H. Əliyev, F. Ə. Əliyeva, V. M. Mədətova

Sinir sisteminin fəaliyyəti. Orqanizm xarici mühitlə daim təmasda olub, onunla vəhdət təşkil edir. Xarici mühitin fasiləsiz təsirini duyğu orqanları qəbul edir və onlara qarşı orqanizmdə daim uyğunlaşma reaksiyaları yaranır. Hər hansı canlı strukturun (toxumanın, hüceyrənin və s.) qıcığa qarşı cavab vermək qabiliyyətinə qıcıqlanma qabiliyyəti, verdiyi cavaba bioloji reaksiya deyilir. Canlı toxumaya təsir edib, cavab reaksiyası törədə bilən amillər qıcıqlandırıcı və ya qıcıq, qıcığın toxumaya təsir göstərməsi prosesi isə qıcıqlanma adlanır. Qıcıqlar fiziki, kimyəvi və ya fiziki-kimyəvi ola bilər.
Sinir, əzələ və vəzi toxumaları qıcığa qarşı spesifik cavab vermək qabiliyyətinə malikdir. Qıcığın təsirindən sinir toxumasında elektrik impulsu əmələ gəlib, sinir boyunca nəql olunur, əzələ təqəllüs edir (yığılır), vəzi isə sekret hasil edir. Bunlara oyanıcı toxumalar deyilir. Oyanıcı toxumaların qıcığa qarşı verdiyi spesifik cavaba oyanma, belə cavab vermək qabiliyyətinə isə oyanma qabiliyyəti və ya oyanıcılıq deyilir.
Qıcığı reseptorlar qəbul edir və onların membranında impuls (oyanma dalğası) yaranıb, sinirlə nəql olunaraq, müvafiq mərkəzə çatdırılır.
Reseptora təbii şəraitdə təsir göstərən, yəni onun üçün spesifik olan qıcıqlara adekvat, toxunmanı qəbul etmək üçün uyğunlaşmadığı qeyri-spesifik qıcıqlara isə qeyri-adekvat qıcıqlar deyilir. Məsələn, gözün tor qişasının çöpcük və kolbacıqları üçün günəş spektrinin görünən hissəsinin şüaları adekvat qıcıqlardır. Hüceyrələr öz adekvat qıcıqlarına qarşı daha həssasdır.

Sinir sistemi

Canlı orqanizm daim onu əhatə edən mühitdən qıcıqları qəbul edərək, onlara qarşı müvafiq cavab verir. Bu proses sinir sistemi vasitəsilə həyata keçir. Sinir sistemi sinir toxumasından təşkil olunmuşdur. Bu toxuma oyanma və oyanmanı nəqletmə qabiliyyətinə malikdir. Oyanmanın sinir sistemində yayılmasına impuls deyilir. Sinir toxuması neyrondan (sinir hüceyrəsi) və neyroqliyadan təşkil olunmuşdur. Neyronlar arasında anatomik rabitə olmadığından, oyanma bir neyrondan digərinə mediator adlanan xüsusi kimyəvi maddələrin ifraz olunduğu sinapslar vasitəsilə ötürülür. Sinir hüceyrələrinin uzun çıxıntıları olan aksonları sinir liflərini əmələ gətirir. Sinir lifləri toplaşaraq sinir dəstələrini, kiçik sinir dəstələri isə böyük sinir dəstələrini, nəhayət bunlar da siniri təşkil edir.
Vəzifə cəhətdən hissi, hərəki və ara neyronlar ayırd edilir.
İnsanın vahid sinir sistemi şərti olaraq iki hissəyə bölünür: 1) somatik sinir sistemi, 2) vegetativ sinir sistemi.
Somatik sinir sistemi hərəkət aparatını, daxili orqanlarda olan eninəzolaqlı əzələləri, dərini, ağız və burun boşluğunun selikli qişasını və duyğu orqanlarını innervasiya edir. Vegetativ sinir sistemi isə bütün daxili orqanları (həzm, tənəffüs, sidik-cinsiyyət orqanlarını), vəziləri, dərinin saya əzələlərini, ürəyi və damarları innervasiya edir. Bundan başqa, vegetativ sinir sistemi eninəzolaqlı əzələlərə də liflər verərək onların tonusunu tənzim edir. Vegetativ sinir sistemi öz növbəsində simpatik və parasimpatik sinir sisteminə bölünür. Vegetativ sinir sisteminin sinirləri qarışıq sinirlər olub, eyni sinirin tərkibində həm simpatik, həm də parasimpatik liflər vardır.
Somatik sinir sistemi mərkəzi və periferik (ucqar) sinir sisteminə bölünür. Mərkəzi sinir sisteminə beyin (baş beyni) və onurğa beyni, periferik sinir sisteminə isə 12 cüt kəllə və 31 cüt onurğa beyni sinirləri aiddir.

