adds a save_m2m() method to your ModelForm subclass. After you’ve manually saved the instance produced by the form, you can invoke save_m2m() to save the many-to-many form data. For example:

# Create a form instance with POST data. >>> f = AuthorForm(request.POST) # Create, but don't save the new author instance. >>> new_author = f.save(commit=False) # Modify the author in some way. >>> new_author.some_field = 'some_value' # Save the new instance. >>> new_author.save() # Now, save the many-to-many data for the form. >>> f.save_m2m() 

Calling save_m2m() is only required if you use save(commit=False) . When you use a save() on a form, all data – including many-to-many data – is saved without the need for any additional method calls. For example:

# Create a form instance with POST data. >>> a = Author() >>> f = AuthorForm(request.POST, instance=a) # Create and save the new author instance. There's no need to do anything else. >>> new_author = f.save() 

Other than the save() and save_m2m() methods, a ModelForm works exactly the same way as any other forms form. For example, the is_valid() method is used to check for validity, the is_multipart() method is used to determine whether a form requires multipart file upload (and hence whether request.FILES must be passed to the form), etc. See Binding uploaded files to a form for more information.

Selecting the fields to use¶

It is strongly recommended that you explicitly set all fields that should be edited in the form using the fields attribute. Failure to do so can easily lead to security problems when a form unexpectedly allows a user to set certain fields, especially when new fields are added to a model. Depending on how the form is rendered, the problem may not even be visible on the web page.

The alternative approach would be to include all fields automatically, or remove only some. This fundamental approach is known to be much less secure and has led to serious exploits on major websites (e.g. GitHub).

There are, however, two shortcuts available for cases where you can guarantee these security concerns do not apply to you:

Set the fields attribute to the special value ‘__all__’ to indicate that all fields in the model should be used. For example:

from django.forms import ModelForm class AuthorForm(ModelForm): class Meta: model = Author fields = '__all__' 

class PartialAuthorForm(ModelForm): class Meta: model = Author exclude = ['title'] 

If either of these are used, the order the fields appear in the form will be the order the fields are defined in the model, with ManyToManyField instances appearing last.

In addition, Django applies the following rule: if you set editable=False on the model field, any form created from the model via ModelForm will not include that field.

Any fields not included in a form by the above logic will not be set by the form’s save() method. Also, if you manually add the excluded fields back to the form, they will not be initialized from the model instance.

Django will prevent any attempt to save an incomplete model, so if the model does not allow the missing fields to be empty, and does not provide a default value for the missing fields, any attempt to save() a ModelForm with missing fields will fail. To avoid this failure, you must instantiate your model with initial values for the missing, but required fields:

author = Author(title='Mr') form = PartialAuthorForm(request.POST, instance=author) form.save() 

Alternatively, you can use save(commit=False) and manually set any extra required fields:

form = PartialAuthorForm(request.POST) author = form.save(commit=False) author.title = 'Mr' author.save() 

See the section on saving forms for more details on using save(commit=False) .

Overriding the default fields¶

The default field types, as described in the Field types table above, are sensible defaults. If you have a DateField in your model, chances are you’d want that to be represented as a DateField in your form. But ModelForm gives you the flexibility of changing the form field for a given model.

To specify a custom widget for a field, use the widgets attribute of the inner Meta class. This should be a dictionary mapping field names to widget classes or instances.

For example, if you want the CharField for the name attribute of Author to be represented by a instead of its default , you can override the field’s widget:

from django.forms import ModelForm, Textarea from myapp.models import Author class AuthorForm(ModelForm): class Meta: model = Author fields = ('name', 'title', 'birth_date') widgets =  'name': Textarea(attrs='cols': 80, 'rows': 20>), > 

The widgets dictionary accepts either widget instances (e.g., Textarea(. ) ) or classes (e.g., Textarea ). Note that the widgets dictionary is ignored for a model field with a non-empty choices attribute. In this case, you must override the form field to use a different widget.

Similarly, you can specify the labels , help_texts and error_messages attributes of the inner Meta class if you want to further customize a field.

For example if you wanted to customize the wording of all user facing strings for the name field:

from django.utils.translation import gettext_lazy as _ class AuthorForm(ModelForm): class Meta: model = Author fields = ('name', 'title', 'birth_date') labels =  'name': _('Writer'), > help_texts =  'name': _('Some useful help text.'), > error_messages =  'name':  'max_length': _("This writer's name is too long."), >, > 

You can also specify field_classes to customize the type of fields instantiated by the form.

For example, if you wanted to use MySlugFormField for the slug field, you could do the following:

from django.forms import ModelForm from myapp.models import Article class ArticleForm(ModelForm): class Meta: model = Article fields = ['pub_date', 'headline', 'content', 'reporter', 'slug'] field_classes =  'slug': MySlugFormField, > 

Finally, if you want complete control over of a field – including its type, validators, required, etc. – you can do this by declaratively specifying fields like you would in a regular Form .

If you want to specify a field’s validators, you can do so by defining the field declaratively and setting its validators parameter:

from django.forms import CharField, ModelForm from myapp.models import Article class ArticleForm(ModelForm): slug = CharField(validators=[validate_slug]) class Meta: model = Article fields = ['pub_date', 'headline', 'content', 'reporter', 'slug'] 

When you explicitly instantiate a form field like this, it is important to understand how ModelForm and regular Form are related.

ModelForm is a regular Form which can automatically generate certain fields. The fields that are automatically generated depend on the content of the Meta class and on which fields have already been defined declaratively. Basically, ModelForm will only generate fields that are missing from the form, or in other words, fields that weren’t defined declaratively.

Fields defined declaratively are left as-is, therefore any customizations made to Meta attributes such as widgets , labels , help_texts , or error_messages are ignored; these only apply to fields that are generated automatically.

Similarly, fields defined declaratively do not draw their attributes like max_length or required from the corresponding model. If you want to maintain the behavior specified in the model, you must set the relevant arguments explicitly when declaring the form field.

For example, if the Article model looks like this:

class Article(models.Model): headline = models.CharField( max_length=200, null=True, blank=True, help_text='Use puns liberally', ) content = models.TextField() 

and you want to do some custom validation for headline , while keeping the blank and help_text values as specified, you might define ArticleForm like this:

class ArticleForm(ModelForm): headline = MyFormField( max_length=200, required=False, help_text='Use puns liberally', ) class Meta: model = Article fields = ['headline', 'content'] 

You must ensure that the type of the form field can be used to set the contents of the corresponding model field. When they are not compatible, you will get a ValueError as no implicit conversion takes place.

See the form field documentation for more information on fields and their arguments.

Enabling localization of fields¶

By default, the fields in a ModelForm will not localize their data. To enable localization for fields, you can use the localized_fields attribute on the Meta class.

>>> from django.forms import ModelForm >>> from myapp.models import Author >>> class AuthorForm(ModelForm): . class Meta: . model = Author . localized_fields = ('birth_date',) 

If localized_fields is set to the special value ‘__all__’ , all fields will be localized.

Form inheritance¶

As with basic forms, you can extend and reuse ModelForms by inheriting them. This is useful if you need to declare extra fields or extra methods on a parent class for use in a number of forms derived from models. For example, using the previous ArticleForm class:

>>> class EnhancedArticleForm(ArticleForm): . def clean_pub_date(self): . . 

This creates a form that behaves identically to ArticleForm , except there’s some extra validation and cleaning for the pub_date field.

You can also subclass the parent’s Meta inner class if you want to change the Meta.fields or Meta.exclude lists:

>>> class RestrictedArticleForm(EnhancedArticleForm): . class Meta(ArticleForm.Meta): . exclude = ('body',) 

This adds the extra method from the EnhancedArticleForm and modifies the original ArticleForm.Meta to remove one field.

There are a couple of things to note, however.

