Monqol dilləri ailəsi
Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur. Türk dilləri ailəsi bir neçə qrupa bölünür: oğuz qrupu, qıpçaq qrupu, qarluq qrupu.
Türk dilləri ailəsi. Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu
İnsan cəmiyyətinin yarandığı dövrlərdə dünya dilləri az sayda olmuşdur. Daha sonra isə bir dil arasında bölünmə baş vermiş, bir dildən onlarla dillər əmələ gəlmişdir. Təbii haldır ki, dillərin yaranma prosesi zamanı da onlarla dil ölmüşdür. Beliklə, dünyada 3500-dən çox dil meydana gəlmişdir. Bir kökdən yaranan dillər qohum dillər hesab olunur. Qohum dillərin isə hamısına birlikdə dil ailəsi deyilir. Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə daxildir. Qohum dillərin yaranması ağacın qol-budağa ayrılmasına bənzəyir. Məsələn, qədim ulu türk dili bu dillərə ayrılır: oğuz dili, qıpçaq dili, qarluq dili və s. Sonra isə bu dillər də öz növbəsində ayrı-ayrı dillərə ayrılır. Oğuz dilindən türkmən dili, qaqauz dili, Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsi yaranır. Qıpçaq dilindən qazax qırğız, tatar, başqırd, qumuq və s. dillər yaranır. Qarluq dilindən özbək, uyğur, salur və s. dillər yaranır. Dil şaxələrinə dil qrupları da deyilir. Azərbaycan dili, Türkiyə türkcəsi, türkmən dili, qaqauz dili oğuz qrupunu təşkil edir. Ayrılma zamanı eyni budaqdan olan dillərin lüğət tərkibi, fonetik və qrammatik quruluşları bir-birinə yaxın olur. Bunun üçün də eyni dil qrupuna mənsub insanlar bir-birilərini daha yaxşı anlayır. Bugünkü Azərbaycan dilinin fonetik sistemi, lügət fondu və qrammatik quruluşu artıq birinci minillikdə təşəkkül tapmışdı. Bu isə Azərbaycan xalqının varlığından, mövcud olmasından xəbər verir. Dillərin bir-biri ilə qohum olması ilə yanaşı, həm də onların tipoloji bölgüsü var. Tipoloji bölgüdə sözlərin morfoloji quruluşu əsas götürülür. Buna görə də dünya dilləri bir neçə qrupa bölünür. Bəzi dillər vardır ki, onlarda, ümumiyyətlə, şəkilçi olmur, sözün kökü dəyişmir. Belə dillərə kök dillər (amorf dillər)deyilir. Vyetnam və Çin dilləri amorf dillər qrupuna aiddir. Bəzi dillər də vardır ki, onlarda sözün kökü həm içəridən dəyişir, həm də şəkilçi sözün müxtəlif yerlərində, yəni əvvəlində,axırında işlənir. Sözün müxtəlif yerlərində işlənməsinə görə şəkilçinin bir neçə növü metdana çıxır: prefiks (ön şəkilçi ), infiks (ortada gələn şəkilçi), suffiks (son şəkilçi). Şəkilçi sözün müxtəlif yerlərində yerlərində gəldiyi üçün söz dəyişir, fleksiyaya uğrayır. Ərəb dilindəki sözlərin çoxu fleksiyaya uğrayır. Məsələn, n əzər – nazir- mənzərə; nəsr -nair – mənsur; hökm- hakim-məhkəmə-məhkum- mühakimə və s. Bu sözlər fleksiyaya uğramışdır, yəni daxildən dəyişilmişdir. Belə dillərə flektiv dillər deyilir. Bütün türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində sözün kökü həmişə dəyişməz olaraq qalır. Sözün kökü həmişə müstəqil mənalı olur. Dilmizdəki şəkilçilər – istər sözdüzəldici olsun, istər sözdəyişdirici söz kökündən sonra gəlir. Belə dillər isə iltisaqi (aqlütinativ) dillər adlanır. «Aqlütinasiya» yapışma deməkdir, buradan da göründüyü kimi, yəni şəkilçi sözə yapışır. Təbiidir ki, iltisaqilik prinsipinə uyğun gələn, onun tələblərini yerinə yetirən türk mənşəli sözlərdir. Dilimizdə alınma sözlərin də çoxluq təşkil etməsi danılmazdır. Sözlər dilimizə ya ərəb və fars dillərindən, ya da rus və avropa dillərindən keçmişdir. Həmin sözlər alınma olduqları üçün bəzən iltisaqilik prinsipindən kənara çıxır. Məsələn, sözün əvvəlinə şəkilçi artırılır: ərəb- fars mənşəli sözlər – naməlum, laməlan, baməzə; Rus -Avropa mənşəli sözlər – antifaşist, a normal. Bəzi sözlər vardır ki, şəkilçini ayırdıqda kök məna vermir. Məsələn, Rus-Avropa mənşəli sözlərdə-bioloji, frazeologiya sözlərində – loji, logiya şəkilçidir, bunları kökdən ayırdıqda kök məna vermir. Ərəb -fars mənşəli sözlərdə mənəvi, lüğəvi sözlərində – vi şəkilçidir, ancaq mənə və lüğə sözləri dilmizdə yoxdur. Lakin öz dilimizə məxsus olan nadinc və nakişi sözlərindəki – na ön şəkilçisi türk mənşəli olan dinc və kişi sözlərindəki- na ön şəkilçisi türk mənşəli olan dinc və kişi sözlərinə artırılmışdır. Və yaxud da dilimizdə olan alçaq, alçal sözlərində – q-l, kiçik, kiçil sözlərindəki -k,-l çəkilçidir. Lakin bunları kökdən ayırsaq, kök məna verməyəcək, müstəqil kök olmayacaq. Ona görə də belə sözlər sadə sözlər hesab olunur, bunlarda hələ morfoloji sabitlik yaranmayıb.
Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.
Dillərin genetik təsnifatı
Dünyada danışılan dillərin hamısı bir Dil Ailəsinə mənsubdur. Ən doğru təsnif etmə, kökə görə edilmiş olan ‘dil ailələri’ təsnif etməsidir. Yəni eyni dil ailəsinə mənsub dillərin, eyni kökdən, bəlkə də eyni primitiv dildən törədiyi qəbul edilir.
Çoxu dilin yazılı tarixi çox qısa olduğu üçün, çox az dilin qəti kökü bilinməkdədir. Dil ailələrinin təyin olunması, uzun elmi işlər nəticəsində mümkün olmuşdur.
Dil ailələri ağac sxemi olaraq göstərildikləri üçün özlərinə dil ağacı da deyilir. Bu səbəblə, alt hissələrinə də dil qolları deyilir. Bəzi dillər, heç bir ola bağlı deyildirlər və buna görə onlara mücərrədlənmiş dillər deyilir. Məsələn Yunanca, Hind Avropa Dil Ailəsinə mənsub mücərrədlənmiş bir dildir.
Köklərinə görə təməl dil ailələri bunlardır:
Mündəricat
- 1 Hind-Avropa dilləri
- 1.1 Avropa qolu
- 2.1 Sami dilləri
- 2.2 Misir dilləri
- 2.3 Liviya və Bərbər dilləri
- 6.1 Ural dilləri
- 6.2 Altay dilləri
Avropa qolu
- German qrupu: ingilis, alman, holland, afrikaans, isveç, norveç, dan, island, idiş.
- Roman qrupu: fransız, ispan, italyan, portuqal, rumın, katalon, provansal, sefard.
- Slavyan qrupu: rus, ukrayna, belorus, serb, xorvat, bosniya, bolqar, makedon, sloven, slovak, çex.
- Baltik qrupu: Pruss (ölü dildir), litva dili, latış dili.
- Kelt qrupu: breton, qall, irland, şotland, kernevek (İngiltərənin Kornuoll bölgəsində), vall, men.
- Yunan qrupu:
- Alban qrupu:
Hami-Sami dilləri ailəsi
Sami dilləri
Ərəb, ivrit, aramey, Suriya və Tunis dilləri, Həbəş–zənci dilləri və ölü dil sayılan akkad dili.
Misir dilləri
Qədim Misir dili, kopt dili.
Liviya və Bərbər dilləri
Çin, Tibet və Birma dilləri.
Orta və Cənubi Afrikada danışılan Bantu dilləri.
Şimali kartvel qrupu-svan dili, zan qrupu-meqrel və laz dilləri və cənubi kartvel qrupu-gürcü dili. Gürcü dili onlarla ləhcəyə və yüzlərlə şivəyə sahibdir. Zan qrupu bəzən bir dil, lazca və meqrelcə isə onun ləhçələri hesab edilirlər. Şimali kartvel qrupunu təşkil edən svan dili özlüyündə dörd ləhcəni ehtiva edir: yuxarıbal, aşağıbal, laşx və lentex ləhcələri hazırki Gürcüstan Respublikasının şimalında dağlıq bölgədə dar ərazidə İnqura və Tsxenis-Tsxali yüksəklikləri arasında yayılmışdır, bütün ləhcələri bir-birindən xeyli ölçüdə fərqlənir.
- Nax qolu
- Vaynax klasteri
- Çeçen dili
- Qalançoj şivəsi
- İnquş dili
- Avar-əndi alt qolu
- Avar dili
- Əndi qrupu
- Əndi dili
- Axax dili
- Qarati dili
- Botlix dili
- Qodoberi dili
- Bağvalal dili
- Tindi dili
- Çamalal dili
- Qərbi tsez qrupu
- Tsez dili
- Xvarşi dili
- İnxokvari dili
- Bejta dili
- Hunzib dili
- Şimali dargi qrupu
- Şimal-qərbi alt qrupu
- Aquşa dili,
- o cümlədən ədəbi dargi dili
- Megeb dili
- Sirxi dili
- Amux-Xuduts dili
- Kunki dili
- Sanji-İtsari dili
- Çıraq dili
- Yuxarı qaytaq dili
- Aşağı qaytaq dili
- Köbəçi dili
- Aştı dili
- Şərqi ləzgi qolu
- Ləzgi dili
- Tabasaran dili
- Ağul dili
- Rutul dili
- Saxur dili
- Buduq dili
- Qiriz dili
- Arçi dili
- Udi dili
- Ağvan dili (ölü)
- Elik
- Yerguc
- Cek kendlerin dilleri
Ural dilləri
- Fin–uqor qolu: Fin, lapland, macar, uqor.