Mərkəzi sinir sistemi. Baş beyin. Baş beyin kəllə boşluğunda yerləşərək, çəkisi orta hesabla 1360 qram olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, zehni inkişaf dərəcəsi ilə beynin çəkisi arasında bilavasitə əlaqə yoxdur.
Baş beyni xaricdən üç qişa — sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa ilə örtülmüşdür. Sərt qişa ikitəbəqəli olub, biri kəllə boşluğunu daxildən örtür, digəri baş beyninin xarici qişasını təşkil edir. Hörümçək torunabənzər qişa nisbətən nazik, şəffaf, qan damarları və sinirlərlə zəif təchiz olunmuşdur. Yumşaq qişa damar və sinir lifləri ilə zəngin olub, baş beyninin qidalanmasında bilavasitə iştirak edir. Baş beyin ağ və boz maddədən təşkil olunmuşdur. Ağ maddə aparıcı yollar əmələ gətirərək, baş beynini onurğa beyni və onun hissələrini bir-biri ilə birləşdirir. Boz maddə onurğa beyninin, uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün dərinliyində ayrı-ayrı yığınlar — nüvələr şəklində ağ maddənin içərisində yerləşir, beyincik və böyük beyin yarımkürələrində isə ağ maddənin üzərini örtür.
İnsanın baş beyni üç əsas hissədən — beyin kötüyündən, beyincikdən və beyin yarımkürələrindən təşkil olunmuşdur. Beyin kötüyünə uzunsov beyin, Varolio körpüsü, rombabənzər boğaz, beyin ayaqcıqları, orta və ara beyin daxildir.
Baş beyində 12 cüt kəllə sinirinin, o cümlədən, qoxu, görmə, üçlü eşitmə-müvazinət, üz, azan, dilaltı, dil-udlaq və s. sinirlərin mərkəzləri yerləşir.

Onurğa beyni. Onurğa beyni 41-45 sm uzunluğunda olub, öndən arxaya doğru yastılaşmış silindr şəklindədir. O, onurğa kanalında yerləşmişdir. Yuxarı ucu birinci boyun fəqərəsinin yuxarı kənarı bərabərində uzunsov beyinə keçir. Aşağı ucu isə ikinci büzdüm fəqərəsinə qədər enir. Onurğa beyni quruluşca ağ və boz maddədən ibarətdir. Ağ maddə xaricdə, boz maddə isə daxildə yerləşir. En kəsiyində boz maddə qanadları açılmış kəpənək formasında görünür. Onun ön hissəsi ön buynuzları, arxa hissəsi isə arxa buynuzları əmələ gətirir. Döş və bel hissəsində yan buynuzlar da vardır. Ön buynuzlarda hərəki neyronların cismi, arxa buynuzlarda ara neyronlar və yan buynuzlarda simpatik mərkəzlər yerləşir. Onurğa beynindən çıxan və ona daxil olan sinir lifləri ön və arxa kökləri təşkil edir. Fəqərəarası dəlikdə ön və arxa köklər bir-biri ilə birləşərək, 31 cüt qarışıq onurğa beyni sinirlərini əmələ gətirir. Bunlardan 8 cütü boyun, 12 cütü döş, 5 cütü bel, 5 cütü oma və bir cütü büzdüm sinirləridir. Onurğa beynindən ətraflara gedən sinirlər çıxdıqları yerlərdə iki qalınlaşma: boyun qalınlaşması və bel qalınlaşması yaradır. Boyun qalınlaşması nahiyəsində yuxarı ətraflara, bel qalınlaşması nahiyəsində isə aşağı ətraflara gedən sinirlər çıxır. Onurğa beyninin hər bir cüt sinirə müvafiq hissəsi onurğa beyni seqmenti adlanır. Deməli, onurğa beyni 31 seqmentdən ibarətdir.
Onurğa beyni üç qişa ilə örtülmüşdür: sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa. Sərt qişa onu xaricdən örtərək lifli birləşdirici toxumadan əmələ gəlmişdir. Hörümçək torunabənzər qişa damarsız olub, sərt qişanın altında yerləşir. Yumşaq qişa daxildə olub, onurğa beynini xaricdən əhatə edir. Bu qişa qan damarları ilə zəngin olub, onurğa beyninə bitişmişdir.
Onurğa beynindən çıxan 31 cüt sinirin arxa kökləri hissi neyronların aksonlarıdır. Bu neyronların cisimlərinin yığını onurğa beyni düyünlərini əmələ gətirir. Ön köklər hərəki neyronların aksonlarıdır.
Onurğa beyninin iki əsas funksiyası vardır: reflektor və nəqledici funksiya. Reflektor funksiyası hərəkəti təmin edir. Onurğa beyni baş beyni ilə birlikdə daxili orqanların: ürəyin, mədənin, sidik kisəsinin, cinsiyyət orqanlarının işini tənzim edir.
Onurğa beyninin ağ maddəsi nəqledici funksiyanı yerinə yetirməklə mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələri arasında əlaqə yaradır və bunların bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işləməsini təmin edir.