• Normal Python name resolution rules apply. If you have multiple base classes that declare a Meta inner class, only the first one will be used. This means the child’s Meta , if it exists, otherwise the Meta of the first parent, etc.
• It’s possible to inherit from both Form and ModelForm simultaneously, however, you must ensure that ModelForm appears first in the MRO. This is because these classes rely on different metaclasses and a class can only have one metaclass.
• It’s possible to declaratively remove a Field inherited from a parent class by setting the name to be None on the subclass. You can only use this technique to opt out from a field defined declaratively by a parent class; it won’t prevent the ModelForm metaclass from generating a default field. To opt-out from default fields, see Selecting the fields to use .

Providing initial values¶

As with regular forms, it’s possible to specify initial data for forms by specifying an initial parameter when instantiating the form. Initial values provided this way will override both initial values from the form field and values from an attached model instance. For example:

>>> article = Article.objects.get(pk=1) >>> article.headline 'My headline' >>> form = ArticleForm(initial='headline': 'Initial headline'>, instance=article) >>> form['headline'].value() 'Initial headline' 

ModelForm factory function¶

You can create forms from a given model using the standalone function modelform_factory() , instead of using a class definition. This may be more convenient if you do not have many customizations to make:

>>> from django.forms import modelform_factory >>> from myapp.models import Book >>> BookForm = modelform_factory(Book, fields=("author", "title")) 

This can also be used to make modifications to existing forms, for example by specifying the widgets to be used for a given field:

>>> from django.forms import Textarea >>> Form = modelform_factory(Book, form=BookForm, . widgets="title": Textarea()>) 

The fields to include can be specified using the fields and exclude keyword arguments, or the corresponding attributes on the ModelForm inner Meta class. Please see the ModelForm Selecting the fields to use documentation.

… or enable localization for specific fields:

>>> Form = modelform_factory(Author, form=AuthorForm, localized_fields=("birth_date",)) 

Model formsets¶

class models. BaseModelFormSet ¶

Like regular formsets , Django provides a couple of enhanced formset classes to make working with Django models more convenient. Let’s reuse the Author model from above:

>>> from django.forms import modelformset_factory >>> from myapp.models import Author >>> AuthorFormSet = modelformset_factory(Author, fields=('name', 'title')) 

Using fields restricts the formset to use only the given fields. Alternatively, you can take an “opt-out” approach, specifying which fields to exclude:

>>> AuthorFormSet = modelformset_factory(Author, exclude=('birth_date',)) 

This will create a formset that is capable of working with the data associated with the Author model. It works just like a regular formset:

>>> formset = AuthorFormSet() >>> print(formset) Name:  Title:--------- Mr. Mrs. Ms. Note

modelformset_factory() uses formset_factory() to generate formsets. This means that a model formset is an extension of a basic formset that knows how to interact with a particular model.

When using multi-table inheritance , forms generated by a formset factory will contain a parent link field (by default _ptr ) instead of an id field.

Changing the queryset¶

By default, when you create a formset from a model, the formset will use a queryset that includes all objects in the model (e.g., Author.objects.all() ). You can override this behavior by using the queryset argument:

>>> formset = AuthorFormSet(queryset=Author.objects.filter(name__startswith='O')) 

Alternatively, you can create a subclass that sets self.queryset in __init__ :

from django.forms import BaseModelFormSet from myapp.models import Author class BaseAuthorFormSet(BaseModelFormSet): def __init__(self, *args, **kwargs): super().__init__(*args, **kwargs) self.queryset = Author.objects.filter(name__startswith='O') 

Then, pass your BaseAuthorFormSet class to the factory function:

>>> AuthorFormSet = modelformset_factory( . Author, fields=('name', 'title'), formset=BaseAuthorFormSet) 

If you want to return a formset that doesn’t include any preexisting instances of the model, you can specify an empty QuerySet:

>>> AuthorFormSet(queryset=Author.objects.none()) 

Changing the form¶

By default, when you use modelformset_factory , a model form will be created using modelform_factory() . Often, it can be useful to specify a custom model form. For example, you can create a custom model form that has custom validation:

class AuthorForm(forms.ModelForm): class Meta: model = Author fields = ('name', 'title') def clean_name(self): # custom validation for the name field . 

Then, pass your model form to the factory function:

AuthorFormSet = modelformset_factory(Author, form=AuthorForm) 

It is not always necessary to define a custom model form. The modelformset_factory function has several arguments which are passed through to modelform_factory , which are described below.

Specifying widgets to use in the form with widgets ¶

Using the widgets parameter, you can specify a dictionary of values to customize the ModelForm ’s widget class for a particular field. This works the same way as the widgets dictionary on the inner Meta class of a ModelForm works:

>>> AuthorFormSet = modelformset_factory( . Author, fields=('name', 'title'), . widgets='name': Textarea(attrs='cols': 80, 'rows': 20>)>) 

Enabling localization for fields with localized_fields ¶

Using the localized_fields parameter, you can enable localization for fields in the form.

>>> AuthorFormSet = modelformset_factory( . Author, fields=('name', 'title', 'birth_date'), . localized_fields=('birth_date',)) 

If localized_fields is set to the special value ‘__all__’ , all fields will be localized.

Providing initial values¶

As with regular formsets, it’s possible to specify initial data for forms in the formset by specifying an initial parameter when instantiating the model formset class returned by modelformset_factory() . However, with model formsets, the initial values only apply to extra forms, those that aren’t attached to an existing model instance. If the length of initial exceeds the number of extra forms, the excess initial data is ignored. If the extra forms with initial data aren’t changed by the user, they won’t be validated or saved.

Saving objects in the formset¶

As with a ModelForm , you can save the data as a model object. This is done with the formset’s save() method:

# Create a formset instance with POST data. >>> formset = AuthorFormSet(request.POST) # Assuming all is valid, save the data. >>> instances = formset.save() 

The save() method returns the instances that have been saved to the database. If a given instance’s data didn’t change in the bound data, the instance won’t be saved to the database and won’t be included in the return value ( instances , in the above example).

When fields are missing from the form (for example because they have been excluded), these fields will not be set by the save() method. You can find more information about this restriction, which also holds for regular ModelForms , in Selecting the fields to use.

Pass commit=False to return the unsaved model instances:

# don't save to the database >>> instances = formset.save(commit=False) >>> for instance in instances: . # do something with instance . instance.save() 

This gives you the ability to attach data to the instances before saving them to the database. If your formset contains a ManyToManyField , you’ll also need to call formset.save_m2m() to ensure the many-to-many relationships are saved properly.

After calling save() , your model formset will have three new attributes containing the formset’s changes:

models.BaseModelFormSet. changed_objects ¶ models.BaseModelFormSet. deleted_objects ¶ models.BaseModelFormSet. new_objects ¶

Limiting the number of editable objects¶

As with regular formsets, you can use the max_num and extra parameters to modelformset_factory() to limit the number of extra forms displayed.

max_num does not prevent existing objects from being displayed:

>>> Author.objects.order_by('name') , , ]> >>> AuthorFormSet = modelformset_factory(Author, fields=('name',), max_num=1) >>> formset = AuthorFormSet(queryset=Author.objects.order_by('name')) >>> [x.name for x in formset.get_queryset()] ['Charles Baudelaire', 'Paul Verlaine', 'Walt Whitman'] 

Also, extra=0 doesn’t prevent creation of new model instances as you can add additional forms with JavaScript or send additional POST data. See Preventing new objects creation on how to do this.

If the value of max_num is greater than the number of existing related objects, up to extra additional blank forms will be added to the formset, so long as the total number of forms does not exceed max_num :

>>> AuthorFormSet = modelformset_factory(Author, fields=('name',), max_num=4, extra=2) >>> formset = AuthorFormSet(queryset=Author.objects.order_by('name')) >>> for form in formset: . print(form.as_table()) Name:Name:Name:Name:A max_num value of None (the default) puts a high limit on the number of forms displayed (1000). In practice this is equivalent to no limit.