- Samoyet qolu: Samoyet dilləri.
Altay dilləri
Türk dilləri ailəsi, monqol, mancur, tunquz, koreya və yapon.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Unilang 2005-09-11 at the Wayback Machine
Avqust 12, 2021
Ən son məqalələrƏliyanlı
Əliyaqublu
Əliyar
Əliyar İbrahimov
Əliyar Əmircan
Əliyar Əliyev
Əliyar Ağayev
Əliyar Səfərli
Əliyar Yusifli
Əliyar bəy Haşımbəyov
Ən çox oxunan
Carna Dara Çovduri
Carnivora
Carpesium
Carphephorus
Carpinus orientalis
dillərin, genetik, təsnifatı, dünyada, danışılan, dillərin, hamısı, ailəsinə, mənsubdur, doğru, təsnif, etmə, kökə, görə, edilmiş, olan, ailələri, təsnif, etməsidir, yəni, eyni, ailəsinə, mənsub, dillərin, eyni, kökdən, bəlkə, eyni, primitiv, dildən, törədiyi,. Dunyada danisilan dillerin hamisi bir Dil Ailesine mensubdur En dogru tesnif etme koke gore edilmis olan dil aileleri tesnif etmesidir Yeni eyni dil ailesine mensub dillerin eyni kokden belke de eyni primitiv dilden torediyi qebul edilir Coxu dilin yazili tarixi cox qisa oldugu ucun cox az dilin qeti koku bilinmekdedir Dil ailelerinin teyin olunmasi uzun elmi isler neticesinde mumkun olmusdur Dil aileleri agac sxemi olaraq gosterildikleri ucun ozlerine dil agaci da deyilir Bu sebeble alt hisselerine de dil qollari deyilir Bezi diller hec bir ola bagli deyildirler ve buna gore onlara mucerredlenmis diller deyilir Meselen Yunanca Hind Avropa Dil Ailesine mensub mucerredlenmis bir dildir Koklerine gore temel dil aileleri bunlardir Mundericat 1 Hind Avropa dilleri 1 1 Avropa qolu 2 Hami Sami dilleri ailesi 2 1 Sami dilleri 2 2 Misir dilleri 2 3 Liviya ve Berber dilleri 3 Cin Tibet dilleri 4 Bantu dilleri 5 Qafqaz dilleri 6 Ural Altay dilleri 6 1 Ural dilleri 6 2 Altay dilleri 7 Hemcinin bax 8 Xarici kecidlerHind Avropa dilleri RedakteAvropa qolu Redakte German qrupu ingilis alman holland afrikaans isvec norvec dan island idis Roman qrupu fransiz ispan italyan portuqal rumin katalon provansal sefard Slavyan qrupu rus ukrayna belorus serb xorvat bosniya bolqar makedon sloven slovak cex Baltik qrupu Pruss olu dildir litva dili latis dili Kelt qrupu breton qall irland sotland kernevek Ingilterenin Kornuoll bolgesinde vall men Yunan qrupu Alban qrupu Hami Sami dilleri ailesi RedakteSami dilleri Redakte Ereb ivrit aramey Suriya ve Tunis dilleri Hebes zenci dilleri ve olu dil sayilan akkad dili Misir dilleri Redakte Qedim Misir dili kopt dili Liviya ve Berber dilleri Redakte Liviya dili Berber diliCin Tibet dilleri RedakteCin Tibet ve Birma dilleri Bantu dilleri RedakteOrta ve Cenubi Afrikada danisilan Bantu dilleri Qafqaz dilleri Redakte1 Abxaz Adiq qrupuQafqaz dillerinin simal qerb qrupu Buraya abxaz abaza ubix adige ve kabardin cerkez dilleri daxildir 2 Kartveli qrupuSimali kartvel qrupu svan dili zan qrupu meqrel ve laz dilleri ve cenubi kartvel qrupu gurcu dili Gurcu dili onlarla lehceye ve yuzlerle siveye sahibdir Zan qrupu bezen bir dil lazca ve meqrelce ise onun lehceleri hesab edilirler Simali kartvel qrupunu teskil eden svan dili ozluyunde dord lehceni ehtiva edir yuxaribal asagibal lasx ve lentex lehceleri hazirki Gurcustan Respublikasinin simalinda dagliq bolgede dar erazide Inqura ve Tsxenis Tsxali yukseklikleri arasinda yayilmisdir butun lehceleri bir birinden xeyli olcude ferqlenir 3 Nax Dagistan qrupu Nax qolu Vaynax klasteri Cecen dili Qalancoj sivesi Inqus dili Batsb dili Avar endi tsez qolu Avar endi alt qolu Avar dili Endi qrupu Endi dili Axax dili Qarati dili Botlix dili Qodoberi dili Bagvalal dili Tindi dili Camalal dili Tsez Dido alt qolu Qerbi tsez qrupu Tsez dili Xvarsi dili Inxokvari dili Hinux dili Serqi tsez qrupu Bejta dili Hunzib dili Lak dili Dargi qolu Simali dargi qrupu Simal qerbi alt qrupu Aqusa dili o cumleden edebi dargi dili Muhi dili Tsudaxar dili Qapsima Butri dili Huraxi dili Mureqa Qubden dili Qadar dili Muira dili Megeb qrupu Megeb dili Cenub serqi dargi qrupu Sirxi dili Amux Xuduts dili Kunki dili Sanji Itsari dili Ciraq qrupu Ciraq dili Qaytaq qrupu Yuxari qaytaq dili Asagi qaytaq dili Kobeci Asti qrupu Kobeci