Beyin kötüyü. Uzunsov beyin. Onurğa beyni birinci boyun fəqərəsi sərhədində uzunsov beyinə və Varolio körpüsünə keçir. Ağ maddənin müxtəlif sahələrində boz maddə topluları körpüdə V-VIII, uzunsov beyində IX-XII cüt kəllə sinirlərinin nüvələrini əmələ gətirir. Ağ maddə isə uzunsov beynin aparıcı yollarını təşkil edir.
Uzunsov beynin əsas fizioloji əhəmiyyəti reflektor funksiyaların icrasından, onurğa beynindən gələn impuls­ların baş beyninin digər şöbələrinə və əksinə nəql edilməsindən ibarətdir. Onun reflektor fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, onun normal fəaliyyəti hesabına orqanizmdə mühüm funksiyaların, o cümlədən, ürək-damar, tənəffüs və həzm orqanlarının işinin nizamlanması, skelet əzələləri tonusunun saxlanılması təmin olunur.
Uzunsov beyində və Varolio körpüsündə bir sıra mühüm mərkəzlər yerləşmişdir. Burada tənəffüs mərkəzi yerləşir ki, karbon qazının qanda artması onun oyanmasına səbəb olur. Burada yerləşən azan sinirin nüvəsi parasimpatik sinirin mərkəzi daim oyanmış halda olur və ürək fəaliyyətinə ləngidici təsir göstərir. Əmmə, çeynəmə, udma, qusma mərkəzləri də burada yerləşir. Qusma mərkəzi reflektor və neyro-humoral yolla oyanır. Qusma aktı nəfəs verdikdə baş verir, bir neçə dəfə dərindən nəfəs aldıqda tormozlanır. Tər, gözyaşı ifrazı, asqırma, öskürmə mərkəzləri də buradadır.
Orta beyin. Orta beyinə böyük beyin ayaqcıqları və orta beyin qapağı aiddir. Boşluğunu isə beynin su kəməri təşkil edir. Orta beyində skelet əzələlərinə daim sinir impulsları göndərən nüvələr yerləşir, sinir impulsları həmin əzələlərin tonusunu (gərginliyini) təmin edir. Görmə və eşitmə, səs qıcıqlarına qarşı əmələ gələn oriyentasiya (səmtləşmə) reflekslərinin qövsləri də orta beyindən keçir. Bu reflekslər sayəsində biz başımızı və bədənimizi qıcığa tərəf çeviririk. Fəal qamətin saxlanılması reflekslərinin əmələ gəlməsində də orta beyinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Beyincik. Uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün üzərində yerləşir. Beyincik xaricdən boz maddədən əmələ gəlmiş qabıqla örtülmüşdür. Ağ maddə beyincik kütləsinin çox hissəsini təşkil edib, burada yerləşən afferent və efferent yolların hesabına baş beyninin digər şöbələri, dəri və əzələlərlə anatomik rabitə yaradır. Beyinciklə yarımkürələr arasında möhkəm ikitərəfli rabitə vardır. Bu rabitə hesabına beyincik iradi və qeyri-iradi hərəkət aktlarının koordinasiyasını (dəqiqliyini) tənzim edir. Bununla da skelet əzələlərinin tonusu, insanın bədən kütləsinin fəzada normal müvazinəti nizamlanır. Beyincik eyni zamanda orqanizmdə vegetativ funksiyaların nizamlanmasında bilavasitə iştirak edir.
Ara beyin. Görmə qabarlarından, qabarüstü, qabararxası və qabaraltı nahiyələrdən ibarətdir. Görmə qabarının alt hissəsində beyin ayaqcıqları arasında qabaraltı sahə — hipotalamus yerləşmişdir. Hipotalamusun aşağı sahəsinə xüsusi borucuq vasitəsilə daxili sekresiya vəzisi olan hipofiz birləşmişdir. Nüvələrdə əmələ gələn neyrosekretlər (vazopressin və oksitosin hormonları, mediatorlar) borucuq vasitəsilə hipofizə çatdırılır və onun fəaliyyətinə tənzimedici təsir göstərir. Bundan başqa, həmin yolla hipofizə baş beynindən sinir impulsları keçir. Beləliklə, baş beyni ilə daxili sekresiya vəziləri arasında qarşılıqlı anatomik və funksional əlaqələr yaradılır. Bütün duyğu orqanlarının reseptorlarından çıxan impulslar ara beyindən keçib yarımkürələr qabığına gəlir. Mürəkkəb hərəkət reflekslərinin çox hissəsi ara beyinlə əlaqədardır. Ara beyin maddələr mübadiləsinin, insanın qida və su qəbulunun, bədən temperaturunun daim bir qaydada olmasını tənzim edir.
Ön beyin. Sağ və sol yarımkürələrdən təşkil olunmuşdur. İnsanda beyin yarımkürələri daha çox inkişaf etmişdir. O, orta və ara beyinin üzərini örtür. Yarımkürələrin hər biri ağ və boz maddəyə ayrılır. Ağ maddə yarımkürələrin daxili hissəsini təşkil edir. Buradakı sinir lifləri qrupları yarımkürələrin qabığı ilə qabıqaltı şöbələr, görmə qabarı arasında və yarımkürələrin müxtəlif sahələri və ya iki yarımkürənin eyni sahələri arasında rabitə yaradır.
Böyük yarımkürələrin xarici təbəqəsini — beyin qabığını boz maddə təşkil edir. Burada baş beyinin ali mərkəzləri yerləşir. Bunlar qabığın hərəki, görmə, eşitmə, qoxu, dad və s. nahiyələrini əmələ gətirir.
Yetkin insanın beyin qabığının ümumi sahəsi orta hesabla 0,14-0,22 kv. metrə bərabərdir. Burada cəmi 14-18 milyard neyron vardır. Yarımkürələrin üzəri qırışıqdır. Hər yarımkürə şırımlarla alın, təpə, gicgah, ənsə paylarına bölünür Burada hissi və hərəki nahiyələr vardır. Duyğu orqanlarından, dəri, daxili orqanlar, əzələ və vətərlərdən gələn impulslar hissi nahiyəyə daxil olur. Bu nahiyələrin neyronları oyandıqda, müvafiq hissiyyat əmələ gəlir. Görmə nahiyəsi ənsə payında, arxada dəri-əzələ hissiyyatı nahiyəsi, təpə payında dad və qoxu nahiyəsi, mərkəzi şırımdan arxada hissi, öndə hərəki nahiyə yerləşmişdir.