Preventing new objects creation¶

New in Django 4.1.

Using the edit_only parameter, you can prevent creation of any new objects:

>>> AuthorFormSet = modelformset_factory( . Author, . fields=('name', 'title'), . edit_only=True, . ) 

Here, the formset will only edit existing Author instances. No other objects will be created or edited.

Using a model formset in a view¶

Model formsets are very similar to formsets. Let’s say we want to present a formset to edit Author model instances:

from django.forms import modelformset_factory from django.shortcuts import render from myapp.models import Author def manage_authors(request): AuthorFormSet = modelformset_factory(Author, fields=('name', 'title')) if request.method == 'POST': formset = AuthorFormSet(request.POST, request.FILES) if formset.is_valid(): formset.save() # do something. else: formset = AuthorFormSet() return render(request, 'manage_authors.html', 'formset': formset>) 

As you can see, the view logic of a model formset isn’t drastically different than that of a “normal” formset. The only difference is that we call formset.save() to save the data into the database. (This was described above, in Saving objects in the formset .)

Overriding clean() on a ModelFormSet ¶

Just like with ModelForms , by default the clean() method of a ModelFormSet will validate that none of the items in the formset violate the unique constraints on your model (either unique , unique_together or unique_for_date|month|year ). If you want to override the clean() method on a ModelFormSet and maintain this validation, you must call the parent class’s clean method:

from django.forms import BaseModelFormSet class MyModelFormSet(BaseModelFormSet): def clean(self): super().clean() # example custom validation across forms in the formset for form in self.forms: # your custom formset validation . 

Also note that by the time you reach this step, individual model instances have already been created for each Form . Modifying a value in form.cleaned_data is not sufficient to affect the saved value. If you wish to modify a value in ModelFormSet.clean() you must modify form.instance :

from django.forms import BaseModelFormSet class MyModelFormSet(BaseModelFormSet): def clean(self): super().clean() for form in self.forms: name = form.cleaned_data['name'].upper() form.cleaned_data['name'] = name # update the instance value. form.instance.name = name 

Using a custom queryset¶

As stated earlier, you can override the default queryset used by the model formset:

from django.forms import modelformset_factory from django.shortcuts import render from myapp.models import Author def manage_authors(request): AuthorFormSet = modelformset_factory(Author, fields=('name', 'title')) queryset = Author.objects.filter(name__startswith='O') if request.method == "POST": formset = AuthorFormSet( request.POST, request.FILES, queryset=queryset, ) if formset.is_valid(): formset.save() # Do something. else: formset = AuthorFormSet(queryset=queryset) return render(request, 'manage_authors.html', 'formset': formset>) 

Note that we pass the queryset argument in both the POST and GET cases in this example.

Using the formset in the template¶

There are three ways to render a formset in a Django template.

First, you can let the formset do most of the work:

form method="post">  <formset >> form> 

Second, you can manually render the formset, but let the form deal with itself:

form method="post">  <formset.management_form >>  for form in formset %>  <form >>  endfor %> form> 

When you manually render the forms yourself, be sure to render the management form as shown above. See the management form documentation .

Third, you can manually render each field:

form method="post">  <formset.management_form >>  for form in formset %>  for field in form %>  <field.label_tag >>  <field >>  endfor %>  endfor %> form> 

If you opt to use this third method and you don’t iterate over the fields with a loop, you’ll need to render the primary key field. For example, if you were rendering the name and age fields of a model:

form method="post">  <formset.management_form >>  for form in formset %>  <form.id >> ul> li> <form.name >>li> li> <form.age >>li> ul>  endfor %> form> 

Notice how we need to explicitly render > . This ensures that the model formset, in the POST case, will work correctly. (This example assumes a primary key named id . If you’ve explicitly defined your own primary key that isn’t called id , make sure it gets rendered.)

Inline formsets¶

class models. BaseInlineFormSet ¶

Inline formsets is a small abstraction layer on top of model formsets. These simplify the case of working with related objects via a foreign key. Suppose you have these two models:

from django.db import models class Author(models.Model): name = models.CharField(max_length=100) class Book(models.Model): author = models.ForeignKey(Author, on_delete=models.CASCADE) title = models.CharField(max_length=100) 

If you want to create a formset that allows you to edit books belonging to a particular author, you could do this:

>>> from django.forms import inlineformset_factory >>> BookFormSet = inlineformset_factory(Author, Book, fields=('title',)) >>> author = Author.objects.get(name='Mike Royko') >>> formset = BookFormSet(instance=author) 

BookFormSet ’s prefix is ‘book_set’ ( _set ). If Book ’s ForeignKey to Author has a related_name , that’s used instead.

Üz quruluşunuza yaraşan qaş formaları

Qaşların forması gözlərinizin və baxışlarınızın anlamını bütünləşdirir. Onların sayəsində çox ciddi, məsum və ya cazibədar görkəm ala bilərsiniz. Qaşlar qadının üz ifadəsinə mücbət və ya mənfi təsir edə bilər. Yaxşı alınmamış qaş dərhal gözə batacaq və üzünüzə xoşagəlməyən görünüş verəcək. Buna görə də üzünüzə və baxışlarınıza ən çox yaraşan qaş şəklini tapmaq üçün güzgünün qarşısına keçərək sizə yaraşan qaş modelini seçməyə çalışın. Sizə təqdim etdiyim qaş formaları seçim etməkdə sizə kömək edəcək.

Qövsvari və yay formasında qaş qadını cazibədar və anlamlı göstərir.

Üzünüzə və baxışlarınıza ciddi və sərt bir görkəm vermək istəyirsinizsə, üçbucaq qaş formasını sınayın.
Arko formasındakı qaş üzünüzə və baxışlarınıza cilvəli bir məna qatar.
Qaşlarınızın ucunu aşağıya doğru uzatsanız, üzünüzə və baxışlarınıza saf bir görünüş verər.
Qaşlarınızı üzünüzə uyğun şəkildə aldıqdan sonra qaş fırçası ilə yuxarı doğru fırçalayın. Daha sonra qaş qələmi ilə kənar xətlərini tündləşdirin.

Gözəllik və Moda Baxılıb: 35731 Tarix: 11 iyul 2014
f Paylaş

Digər yazılar

Çay insanı gözəlləşdirir

Soyuq keçən qış, stress, vitamin çatışmazlığı, mühitin çirkli olması kimi faktorlar dərini köhnəldir. Dərinizin hər zaman gözəl görünməsini istəyirsinizsə, çay sizə köməkçi ola bilər. Çində çay əvvəllər də dərman kimi istifad

Dırnaq maskaları

Dırnaqları ağartmaq üçün maska. Qaralmış və ya saralmış dırnaqları ağartmaq üçün 1 ədəd limonu iki hissəyə ayır. Sonra ayrılmış hissələrlə dırnaqları 5 dəqiqə masay et. Bu prosedur dırnaqqırağı əti yumşaldır. Dırnaqlara qullu

Gözəl saçlara sahib olaq!