dili Asti dili Lezgi qolu Serqi lezgi qolu Lezgi dili Tabasaran dili Agul dili Qerbi lezgi qolu Rutul dili Saxur dili Cenub lezgi qolu Buduq dili Qiriz dili Xinaliq dili Arci dili Haput dili Udi dili Agvan dili olu Elik Yerguc Cek kendlerin dilleriUral Altay dilleri RedakteUral dilleri Redakte Fin uqor qolu Fin lapland macar uqor Samoyet qolu Samoyet dilleri Altay dilleri Redakte Turk dilleri ailesi monqol mancur tunquz koreya ve yapon Hemcinin bax RedakteLuget Etimoloji sozlukXarici kecidler RedakteUnilang Arxivlesdirilib 2005 09 11 at the Wayback Machine Dil ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Dillerin genetik tesnifati amp oldid 5725722, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
Türk dilləri ailəsi
İlk dövrlərdə dünya dilləri çox az sayda olub. Zaman keçdikcə bu dillər arasında bölünmə getmiş, bir dildən onlarla yeni dil formalaşmış və formalaşanlarında hər birindən sonralar yenə başqa dillər əmələ gəlmişdir.Bu gün dünyada 3500-dən çox dil var. Bu törəmə prosesi ilə yanaşı, həm də onlarla dil ölmüşdür. Bir kökdən törəyən dillər qohum dillər adlanır. Qohum dillərin hamısına dil ailəsi deyilir. Qədim ulu türk dili aşağıdakı şaxələrə ayrılır. Oğuz dili, Qıpçaq dili, Qarluq dili, Sibir dili, Çuvaş dili, Saxa (yakut dili) dili.
- Oğuz dilindən — Azərbaycan, Qaqauz, Türkmən və Türkiyə türkcəsi
- Qıpcaq dilindən — Qazax, Qırğız, Tatar, Başqırd, Qumuq, Qaraqalpaq və s.
- Qarluq dilindən — Özbək, Uyğur, salur və s. dillər meydana gəlmişdir.
Bu bölünmə — şaxələnmə milli dillər yaranana qədər davam edir. Dil şaxələrinə dil qrupları da deyilir.
Avropadan Sibirə və Çinə qədər uzanan ərazidə ana dili olaraq 180 milyon insan tərəfindən, ikinci dil olaraq danışanlar da sayılarsa təxminən 250 milyon insan tərəfindən danışılan, 40 ayrı yazı dilinə bölünən, qədim tarixə malik olan bir dil — Türk dilləri vardır. Türk dilləri Altay dilləri ailəsinə aiddir. Ən çox danışılan Türk dili-Türkiyə Türkcəsidir. Daha sonra Azəricə, Özbəkcə, Uyğurca, Kazakca və Tatarca gəlir. Türk dilləri ailəsi kinetik əlamətlər əsasında təsnif edilən ən böyük dil ailələrindən biridir. Bu dil ailəsində 23-dən çox dil vardir. Bu dillər çox ətraflı tədqiq edilmişdir. Türk dilləri ailəsinə daxil olan dillərin xüsusiyyətləri bir çox dilçi alimləri maraqlandırmışdır. Türk dillərinin tədqiqi ilə həm rus və sovet dilçiləri, həm də xarici ölkə alimləri məşğul olmuşlar.
Başqa dil ailələrində olduğu kimi, türk dilləri ailəsinə daxil edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır. Qohum dillərdəki belə yaxın və oxşar cəhətlər bunların bir ana dildən ayrılıb inkişaf etdiklərini göstərir. Türk dilləri ailəsinə daxil olan dillər bir-birinə yaxınlıq etibarilə başqa dil ailələrindən seçilir. Belə ki, bu ailəyə daxil olan dillər bir-birindən çox az fərqlənir. Məsələn, Hind-Aropa dillərini götürək. Buraya həm rus, həm də erməni dili daxildir. Məlum olduğu üzrə bunlar arasındakı fərq çox böyükdür. Lakin türk dilləri ailəsinin ayrı-ayrı qruplarına daxil olan dillər müqayisə edildikdə çox fərq müşahidə olunmur. Məsələn: Dil sözünü götürək. Azərbaycan dilində bu söz —dil”, Özbək dilində —til”, Qazax dilində —til”, Tatar dilində —dil” kimi işlənir. Türk dilləri ailəsi iki budağa və yarımbudağa bölünür:
A.Türk dillərinin qədim hun budağı
- Bulqar dilləri qupu,
- Oğuz dilləri qrupu:
Oğuz-Bulqar yarımqrupu,
b.Oğuz-Türk-mən yarımqrupu,
c.Oğuz-Səlcuq yarımqrupu, - Qıpcaq dilləri qrupu:
Qıpçaq-Poloves yarımqrupu,
b.Qıpçaq-Bulqar yarımqrupu,
c.Qıpçaq-Noqay yarımqrupu, - Qarluq dilləri qrupu:
Qarluq-Uyğur yarımqrupu,
b.Qarluq-Xarəzm yarimqrupu,
B. Türk dillərinin şərqi hun budağı
- Uyğur-Oğuz dilləri qrupu
Uyğur-Tukay yarımqrupu
b.Yaqut yarımqrupu
c.Xakos yarımqrupu, - Qırğız-Qıpçaq dilləri qrupu
Müasir dövrdə işlədilən türk dilləri, əsasən, aşağıdakılardır:
1.Azərbaycan dili. Yer üzündə Azərbaycan dilində 30 milyona yaxın adam danışır.Bu dildən Azərbaycanda, Orta Asiya respublikalarında, Cənubi Azərbaycanda, İraqda və Gürcüstanda ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunur.
Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinin cənub-qərb qrupuna mənsub olmaqla bu qrup daxilində mərkəzi mövqe tutan möhkəm zəmin və geniş nüfuz dairəsinə malik olan bir dildir.Azərbaycan dili Türk dilləri ailəsinə daxil olan müasir dillərdən, xüsusən türk, türkmən və qazax, qismən də qumuq dillərinə normaca daha çox yaxındır.Azərbaycan dilini səciyyələndirən bir sıra xarakterik cəhətləri mövcuddur.Bu xüsusiyyətlər əsasən özünü fonetik, qrammatik və leksik sistemdə göstərir.Məsələn, —ə” saitinin geniş yayılması, söz əvvəlində —h” saitinin işlənməsi, səs düşümü, səs artımı, samit səsləri bəzən qoşalaşması kimi fonetik hadisələr dilimizin fonetik sistemi üçün daha səciyyəvidir.Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşunda nitq hisslərinin yeri, hal, kəmiyyət, mənsubiyyət kateqoriyaları, sifətin dərəcələri, say və zərflərin yaranma yolları, felin zəngin kateqoriyaya malik olması və s. başqa türk dillərində müəyyən dərəcədə fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.Bu dilin sintaktik quruluşunda özünü gostərən söz birləşmələri, ifadə və ibarələr, çoxkomponentli cümlələr onun xarakterik xüsusiyyətlərindən hesab olunur.
Azərbaycan dili leksikasının əsasını türk mənşəli sözlər təşkil edir.Lakin bununla bərabər burada alınma sözlər təbəqəsi də mövcuddur.Buraya əsasən, ərəb və fars, həmçinin monqol mənşəli sözlər, eyni zamanda rus və avropa dillərinə də aid sözlər daxildir.Azərbaycan dili dünyanın zəngin dillərindən biri kimi vaxtilə Zaqafqaziyanın müxtəlif millətləri arasında başlıca ünsiyyət vasitəsi olaraq geniş yayılmışdi.Məşhur rus şairi M.Y.Lermontov yazırdı: —. mən bir çox dağlar aşdım,… Azərbaycanca öyrənməyə başladım.Həmin dil burada və ümumiyyətlə, Asiyada Fransız dilinin Avropada olduğu qədər zəruri bir dildir.”Alman sairi F.Bodenştet qeyd edir ki, —Qafqazda yaşayan camaatla ünsiyyətdə olmaq üçün bu dili bilmək kifayət edərdi”.
2.Altay dili. Türk dillərinin Şərqi-Hun qolunun qırğız-qıpçaq qrupuna daxil olan Altay dili Altay diyarının dağlıq Altay Muxtar vilayətində yaşayan əhalinin müasir ədəbi və danışıq dilidir.1948-ci ilədək Oyrot dili adlandırılmışdır.1959-cu il məlumatına görə bu dildə 45300, 1969-cu il məlumatına görə, 49 minə yaxın, 1981-ci məlumatına görə 60 minə qədər adam danışır.Altay dili fundamental şəkildə əsasən Böyük Oktyabr sosialist inqilablarından sonra öyrənilməyə başlanmışdır.Bu dil ən çox Qırğız dilinə yaxındır.Hazırda Altay dilinin əlifbası rus qrafikası əsasındadır.
Başqırd dili. Bu dildə Tatarıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Tacikistan respublikalarında, habelə ölkəmizin bir sıra diyar və vilayətlərində danışan başqırdlar mövcuddur.1969-cu il məlumatına görə, 1 milyon 300 minə yaxın adam bu dildə danışır.Bu dil Tatar dilinə daha çox yaxındır.Başqırd əlifbası əvvəlcə ərəb, sonra latın, 1940-cı ildən isə kiril qrafikası əsasında meydana çıxmışdır.
Qaqauz dili. Ukrayna, Moldoviya, Orta Asiya və Qazaxıstanda, habelə Bolqarıstan və Ruminiyada yaşayan qaqauzların dilidir.Bu dil, əsasən,XIX əsrin ikinci yarısından etibarən öyrənilməyə başlanmışdır. XIX əsrdən Rusiyada yaşayan qaqauzların yazılı dili rus qrafikasında aparılır.