Vegetativ sinir sistemi. Vegetativ sinir sisteminin fəaliyyəti vegetativ və trofik refleksləri əhatə edir. Vegetativ reflekslər vasitəsilə daxili orqanların fəaliyyəti müəyyən istiqamətdə dəyişilir. Trofik reflekslərin təsiri nəticəsində daxili orqanlarda və müəyyən qədər mərkəzi sinir sistemində maddələr mübadiləsi nizamlanır.

Vegetativ sinir sistemi bütün daxili orqanları, qan damarlarını, eləcə də tər vəzilərini innervasiya edir. O biri digərinə əks istiqamətdə təsir edən parasimpatik və simpatik hissələrə bölünür. Baş beyninin qabıqaltı sahələrindən və onurğa beynindən başlanğıcını alan vegetativ sinirlərin lifləri əvvəl onurğa beyni boyu yerləşmiş periferik qanqlionlara daxil olur və burada yerləşən neyronlarla rabitə yaradır. Həmin neyronlardan başlanan sinir lifləri (aksonlar) bilavasitə işçi orqanlara çatdırılır. Daxili orqanlar vegetativ sinir mərkəzlərindən daim oyadıcı və ya tormozlandırıcı impulslar alır, bunun hesabına onların həyat fəaliyyəti avtomatik şəkildə tənzim olunur.