Ən gözəl üzə və fiziki quruluşa malik olan qadın belə saçsız çirkin görsənərdi. Qədimdə isə saç həm də təmizlik, paklıq nümunəsi kimi əhəmiyyət kəsb edirdi. Çağdaş dövr qadınlarımıza istənilən şəkildə saça malik olmaq imkan

Saç maskaları

Quru və normal saçlar üçün maskalar. Çörək maskası. – Qara çörəyin içini 2 saatlıq qaynar suda islat. Alınmış horranı saçlarının dibinə sürt və 1 saat gözlə. Sonra isə saçları axar suyun altında yu. Bal maskası. – 1 xörə

Bu maskalarla dəriniz yenilənəcək, körpə dərisi kimi hamar dəriyə sahib olacqsınız

Vitaminli cavanlaşdırıcı maska. Xiyarı xırda gözlü rəndədən keçirin və bir xörək qaşığı xiyar püresinə bir xörək qaşığı yaxşı yetişmiş və əzilmiş qarağat əlavə edin. Qarışdırın və üzərinə bir xörək qaşığı xama əlavə edin

Diqqət: İsti su ilə üzünü yuyanlar

İsti su ilə qocaltdığınız dərinizi limon və buzla donduraraq gözəlləşdirə bilərsiniz. Üzünüzü isti su ilə yuyursunuzsa, qırışmasının qarşısını ala bilməzsiniz. Çimərkən belə isti suyun üzünüzə dəyməməsinə çalışın. Bunda

Sellüliti yox edən pəhriz

Sellülit hər bir xanımı narahat edən problemdir. Bunun üçün idmanla yanaşı ciddi pəhriz də saxlamaq lazımdır. Çünki artıq çəkidən xilas olmaqla sellülitləri məhv etmək mümkün deyil. Sellüliti yox edən pəhrizi təqdim edirik:

Gözəl bədən quruluşuna sahib olmağın 5 sirri

Arıqlamaq üçün 5 əsas qaydaya əməl etmək hər kəsə məsləhət görülür: vaxtında yatmaq, idmanla məşğul olmaq və düzgün qidalanmaq. Amma bunlarla yanaşı arıqlamağın bəzi sirləri də var. Xarici mətbuata istinadən həmin qaydalar

Tağı İbrahimovun qızının geyim kolleksiyası

ATV-nin keçmiş prezidenti Tağı İbrahimovun qızı, “Magura” moda evinin dizayneri Gülşən İbrahimovanın geyim kolleksiyası Dubayda nümayiş olunub

Modelləşdirmə

Model maddi və ya xəyali göstərilə bilən elə obyetdir ki, tədqiqat prosesində obyek orijinalı əvəz edir və onun bilavasitə öyrənilməsi obyekt orijinalı haqqında yeni biliklər verir.Model özünəməxsus bir idrak vasitəsidir.Tədqiqatçı onu maraqlandıran obyekti məhz onun köməyi ilə öyrənir. “Model” termini insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində geniş istifadə olunur.Hətta o dərəcədə çox istifadə olunur ki, modellər “dünyasının” harada qurtardığını müəyyənləşdirmək və idrak proseslərində nəyin modelləşditmə olmadığını demək o qədər də asan olmur.Model və modelləşdirmə anlayışlarının geniş yayılmasına baxmayaraq elmi ədəıbiyyatda onların birmənalı izahı yoxdur.Model sözü ”(fr. – modele,lat.-modulus – ölçü,nümunə)geniş mənada hər hansı obyektin,prosesin,hadisənin əvəzləyicisi kimi istifadə olunan obrazdır.Təsvir,sxem,çertyoj,qrafik,plan,riyazi ifadə və s.başqa sözlə model- real obyektin sadələşdirilmiş oxşrıdır.

Modellərin yaradılmasına və öyrənilməsinə yönələn insane fəaliyyətinə modelləşdirmə deyilir.

Modelləşdirmə üsulu bir tədqiqat aləti kimi insanın təbiət və cəmiyyətin inkişaf qanuna uyğunluqlarını dərk etməsi prosesində,ətraf aləmin praktiki dəyişdirilməsi yollarının axtarılmasında mühüm yer tutur.Son illlər computer texnologiyasının sürətli inkişafı nəticəsində bu üsula təkcə fiziklərin,mexaniklərin deyil,iqtisadçıların,sosioloqların,demoqrafların və digər elmlərin nümayəndələrinin marağı daha da artmışdır.Yeni elmi biliklər alınması üsullarının,o cümlədəm modelləşdirmənin tətbiqi istənilən elmi istiqamətin inkişafı üçün zəruri şərtlərdəndir.

Modelləşdirmə üsulu və vasitələri həm yeni faktların ixahında,həm də idarə etmə qərarlarının qəbul edilməsində səmərəli surətdə müvəffəqiyyətlə tətbiq olunur.Modelləşdirmə həm ayı-ayrı elmi istiqamətlərin ümumi cəhətlərini,həm də onların məzmun spesifikasını nəzərə almağa imkan verdiyindən,bu üsulun köməyi ilə elmin mühüm sahəsini-müasir elmi biliklərin sintezi məsələsini həll etmək mümkün olmuşdur.Mahiyyət etibarı ilə modelləşdirmə anlayışı elmi idrakla eyniləşdirilir,obyekti dərk etmək-onu modelləşdirmək kimi qəbul edilir.

Modelləşdirmə prosesi üç elementi özündə birləşdirir: Orijinal (tədqiqat obyekti) – qnoseoloji subyekt (tədqiqatçı) – model (öyrənilənlə öyrənən arasında vasitə)

. Biz real aləmdə tamamilə başqa bir M obyektini (o obyektinin modelini) yaradırıq.Modelin qurulması mərhələsi ( I ) obyekt — orijinala dair müəyyən biliklərin olmasını nəzərdə tutur.Model obyektin ən mühüm cəhətlərini əks etdirir və onun orijinala nə dərəcədə uyğun olmağı məsələsi konkret təhlil tələb edir. Modelləşdirilən obyektin bir cəhətinin dərindən öyrənilməsi, digər tərəflərin tədqiqindən imtina etmək hesabına başa gəlir.Odur ki,istənilən model orijinalı yalnız ciddi məhdud mənada əvəz edir. Modelləşdirmənin sonrakı (II) mərhələsində model müstəqil tədqiqat obyektinə çevrilir.Bu zaman model üzərində eksprimentlər (sınaqlar) aparırılır,modeli təyin edən əsas parametrlər dəyişdirilir və modelin müvafiq vəziyyətlərinə dair biliklər sistemləşdirilir. Bu mərhələnin yekunu model haqqında bitkin biliklər yığını (MB) olur.

Daha sonra (III) biliklərin modeldən original üzərinə köçürülməsi həyata keçirilir.Yeni biliklər sistemi (OB) formalaşdırılır.Eyni zamanda model dilindən orijinalın dilinə keçir. Nəhayət son mərhələdə (IV ) modelin köməyilə alınan biliklər praktikada yoxlanılır,obyektin ümumiləşmiş nəzəriyyəsini qurmaq və obyekti idarə etmək üçün istifadə edilir.Yekunda yenə də real obyekt problematikasına qayıdır.Modelləşdirmə dövri xarakterli prosesdir.Başqa sözlə ilk dörd mərhələli dövrdən sonra ikincisi,üçüncüsü və s. gələ bilər.Bu halda tədqiq olunan obyekt haqqında biliklər genişləndirilir və dəqiqləşdirili,başlanğıc model isə tədricən təkmilləşir.Obyekt haqqında ilkin biliklərin nisbətən az olması və modelin qurulmasında buraxılan səhvlər nəticəsində modelləşdirmənin birinci dövründən sonra aşkarlanan çatışmazlıqları sonrakı dövrlərdə aradan qaldırmaq olar.Odur ki, modelləşdirmə metodologiyasında kifayət qədər özünü təkmillləşdirmə imkanları nəzərdə tutulmuşdur.

1.2. Modelləşdirmənin formaları.

Modellərin formalarına görə dəqiqlik dərəcələrini nəzərə almaqla,zaman faktoruna görə, həyata keçirilmə üsulu baxımından və s. əlamətlərə görə təsnifatını vermək mümkündür.

Modelləşdirmə üsullarını şərti olaraq 2 böyük qrupda birləşdirmək olar: maddi və ideal modelləşdirmə. Maddi modellər təbii və ya süni mənşəli hər hansı maddi obyektlərdə təzahür olunur.İdeal modellər isə insan təfəkkürünün məhsuludur,belə modellərlə əmliyyatlar insanın şüurunda həyata keçirilir.