Qazax dili. Qazaxıstan, Orta Asiyada, habelə Çində, Monqolustanda və Əfqanıstanda yaşayan qazaxların milli dilidir.Bu dildə 6 milyondan çox əhali danışır.Qazax dilinin öyrənilmə tarixi M.Qaşqarlının —Divani-lüğətit-türk” əsərindən başlan-mışdır.Qazax dilinin əlifbası əvvəlcə ərəb, 1929-cu ildən latın, 1940-cı ildən isə rus qrafikası əsasında aparılmışdır.
Qaraqalpaq dili. Özbəkistanda, Xarəzmdə, Fərqanə vilayətlərində, Astraxan vilayətində, habelə Əfqanıstanda yaşayan qaraqalpaqların dilidir.Qaraqalpaq dilinin tədqiqi əsasən sovet hakimiyyəti illərindən aparılmağa başlanmışdır.1969-cu ildəki si-yahyalmanın məlumatına görə onların miqdarı 390 min nəfər-dir.Qaraqalpaq dilinin əlifbası 1928-ci ilədək ərəb, 1940-cı ilədək latın, 1940-cı ildən sonra isə rus qrafikası əsasında yaradılmışdır.
Qaraçay-Balkar dili. Bu dil iki etnik qrupu birləşdirir: qaracay və balkarlar.Qaraçaylar, əsasən, Qaraçay-Çərkəz Muxtar vilayətində, Balkarlar isə Kabardada yaşayırlar.Qaraçay və balkarların bir hissəsi isə Qırğızıstan, Qazaxıstan və Özbəkistanda yaşayır.Onların miqdarı 200 min nəfərdən çoxdur.Qaraçay-balkar dili əsrimizin 20-ci illərindən sonra tədqiq olunmağa başlamışdır.Bu dilin əlifbası rus qrafikası əsasında yaradılmışdır.
Qırğız dili. Əsasən, Qırğızıstanda, daha sonra Özbəkistanda, Tacikistanda, Qazaxıstanda, habelə Çində, Monqolustanda, Əfqanıstan və Pakistanda yaşayan 2 milyondan çox əhalinin dilidir.Qırğız dili fonetik və leksik xüsusiyyətlərinə görə Altay dilinə daha yaxındır.Müasir qırğız ədəbi dilinin formalaşması Sovet hakimiyyəti illərinə təsadüf edir.1926-cı ilədək ərəb, sonra latın, 1940-cı ildən etibarən isə rus qrafikası əsasında yeni əlifbadan istifadə olunur.
Qumuq dili. Dağıstanda yaşayan qumuqların dilidir.Bu dildə Çeçen-İnquş və Şimali Osetiyada yaşayan qumuqlar da da-nışır.Hal-hazırda bu dildən 250 minə qədər adam istifadə edir.Qumuq dilinin sistemli və elmi şəkildə tədqiqi H.K.Dmitriyevlə başlanmışdır.Başqa türk dilləri kimi qumuq dili də ərəb qrafikası bazası əsasında Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonra yaranmış, sonra latın qrafikasına, 1939-cu ildən rus qrafikasına keçilmişdir.
Yakut dili. Yakutda yaşayan yakutların dövlət dilidir.Yakutlar eyni zamanda Krasnoyarsk diyarının Taymır və Evenki milli dairələrində, habelə Maqadan, Saxalin və Amur vilayətlərində də yaşayırlar.Bu dildə danışanların ümumi sayı hal-hazırda 300 mindən artıqdır.Yakut dilinin öyrənilməsinə XIX əsrin ikinci yarısından başlanılmışdır.1922-24-cü illərdə yakut dilinin əlifbası beynəlxalq transkripsiyaya əsaslanmış, 1924-39-cu illərdə yazıda latın əlifbasına keçilmiş, 1939-cu ildən rus qrafikası əsasında yaranmış əlifbadan istifadə olunur.Müasir yakut ədəbi dili özünün ən yüksək inkişaf mərhələsində fəaliyyət göstərir.Hal-hazırda bu dildə elmi, ictimai-siyasi və bədii ədəbiyyat, qəzet və jurnal nəşr olunur.
Karaim dili. Litvada, Ukraynada, Moskva, Rostov və s. şəhərlərdə dağınıq halda yaşayan karaimlərə məxsusdur.Karaim-lərin bir hissəsi də Polşada yaşayır.Karaimlərin hal-hazırda xüsusi əlifbası yoxdur.Ona görə də onlar hazırda Litva və rus ədəbi dillərindən istifadə edir, bu dillərin əlifbasında yazıb yaradırlar.Karaim dili isə danışıq dili kimi yaşamaqdadır.
Noqay dili. Stavropol diyarında və Qaraçay-Çərkəz vilayətində, Həştərxan vilayətində, Krasnodar vilayətində və Dağıstanda yaşayan noqayların danışıq və yazılı ədəbi dilidir.Bu dildə təxminən, 60 mindən çox adam danışır.Noqay dilinin tədqiqinə sovet dövründə başlanmışdır.Bu dilin öyrənilməsində N.A.Baskakovun rolu böyükdür.
Noqay ədəbi dili və yazısı Böyük Oktyabr inqilabından sonra inkişaf etmişdir.İnqilaba qədər noqayların bir hissəsi yazıda ərəb əlifbasından istifadə etmişdir.1938-ci ildən rus qrafikası əsasında yaradılmış əlifba qəbul edilmişdir.Hazırda noqay dilində orta məktəblər üçün dərsliklər, rayon qəzetləri, bədii və ictimai-siyasi ədəbiyyat nəşr olunur.Özbək dili. Özbəkistanda yaşayan özbəklərin dilidir.Öz-bək dilində danışanlara Özbəkistandan başqa Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistanda, habelə Çində və Əfqanıstanda rast gəlinir.Hazırda bu dildə 14 milyondan çox adam danışır.
1927-ci ilə qədər özbək dilinin əlifbası ərəb qrafikası əsasında aparılırdı.1927-1938-ci illərdə onlar latın əlifbasından istifadə etmişlər.1939-cu ildən isə özbək dilinin yazısında rus qrafikası əsasında yaradılmış əlifbadan istifadə olunur.Hazırda müasir özbək ədəbi dilində külli miqdarda bədii-elmi və ictimai-siyasi ədəbiyyat nəşr olunur.
14.Salar dili. Çində yaşayan salarların dilidir.Mövcud ədəbiyyatda salar dili həm müasir uyğur dilinin bir dialekti kimi, həm də müstəqil dil kimi verilir.Salar dili müstəqil dil kimi son zamanlarda tədqiqə cəlb olunmuşdur.Bu dilin elmi tədqiqi E.R.Tenişevin adı ilə bağlıdır.Salar dili əsas etibarilə canlı danışıq dilindən ibarətdir.Bu dilin özünün əlifbası yoxdur.
Tatar dili. Tatar xalqının milli dilidir.Bu dildə danışan tatar xalqı, əsasən Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşiya, Moldovada, Qorki, Tambov, Penza, Ryazan, Ulyanovsk, Samara, Sara-tov, Omsk, Tomsk, Tumen vilaytlərində yaşayırlar.Bunlardan başqa Ruminiya, Bolqarıstan, Polşa, Türkiyə və Çin dövlətlərində də tatar dilli əhali yaşayır.Hazırda tatarların ümumi miqdarı 6 milyon nəfərdən çoxdur.Bəzi ədəbiyyatda bu dil Kazan-tatar dili adı ilə də verilir.Tatar dili fundamental şəkildə Böyuk Oktyabr inqilabından sonra tədqiq olunmağa başlamışdır.Bu dilin əlifbası 1927-ci ilə qədər ərəb, 1927-ci ildən 1939-cu ilə qədər latın, 1939-cu ildən isə rus qrafikası əsasında aparılmışdır.
Tofalar dili. Krasnoyarsk diyarında yaşayan kiçik bir etnik qrupun dilidir.Bu dilə Karaqas dili də deyirlər.Fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə tuva dilinə daha çox yaxındır.Bəzən mövcud ədəbiyyatda bu yaxınlığa görə tofalar dilini yuva dilinin bir dialekti də qeyd etmək meyli vardır.Tofalar dilinin yazısı yoxdur.Onlar əsasən rus ədəbi dilindən istifadə edirlər.
Tuva dili. Tuvada yaşayan tuvaların dilidir.Tuva xalqının bir hissəsi isə Krasnoyarsk vilayətində və Monqolustanda ya-şayır.Ümumiyyətlə bu dildə yer üzündə 170 minə qədər adam danışır.Tuva dili əsasən sovet dövründə yazıya malik olmuş və bir ədəbi dil kimi çox sürətlə inkişaf etmişdir.Hazırda bu dilin əlifbası rus qrafikasına əsaslanır.Müasir Tuva ədəbi dilində külli miqdarda bədii, elmi, ictimai-siyasi ədəbiyyat, qəzet və jurnallar nəşr olunur, radio və televiziya verilişləri aparılır.
Türk dili. Türkiyə dövlətinin dilidir.Bundan əlavə hər iki Almaniyada, Bolqarıstanda, Yuqoslaviyada, Kiprdə, Yunanıstanda, İranda, Afrikada və Avstraliyada yaşayan türklər də bu dildə danışır.1924-cü ilə qədər bu dil Osmanlı dili adlanırdı.Türk dilinin tədqiqi tarixi 16-cı əsrə təsadüf edir.Avropa alimləri bu dövrdə Türk dilinin qrammatikasını hazırlamağa səy göstərmişdir.
1928-ci ilə qədər türk dilinin əlifbası ərəb qrafikasına uyğun idi.1929-cu ildən etibarən latın əlifbasına keçilmişdir.Türkmən dili. Türkmənistanda yaşayan türkmənlərin milli dilidir.Türkmənlər dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən İranda, Əfqanıstanda, Türkiyədə, Suriya və İordaniyada da yaşayırlar.Bu dilin tədqiqinə əsasən XX əsrin əvvəllərindən başlanılmışdır.nLakin türkmən dilinin əsl elmi tədqiqi ancaq Sovet hakimiyyəti dövründə sürətli vüsət almışdır.Türkmən dilinin əlifbası da 3 dəfə dəyişikliyə məruz qalmışdır.Ərəb, latın və rus qrafikası əsasında yaradılmış türkmən dili əlifbası bu dilin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdır.
Uyğur dili. Yeni uyğur dili Orta Asiya və Qazaxıstanda, habelə Çin Xalq Respublikasında yaşayan uyğurların milli dilidir.Bu dilin öyrənilmə tarixi XIX əsrdən başlanmışdır.Uyğurların rus qrafikası əsasında əlifbası mövcuddur.Çindəki uyğurlar isə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.