Maddi modelləşdimə üsullarında tədqiqatlar öyrənilən obyektin əsas həndəsi, fiziki,dinamik və funksional xarakteristikalarını əks etdirən model əsasında aparılır.Maddi modelləşdirmə üsulları 2 əsas qrupa ayrılır: fiziki modelləşdirmə və analoq modelleşdirmə.

Fiziki modelləşdirmədə real obyekt onun böyüdülmüş və ya kiçildilmiş surətil

ə əvəz olunur və tədqiqat da onun üzərində aparılır.Öyrənilən proses və hadisələrin xassələri sonradan oxşarlıq nəzərriyəsi əsaslında modeldən obyektə köçürürlür.Fiziki modellərlə obyekt – orijinal eyni təbiətli maddi obyektlərdi və eyni qanunlara tabedir. Belə modellər texniki elmlərdə güniş yayılmışdır: astronomiyada, hidrotexnikada, arxitekrurada,təyyarəqayırmada və s. Fiziki model adətən bir və ya bir neçə obuektə aid olur.Ona görə də universal xarakter daşımır.

Analoq modelləşdirmə fiziki təbiətlətləri müxtəlif olan,lakin formal cəhətdən eyni cür ifadə olunan (eyni riyazi tənliklərlə,məntiqi sxemlərlə və s.) proseslər və hadisələrin analogiyasına əsaslanır. Ən sadə misal, mexaniki rəqsərin eyni diferensial tənliklərlə təsvir edilən elektrik sxemlərinin köməyi ilə öyrənilməsidir.Belə modelləşdirmədə müxtəlif hadisərə aid olan tənliklərin oxşarlığı əsas təşkil edir.

Əgər müxtəlif təbiətli iki obyektin riyazi oxşarlığı faktı müəyyən olunmuşdursa,onda bir obyektin (modelin) uyğun fiziki xüsusiyyətlərindən digər obyektin (orijanalın) tədqiqatı üçün istfadə edilə bilər.

Qeyd edək ki, maddi modelləşdirmənin hər iki tipindən modellər ilkin obyektin maddi inikaslarıdırlar və modekllə orijinal öz həndəsi, fiziki və başqa xarakterisikaları ilə bir-birinə bağlıdırlar.Belə ki, tədqiqat prosesi təbii eksperimentdən ibarət olub,modelə maddi təsirlərlə sıx bağlıdır.

İdeal modelləşdirmə maddi modelləşdirmədən prinsipial fərlənir.Belə modelləşdirmə obyektlə modelin analogiyasına deyil, idealın (fikrinin) analogiyasına əsaslanır və nəzəri xarakter daşıyır.İdeal modellər sinfi hər şeydən əvvəl real həqiqəti formalaşdırmaq dərəəsinə görə fərqlənən kifayət qədər müxtəlif modelləri birləşdirir.Elmi idrakda ideal modelləşdirmənin əsas iki tipini fərqləndirirlər: intuitiv modelləşdirmə və işarə modelləşdirməsi.

İntuitiv modelləşdirmə dedikdə obyekt haqqında formalizə edilə bilməyən və ya ona ehtiyacı olmayan intuitiv təsəvvürlərə əsaslanan modelləşdirmə başa düşülür.Bu mənada məsələn, hər bir insanın həyat təcrübəsi ətraf aləmin intuitiv modeli sayıla bilər.

İşarə modelləşdirməsi müəyyən növ işarələrdən (sxemlər,qrafiklər,çertyojlar,düsturlar,simvollar yığımı və s.) və işarə çevirmələrindən model kimi istifadə edilməsinə əsaslanır.İçarə modelləşdirməsinin mühüm növlərindən biri riyazi modelləşdirmə sayılır.

Riyazi modelləşdirmədə obyektin tədqiqi riyaziyyat dilində formulə edilmiş model vasitəsilə bu və ya digər riyazi üsullardan istifadə etməklə həyata keçirilir.Riyazi modelləşdirməyə klassik misal mexanikanın əsas qanunlarının riyazi vasitələrlə təsviri və tədqiqidir.

Baxılan növ modellərlə yanaşı dinamik və statik,makrotip və mikrotip,diskret və kıəsilməz,determinə olunmuş və stoxastik,am və tam olamyan və s. modellərdən də danışmaq olar. Əsas olan budur ki, bir tədqiqat üsulu kimi modelləşdirmə özündə iki ardıcıl mərhələni birləşdirir: modelin qurulması prosesi və modelin köməyi ilə obyekt — orujinalın öyrənilməsi prosesi. Bu mərhələlər qarşılıqlıdırlar və modelin qnoseoloji əhəmiyyətini şərtləndirir. Onlar müxtəlif tip modellərdə müxtəlif dərəcədə təmsil olunmuşlar.

1.3 Riyazi modelləşdirmə.

Riyazi modelləşdirmə bütün mümkün proseslərin və hadisələrin riyazi vasitələrin köməyi ilə təsviri ,əks etdirilmısi,öyrənilməsi və proqnozlaşdırılmasıdır.Riyazi modelin,daha doğrusu funksiyaların,tənliklərin,bərabərsizliklərin və digər münasibətlərin köməyi ilə inikas edilən istənilən təbiətli obyekt(fiziki,kimyəvi,iqtisadi,sosial vəs.)müvafiq riyazi məsələləri tədqiq etmək və həll etmək yolu ilə anlaşıla bilər.

Demək olar ki,riyazi modelləşdirmə bir tərəfdən fundamental araşdırmaların nəticələrinin xalq təsərrüfatı praktikasında tətbiqi vasitəsidir,digər tərəfdən ən fundamental işləmələrin intensivləşdirilməsi üçün alətdir.

İstənilən obyektin,hadisənin və ya prosesin riyazi modeli üç əsas elementi özündə birləşdirir:a) obyektin axtarılan xarakteristikaları (məchul kəmiyyətlər) – vektor: Y= (y_i); b) modelləşdirilən obyektə nəzərən xarici şərtlərin xarakteistikası: X=(x_j); c) obyektin daxili parametrlərinin toplusu – D. Modeldən kənarda təyin olunan X şərtləri və D parametirlər toplusu ekzogen kəmiyyətlər, modelin köməyi ilə təyin olunan Y vektoruna daxil olan kəmiyyətlər endogen kəmiyyətlər adlanır.

Riyazi modelin obyektin X xarici şərtlərini(“giriş”) obyektin axtarılan Y xarakteristikasına (“çıxış”) çevirən xüsusi qurğu kimi interpretasya etmək olar.Xarici şərtlər,daxili parametrlər və axtarılan xarakteristikalar arasındakı münasibətlərin ifadə üsuluna görə riyazi modellər iki əsas tipə -struktur və funksional modellərə bölünür.

Struktur modellər obyektin daxili qurluşunu(onun tərkib hissələrini,daxili parametrlərini,onların”giriş” və “ çıxış” arasında əlaqələrini və s. əks etdirir.Bu tip modellərin üç növünü ayırmaq mümkündur

-Bütün məhcullar obyektin daxili parametrlərinin və xarici şərtlərin aşkar funksiyaları şəklində ifadə olunurlar

-məchullar məlum munasibətlər (tənliklər,bərabərsizliklər və s. sistemindən birgə təyin olunurlar:

-Model (1.2)tipli münasübətlərdən ibarətdir ,lakin bu münasibətlərin konkiret şəkili məlum deyil(model müəyyən mənada “yarımçıqdır”);rahztlıq namimə bu tip modelləri(1.3) ilə işarə edəcəyik.

İlk iki(1.1) və (1.2) modelləri tamamilə müəyyən riyazi məsələrdir və analitik ifadələr yaxud ədədi alqoritimlər vasitəsi ilə həll edilə bilər.(1.1) modeli analitik həll verir.Şübhəsiz ki,həllin bu formada alınması həm praktiki nöqteyi nəzərdən və həm də əyanilik baxımından çox cəlb edicidir lakin belə həllərin alınması imkanları xeyli məhdudur.Hətta, ilk baxışda sadə görünən riyazi məsələlərin həllini həmişə analitik düstur şəklində ifadə etmək mümükünsüzdür.