Xakas dili. Xakasda habelə Yenisey çayı sahillərində yaşayan Xakaz xalqının dilidir.Xakas dilinin əsaslı şəkildə öyrənilməsi son dövrlərə təsadüf edir.Bu dilin ilk əlifbası rus qrafikası əsasında olmuşdur.1929-cu ildə həmin əlifba latın qrafikası ilə əvəz olundu.1939-cu ildə xakaslar yenidən rus qrafikasına keçdilər.Müəyyən olunmuşdur ki, xakas dilinin xüsusiyyətlərini rus qrafikası daha düzgün əks etdirir.
Çuvaş dili. Çuvaşda yaşayan çuvaş xalqının milli dilidir.Çuvaşların müəyyən faizi Tatarıstan və Başqırdıstanda habelə Samara və Ulyanovskda məskən salmışdırlar. XVIII əsrin ikinci yarısından etibarən yazılı ədəbi dil kimi formalaşmağa və tədqiq olunmağa başlamışdır.Məşhur çuvaş maarifçisi və yazıçısı İ.Y.Yakovlev 1873-cü ildə rus qrafikası əsasında çuvaş dilinin əlifbasını yaratmışdır.Müasir çuvaş ədəbi dilində ali və orta məktəblər fəaliyyət göstərir, geniş miqyasda bədii və elmi ədəbiyyat nəşr olunur.
23.Şor dili. Şimali Altay və Kuznetsk Altay, Xakas və Dağlıq Altay vilayətləri ilə həmsərhəd olan Ton çayı sahillərində yaşayan Şorların dilidir.Şor dili türk dilləri ailəsinə daxil olan bir dil kimi Sovet hakimiyyəti illərində tədqiq olunmuşdur.Bu dilin əsas tədqiqatçısı N.P.Drenkovadır.
Dillərin geneoloji təsnifi sahəsində tədqiqatlar hələ də davam edir.Demək olar ki, dünya dilçiliyində indiyədək aparılmış ge-neoloji təsnifə Yer üzündə mövcud olan bütün dilləri tam əhatə edə bilməmişdir.Elə dillər vardır ki, onları indiyədək heç bir mövcud dil ailəsinə və qrupuna daxil etmək mümkün deyildir.Bu cəhətdən yapon, koreya, alban, yunan və başqa dillərin digər dillərlə tarixi qohumluq əlamətlərini öyrənib aşkara çıxarmaq müasir dilçiliyin qarşısında bir problem olaraq qalmaqdadır.
M.Qaşqarlı: —Dərdini dinlədə bilmək və türklərin könlünü almaq üçün onların dilləri ilə danışmaqdan başqa yol yoxdur”.
Dünya dilləri yarandığı ilk dövrlərdə çox az sayda olub. Zaman keçdikcə bu dillər arasında bölünmə getmiş, bir dildən onlarla dil formalaşmış, formalaşanda da hər birindən yenə başqa dillər əmələ gəlmişdir. Bu gün dünyada 3500-dən çox dil var. Bu törəmə prosesi ilə yanaşı, həm də onlarla dil ölmüşdür.
Bir kökdən törəyən dillərə qohum dillər deyilir.Qohum dillərin hamısı birlikdə dil ailəsi adlanır.
Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur. Türk dilləri ailəsi bir neçə qrupa bölünür: oğuz qrupu, qıpçaq qrupu, qarluq qrupu.
Dilimiz oğuz qrupuna daxildir. Türk (Türkiyə türkcəsi), türkmən, qaqauz dilləri də oğuz qrupuna daxildir. Qazax, qırğız, tatar, başqırd, qumuq dilləri qıpçaq qrupuna aiddir. Qarluq qrupuna isə özbək, uyğur, salur və s. dillər daxildir.
Oğuz qrupundan olan dillərin formalaşması eramızın birinci minilliyində başa çatır. Deməli, bu qrupa daxil olan Azərbaycan dilinin də fonetik sistemi, əsas lüğət fondu (leksikası) və qrammatik quruluşu həmin dövrdə formalaşmışdır.
Azərbaycan-türk milli dili isə XVI əsrin sonlarından formalaşmışdır. Bu dövrdə çağdaş dilimizin əsas fondu (leksikası) və qrammatik quruluşu müəyyənləşir
Dünyada nə qədər azərbaycanlı yaşayır? — Almaniyada yaşayan soydaşımız Əli xan İqbal bu suala cavab vermək məqsədilə araşdırma aparmışdır. Bütün dünyada azərbaycanlıların ümumi sayı 48.703. 575 nəfər təşkil edir Azərbaycan dilində dünyanın 85 ölkəsində danışılır. 45 milyondan artıq adam bu dildə danışır, talışlar, tatlar, ləzgilər və başqa xalqlar da ikinci dil kimi istifadə edirlər.
Mənbə: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti, ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti, Bakı 2015
Müəlliflər: Akif Bayramov, Ziyəddin Məhərrəmov, Mustafa isgəndərzadə- Teqlər:
- türk dili
- , türk dil ailəsi
- , dil ailəsi
- Aquşa dili,
- Şimal-qərbi alt qrupu
- Vaynax klasteri
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.