(1.1) Məsələsinə gətirilə bilməyən (1.2) tipli məsələləri həll etmək üçün müvafiq alqoritm tapılmalıdır.

Modelləşdirmə prosesində ,o cümlədən ,modellərin qurulmasında EHM böyük rol oynayır. Təsadüfü deyildir ki, bu gün əksər elm sahələrində aparılan mükəmməl tədqiqatların əsasını kompüter modelləşdirilməsi,EHM-də riyazi modelləşdirmə və hesablama sınağı təşkil edir.

Mürəkkəb sistemlərin fəaliyyət prosesi EHM-də realizə olunan müəyyən alqoritm şəkilində göstərilir ki, bu da imitasiya modelləşdirilməsinin mahiyyətini təşkil edir.İmitasiya modelləşdirilməsi kifayət qədər çevik modelləşdirmə üsuludur. Onun əsas ideyasını sistem haqqında bütün mövcud informasiyadan maksimum istifadə etmık əsasında analtik çətinlikləri dəf etmək imkanı qazanmaq və sistemin fəaliyyətinə dair qoyulan bütün suallaracavab tapmaq təşkil edir.Araşdırılan proses üçün obyektin elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsini initasiya edən və verilən D və X parametirlərinə görə Y məhçulunu təyin etməyə imkan verən müəyyən modelləyici alqoritim ( EHM üçün )qurulur. Bu zaman bütün prosesin ayrı –ayrı hissələrinin və onların əlaqələrinin təsviri üçün “adi “riyazi modellərdən istifadə oluna bilər.İmitasiya sistemləri ilə iş EHM-də həyata keçirilən ekisperimentdən ibarətdir.Ekisperimentin gedişində modelin ekzogen dəyişənləri ,parametirləri variyasiya edilir,onun strukturu təkmilləşdirilir,qəbul dilmiş fərziyyələr dəqiqləşdirilir.

Funksional modellərdə obyektin daxili strukturu öyrənilmir və təbii ki,struktura dair informasiyadan da istifadə olunmur.Başqa sözlə, funksional modellərin köməyi ilə öyrənilən obyekt daxili strukturu tamamilə görünməyən abstrakt bir obyekdir ( “qara qutu”prensipi).Funksional model obyektin fəaliyyətini elə ifadə edir ki,”girişdə” X qiymətini verməklə,”çıxışda”Y qiymətinə almaq mümkün olsun:

Burada D informasiyası iştirak etmir.Belə tip modelləri qurmaq,X və Y dəyişənləri arasında əlaqə formasını( Z funksiyasını ) tapmaq deməkdir.

Riyaziyyat və iqtisqdiyyat. İqtisadi – riyazi modelləşdirmə prosesi.

Hələ qədim zamanlardan özünü dərk prosesinin nə qədər çətin olduğu məlumdur. Buna görədə də aydındır ki, iqtisadiyyat haqlı olaraq ən çətin ( və həm də maraqlı) elmlər sırasına aid edilməlidir.Ona görə ki,öyrənməklə,ideal halda tədqiqatçı hər şeylə yanaşı,onun hər bir hissəsinin necə işləməsini anlamalıdır.

Hər bir elm təbiətin yaxud cəmiyyətin müəyyən məsələlərinin cəvabını,həllini verməyi bacarmalıdır.İqtisadi problemlərin öyrənilməsi mexanizmini aydın təsəvvür etmək üçün belə bir məsələyə müraciət edək.Tutaq ki, müəyyən aqrofirmanın optimal fəaliyyətinin təşkili ilə məşğul olmalıyıq.Başqa sözlə,hansı sahələrdə bitkiləri becərmək lazımdır, heyvandarlıq və quşçuluq nə dərəcədə məşğul olmalıdır,hansı həcmlərdə məhsul hazırlanmalıdır? və s.kimi məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir.

Hər şeydən öncə qəbul ediləcək qərarlara hansı amillərin daha təsirli olduğu dəqiq ayırd edilməlidir. Baxılan halda torpaq sahəsinin miqdarı,bitkilərin məhsuldarlığı və onlara təlabat,ət və süd məhsullarına,yumurtaya olan təlabatlar,heyvandarlıq və quşçuluğun təşkili üçün imkanlar və başqaları belə amillərdəndir.

Belə bir analogiya yerinə düşər. Təsəvvür edin ki,sahildən Xəzər dənizinə kifayət qədər böyük daş atılmışdır və bu zaman dənizdə yaranan dalğaların yayılmasını tədqiq etmək istəyirik. Nəzəri baxımdan daşın düşməsi dənizin bütün səthində rəqslər əmələ gətirəcəkdir.Ancaq ,tamamilə aydındır ki,elə daşın düşdüyü yerdən artıq on metrlərlə aralıda suyun rəqsi hərəkəti nəzərə alınmaz dərəcədə olacaqdır. Beləliklə,praktiti məqsədlər üçün bütün su səthinin deyil, onun çox kiçik hissəsinə təsir göstərilir. Müvafiq olaraq qəbul edilən qərarlara təsir göstərən amilləri ayırarkən, elələrini nəzərə almaq lazımdır ki,təsiri hiss olunsun. İndi bu amillərin tə”sirinin necə büruzə verməsini aydınlaşdırmaq lazımdır. Məsələn,mal-qara üçün tövlənin genişləndirilməsi sürünün sayını artırmağa imkan verir. Hər hansı bitkinin məhsuldarlığı yüksək olduqca,onun becərilməsindən alınan gəlirdə çox olar və s.Başqa sözlə ,amillərə kefiyyətcə qiymət verilir.Uzun illər boyu iqtisadiyyatda məhz kefiyyətcə qiymətləndirmə yaxud sadə kəmiyyət qiymətləndirmələri tipik hal olmuşdur.Bu zaman bir-iki amilin dəyişməsindən alınan təsirlərə baxılmış, qalan amillər sabit hesab edilmişdir.Müasir inkişaf etmiş təsərüffat sistemi daha dəqiq iqtisadi tövsiyyələr tələb edir.

Beləliklə, iqtisadiyyatın öyrənilməsi əsasında modelli yanaşma durmalıdır. Baxılan məsələnin müəyyən dərəcədə hər hansı xassələri və hadisələri modelləşdirən ayrı-ayrı modellərin bütöv sistemi işıqlandıra bilər.

İqtisadiyyatda da belədir.Artıq indi aydındır ki,iqtisadiyyatın öyrənilməsində modelli yanaşmanı qəbul etməklə, biz həm də sistemli yanaşmanın da zəruriliyini qəbul etməliyik. Yalnız iqtisadiyyatı müxtəlif səviyyələrdə təmsil edən modellər sistemi iqtisadi hadisələrin bütün cəhətlərini kifayət qədər yaxşı göstərə bilər.Xalq təsərrüfatının müxtəlif həlqələrinin idarə olunmasının optimal yollarını tapmağa imkan verər. Beləliklə, iqtisadiyyatın öyrənilməsinin əsasını məhz qarşılıqlı əlaqəda olan modellər sistemi təşkil edir. İqtisadi proseslərin və hadisələrin mürəkkəbliyi, iqtisadi sistemin inkişafına obyektiv və subyektiv amillərin təsiri iqtisadi müşahidələrin və ölçmələrin şətinliyi, bir çox iqdisadi hadisələrin bilavasitə ölçülməsinin mümkünsüzlüyü məhz riyazi modelləşdirmə metodologiyasını tələb edir.İqtisadi inkişafda təsadüflük və qeyri-müəyyənlik, obyektiv proseslər haqqında informasiyanın natamam və qeyri dəqiq olması,təbiət hadisələri,beynəlxalq vəziyyətlə bağlı müxtəlif subyektiv amillər riyaziyyatın ehtimal nəzərriyyəsi və riyazi statistika kütləvi xidmət nəzərriyyəsi kimi sahələrinin üsullarının tətbiqinə ehtiyac yaranır.

İqtisadi – riyazi modellərin təsnifatı.

İqtisadi proseslərin və ya obyektlərin riyazi modellərini qısaca iqtisadi – riyazi modellər adlandırırılar.Bu modellər iqtisadi mproseslərin qanunauyğunluqlarını riyazi münasibətlərin köməyi ilə abstrakt şəkildə ifadə edir.

Təyinat məqsədinə görə iqtisadi-riyazi modellər iki tipə bölünür:nəzəri-analitik və tətbiqi modellər. Nəzəri- analitik modellər iqtisadi proseslərin ümumi xassələrinin qanunauyöunluqlarının tədqiqində ,tətbiqi modellər konkret iqtisadi məsələlərin həllində isifadə edilir.

Riyazi modellərin ümumi təsnifatına uyğun olaraq,iqtisadi-riyazi modellərdə struktur və funksional modellərə,həmçinin aralıq forma olan struktur-funksional modellərə ayrılır.Planlaşdırmada və idarə etmədə obyektlərin daxili qurluşunu və altsistemlərin qarşılıqlı əlaqəsini bilməyin böyük əhəmiyyəti var.Ona görə də iqtisadiyyatda tez-tez struktur və struktur-funksional modellər tətbiq olunur.Struktur modellərin tipik nümunəsi sahələrarası əlaqələr modelidir.Funksional modellər iqtisadi tənzimləmədə tətbiq edilir.Bu zaman obyektin fəaliyyətinə “giriş” parametirlərini dəyişməklə tə”sir edilir.Əmtəə-pul münasibətləri şəraitində istehlakçıların davranışı modeli belə modeldəndir.

İqtisadi tədqiqatlara prensipcə müxtəlif yanaşma tərzinə görə deskriptiv və normativ modelləri fərqləndirirlər.Deskripitiv modellər müşahidə olunan hadisələri yalnız izah edir və ya passiv proqnoz verir,obyekt necədir?,nədən ibarətdir? Və ya nə cür inkişaf edər? Suallarını cavablandırır.Normativ modellər məqsədyönlü fəaliyyəti əsas tutur,obyekt necə olmalıdır,necə qurulmalıdır? Və ya necə fəaliyyət göstərməlidir? suallarını cavablandırır.Normativ modellərə optimal planlaşdırma modelləri nümunə ola bilər.Bəzi istehsal funksiyaları və istehlakçının tələb funksiyaları deskriptiv modellərdəndir.

İqtisadi-riyazi modelin deskriptiv yaxud normativ olması təkcə onun riyazi strukturunun deyil, bu modelin istifadə olunma xarakterindən də asılıdır.Məsələn ,sahələrarası valans modeli keçmiş dövürün təhlili yaxud passiv proqnoz üçün istifadə edilərsə, deskriptiv hesab olunur. Həmin riyazi model xalq təsərrüfatının inkişafının balanslaşdırılmış variantlarının hesabatı üçün tətbiq olunursa,onda normativdir.

Səbəbiyyət-nəticə əlaqələrinin əks etdirilməsi xarakterinə görə sərt determinist modelləri və təsadüfi, qeyri -müəyyən amilləri nəzərə alan modelləri ayırırlar.determinist modellər iqtisadi hadisələrin tamamilə müəyyənliyinə əsaslanır.Ehtimallı adlanan ikinci tip modellərin ifadə etdiyi proseslərin nəticələri təsadüfü kənar amilərin təsindən aslıdır və onu bu və ya digər dərəcədə öncədən görmək olar.Bəzən planlı təsərrüfatı determinə olunmuş qəbul edirlər. Lakin, iqtisadi sistemlərə ehtimalla yanaşmaq məsləhətdir.ehtimallı iqtisadi sistemlərin modelləri iqtisadi – statistik üsulların tətbiqini tələb edir.

Zaman amilinə görə iqtisadi – riyazi modellər statik və dinamik modellərə bölünür.Statik modellər iqtisadi sistemin müəyyən andakı halını əks etdirir, dinamik modellər isə sistemin zaman görə inkişafını, hərəkətini öyrənir. Obrazlı ifadə ilə desək, birinci halda kinofilmdən bir kadrı, ikinci halda bütöv kinonu görürük. Zaman bir dəyişən kəmiyyət kimi bu modellər də kəsilməz və ya diskret şəkildə iştirak edə bilər.

Riyazi aslılıqların forması baxımından iqtisadi- riyazi modellər daha müxtəlifdir: xətti,qeyri- xətti,qabarıq və s.Təhlil və hesablamalar nöqteyi nəzərindən xətti modellər daha geniş yayılmışdır.Xətti və qeyri – xətti modellər arasındakı fərq təkcə riyazi deyil,həm də nəzəri xətt iqtisadi baxımdandır.

Modeldə iştirak edən ekzogen və endogen dəyiçənlərin nisbətinə görə açıq və qapalı modellər var.Tam aşıq model yoxdur: modeldə heş olmasa bir endogen dəyişən var.Tam qapalı iqtisadi-riyazi modellər (ekzogen dəyişənləri olmayan) lap azdır.Açıq modellər modelləşdirilən obyektin xarici mühitlə qarşılıqlı təsirini nəzərə alır,əksinə qapalı modellərdə bu nəzərə alınmır.Qapalı modellərdə obyekt xarici mühitdən təcrid olunmuş kimi götrülür.Etiraf etmək lazımdır ki,əslində belə iqtisadiyyat mümkünsüzdür. Hər ölkənin ixracı da var, idxalı da,yəni sistem qapalı deyil.

İqtisadi-riyazi modellərin təsnifatını yenə davam etdirmək olar: kəsilməz və diskret dəyişənli modellər,qarışıq dəyişənli modellər; mikro və makro modellər,nöqtəvi və fəza modelləri və s.Beləliklə, iqtisadi-riyazi modfellərin ona yaxın əlamətə görə təsnifatını verdik.İqtisadi-riyazi tədqiqatlar intensivləşdikcə təsnifat problemi də çətinləşir.Əlbəttə,şübhəsiz ki, yeni tip modellərin və yeni təısnifat əlamətlərinin yaranması ilə yanaşı müxtəlif tipli modellərin inteqrasiyası prosesi də gedir.

1.6. İqtisadi-riyazi üsulların təsnifatı və tətbiq sahələri.

Ümumiyyətlə,iqtisadi-riyazi üsullar,iqtisadi-riyazi fənnlər kompleksinin ümumi adıdır.İqtisadi-riyazi üsullar iqtisadi sistemin ayrı – ayrı elementlərinin əlaqəsini formalizə etmək üçün tətbiq olunan riyazi aparatdır,ümumi kibernetik qanunauyğunluqlar və prinsiplərdir.Riyaziyyat, kibernetika və iqtisadiyyat elmlərinin qovuşuğunda yerləşən bu fənlərin ümumi qəbul olunmuş təsnifatı yoxdur.Lakun bu üsulların səmərəli tətbiqi hır şeydən öncə onların ciddi və dərindən öyrənilməsini və deməli müəyyən sistemçatikasını tələb edir.Məqsədə uyğun da təsnifat əlaməti də seçilir.İqtisadi-riyazi üsullarını öyrənilməsinin məqsədi onların realizə edilmə məqsədini açmaqda,daha səmərəli tətbiq sahələrini müəyyənləşdirməkdən ibarət olduğuna görə təsnifat əlaməti olaraq, məsələn,istifadə olunan riyazi aparatının xarakterini götürmək mümkündür.Bu əlamətə görə klassik və tətbiqi riyaziyyatın üsullarını ayırmaq olar.

Klassik riyazi üsullar riyazi analiz və ehtimal nəzərriyəsini əhatə edir.Riyazi analiz üsulları öz növbəsində diferensial və variasiya hesabı kimi təsnif oluna bilər.Bu üsullardan təqvim-plan normativlərinin parametrlərinin hesablanmasında istifadə etmək məqsədə müvafiq sayıla bilər.

Tətbiqi riyaziyyat üsulları kifayət qədər genişdir.Buraya aid edilən üsullar elementar hesablamaların tərkibunə realizə üsullarına,istifadə olunan vasitələrə və s. görə rəngarəngdir.Göstərilən əlamətlərin mahiyyətinə görə bu qrup üsulları daha sonra belə təsnif etmək olar:optimal proqramlaşdırma,riyazi statistika və ehtimal nəzərriyyəsi,kombinator üsullar,cədvəllər nəzərriyyəsi,oyunlar nəzərriyyəsi,kütləvi xidmət nəzərriyyəsi,ehtiyatların idarə olunması,ekspert qiymətləndirmələri.

Optimal proqramlaşdırma müəyyən məhdudiyyət şərtlərinin ödənildiyi mümkün həllər şoxluöunda bu və ya digər məqsədə çatma dərəcəsini qiymətləndirmək üçün seçilən məqsəd kriteriyasının optimal qiymətinin tapılması məsələsinin həlli üçün üsullar yığımıdır.Proqramlaşdırma məhfumu sırf iqtisadi məna daşıyır və qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün məhdud ehtiyatların ən əlverişli yolla paylanması deməkdir.Riyaziyyatda optimum axtarılan məsələlər ekstremal məsələlər adlanır.Bunlarda müəyyən məqsəd funklsiyasının maksimum və ya minumum qiymətini tapmaq tələb olunur.Optimal proqramlaşdırmanın geniş yayılmış sahəsi olan xətti proqramlaşdırma dəyişənləri arasında xətti aslılıqlarala xarakterizə olunan ekstremal məsələlərin həlli nəzərriyyəsi və üsullarına həsr olunmuşrur.Xətti proqramlaşdırma məsələlərində EHM-lərdən istifadə edilməsi,modellərdə yüzlərlə və minlərlə,tənliklər və bərabərsizliklər daxil etməyə imkan verir.Əgər məchul dəyişənlərin tapılması zamanı omlardan birinin və ya bir neçəsini yalnız tam qiymətlər alınması tələb olunarsa,onda bu halad qoyulan məsələni həll etmək üçün tam ədədli proqramlaşdırma üsullarından istifadə etmək zəruridir.

Adları çəkilən optimal iqtisadi-riyazi üsullar müəssisənin illik istehsal proqramının formalaşdırılması,yüklərin optimal daşınması,dəzgahların optimal yerləçdirilməsi, məmulatların işə salınması,təqvim plan qrafiklərinin işlənməsi və s. kimi plan məsələlərinin həllində istifadə olunur.

Dəyişənlər arasında aslılıq qeyri-xətti xarakterli olduqda qeyri-xətti proqramlaşdırma üsullarından istifadə edilir.qeyri-xətti proqramlaşdırma üsulları sırasında kvadratik və qabarıq proqramlaşdırmanı ayırmaq olar.Qabarıq proqramlaşdırma ya məqsəd funksiyası yaxud da məhdudiyyət şərtləri qabarıq olan qeyri xətti ekstremal məsələlərin xüsusi həll üsullarının toplusudur.Kvadratik proqramlaşdırma məhdudiyyıət şərtləri xətti,məqsəd funksiyası isə ikidərəcəli çoxhədli olan xüsusi sinif ekstremal məsələlərin həll üsulları toplusudur.Kvadratik proqramlaşdırma məsələlərini həll etmək üçün ümumi qabarıq prooqramlaşdırma məsələsinin həlli üsulları da tətbiq oluna bilər.

Dinamik proqramlaşdırma üsullarının tətbiq olunduğu optimallaşdırma məsələlərində proseslərə dinamik inkişafda baxmaq zərurəti yaranır.Bu zaman hesablama prosedurası özünəməxsus sxem üzrə realizə olunur.Dinamik proqramlaşdırma üsullarının əsasında amerika riyaziyyatçısı R.Bellmanın optimallıq prinsipi durur.Baxılan üsulların əsasında həllin axtarılması prosesi çoxaddımlı prosesdir.

Klassik riyazi proqramlaşdırma üsulları vasitəsilə realizə edilə bilməyən məsələləri həll etmək üçün kombinatorika üsullar, məsələn budaqlar və sərhədlər üsulu istifadə edilir.Baxılan üsullara icraçının təcrübəsinə,intuisiyasına əsaslanan evristik üsullar yaxındır.Kombinatorika üsulları ilə həm dəqiq,həm də təqribi həllər almaq olar.

Kifayət qədər geniş sinif iqtisadi problemlərin araşdırılmasında oyunlar nəzəriyyəsi,qraflar nəzərriyyəsi geniş tətbiq olunur.Qeyri- müəyyənlik şəraitində qərarlar qəbul edərkən oyun modellərindən istifadə etmək məqsədyönlüdür.Mürəkkəb elmi tədqiqat, təcrübə-konstruktor və istehsal işlıri komleksinin optimal yerinə yetirilməsində qraflar nəzəriyyəsinə əsaslana şəbəkə planlaçdırılması və idarəetmə üsulları böyük səmərə verir.

İqtisadö-riyazi üsullar mürəkkəb bilik sahəsidir,onun kifayət qədər effektiv mənimsənilməsi böyük səy tələb edir.Riyaziyyatın düzgün tətbiqi isə xalq təsərrüfatının istinasız olaraq bütün sahələrində və bütün səviyyələrində idarəetmənin keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırmaöa qadirdir.Yeni kompyuter texnologiuyalarının intensiv tətbiqi şəraitində bu üsulların əvəzsiz rolunu inkar etmək olmaz.

İqtisadi məsələlərin EHM-də həlli.

İqtisadi-riyazi modelləşdirmə prosesinin əsasında ilk növbədə müəyyən iqtisadi məsələ durur.Bu məsələ üçün riyazi model qurulur.Sonrakı mərhələdə bu modelin analuzi üçün ya alqaritm işlənir,ya da əvvəlcə yaradılmış alqaritmdən istifadə olunur.Model və alqaritm kifayət qədər mürəkkəb deyilsə,onda modelin analitik tədqiqi də mümkün ola bilər.Əks halda,bu alqaritmi EHM-də realizə edən proqram tərtib edilir.EHM-də model üzrə hesablamalar yerinə ye4tirildikdən sonra nəticələr hökmən müvafiq predmat sahəsinin fajtiki informasiyası ilə müqayisə edilir.Bu müqayisə modelin adekvatlığına əmunlik üçün model hesablamalarına inanmaq və onlardan istifadə etmək üçün vacibdir.

Əgərhesablamalrın nəticələri real həqiqətdən tamamilə uzaq olarsa,onda qurulmuş modelə qayıtmaq lazımdır,ola bilsin ki, onun təkmilləşdirilməyə ehtiyacı var.Alqaritmdə və yaxud EHM üçün proqramda da səhvlər mümkündür.Nəticələr tədqiqatçını qane edənə qədər təkmilləşmələr davam etdirilə bilər.

Şübhəsiz ki,nə riyazi model,nə onun tədqiqi üçün alqaritm,nə də EHM ayrılıqda kifayət qədər mürəkkəb məsələni həll edə bilməz.Lakin,onlardan birlikdə istifadə etməklə iqtisadi obyektləri dərk etmək və insanların manefeyi naminə onları idarə etmək mümükündür

• Teqlər:
• informatika
• , Modelləşmə
• , Model
• , riyazi modelləşmə.