Sinir sisteminin fəaliyyəti. Orqanizm xarici mühitlə daim təmasda olub, onunla vəhdət təşkil edir. Xarici mühitin fasiləsiz təsirini duyğu orqanları qəbul edir və onlara qarşı orqanizmdə daim uyğunlaşma reaksiyaları yaranır. Hər hansı canlı strukturun (toxumanın, hüceyrənin və s.) qıcığa qarşı cavab vermək qabiliyyətinə qıcıqlanma qabiliyyəti, verdiyi cavaba bioloji reaksiya deyilir. Canlı toxumaya təsir edib, cavab reaksiyası törədə bilən amillər qıcıqlandırıcı və ya qıcıq, qıcığın toxumaya təsir göstərməsi prosesi isə qıcıqlanma adlanır. Qıcıqlar fiziki, kimyəvi və ya fiziki-kimyəvi ola bilər.
Sinir, əzələ və vəzi toxumaları qıcığa qarşı spesifik cavab vermək qabiliyyətinə malikdir. Qıcığın təsirindən sinir toxumasında elektrik impulsu əmələ gəlib, sinir boyunca nəql olunur, əzələ təqəllüs edir (yığılır), vəzi isə sekret hasil edir. Bunlara oyanıcı toxumalar deyilir. Oyanıcı toxumaların qıcığa qarşı verdiyi spesifik cavaba oyanma, belə cavab vermək qabiliyyətinə isə oyanma qabiliyyəti və ya oyanıcılıq deyilir.
Qıcığı reseptorlar qəbul edir və onların membranında impuls (oyanma dalğası) yaranıb, sinirlə nəql olunaraq, müvafiq mərkəzə çatdırılır.
Reseptora təbii şəraitdə təsir göstərən, yəni onun üçün spesifik olan qıcıqlara adekvat, toxunmanı qəbul etmək üçün uyğunlaşmadığı qeyri-spesifik qıcıqlara isə qeyri-adekvat qıcıqlar deyilir. Məsələn, gözün tor qişasının çöpcük və kolbacıqları üçün günəş spektrinin görünən hissəsinin şüaları adekvat qıcıqlardır. Hüceyrələr öz adekvat qıcıqlarına qarşı daha həssasdır.

Sinir sisteminin əsas anatomik vahidini təşkil edən neyronun (sinir hüceyrəsinin) fəaliyyətində reseptor funksiya, yəni xarici mühitdən qıcığı qəbul etmək qabiliyyəti, inteqrativ funksiya, yəni xarici mühitdən alınan informasiyanı təhlil etmək qabiliyyəti və effektor funksiya, yəni sinir impulslarını işçi orqanlara çatdırmaq qabiliyyəti ayırd edilir.
Bütün bu funksiyalar reflekslər şəklində icra olunur.
Xarici və daxili mühit amillərinə qarşı mərkəzi sinir sisteminin iştirakı ilə orqanizmin verdiyi cavab reaksiyaları refleks adını daşıyır. Refleks qövsü aşağıdakı 5 hissədən ibarət olur:
1. Qıcığı qəbul edən reseptor.
2. Oyanmanı mərkəzi sinir sisteminə nəql edən hissi sınır.
3. Mərkəzi sinir sistemində oyanmanı təhlil edən sinir mərkəzi (neyron toplusu).
4. Sinir impulsunu işçi orqana çatdıran hərəki sinir.
5. İşçi orqan.

• Teqlər:
• somatik sinir sistemi
• , mərkəzi sinir sistemi
• , onurğa beyni
• , beyni
• , orta beyin
• , beyincik
• , ön beyin
• , vegetativ sinir sistemi

Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

208
adlanır.
Zəncir reflekslərə onurğa beyni kəsilmiş it üzərində aparılan
təcrübələri misal göstərmək olar. Belə itlərdə bir qıcığa qarşı arxa
ətrafın əzələləri normal yeriş zamanı müşahidə olunan bir sıra
ritmik hərəkətlər verir.
Ritmik reflekslər. Bəzən zəncir refleksləri zamanı eyni sadə
reflektor aktlar müəyyən ardıcıllıqla, ritmik şəkildə təkrarlanır.
Belə reflekslər ritmik reflekslər adlanır. Qurbağanın silmə reflek-
sini, itin qaşınma refleksini və s. buna misal göstərmək olar.
Qayıdan əlaqə prinsipi. Bu və ya digər afferent
qıcıqlandırıcılarla törədilən bütün hərəki aktlar əzələlərdə,
vətərlərdə və oynaq kisələrində yerləşən propreoreseptorların oy-
anması ilə müşayiət olunur. Bunlardan sinir impulsları mərkəzi
sinir sisteminə daxil olur. Əgər insanın yerişi görmə ilə tənzim
olunursa, onda proprioreseptor impulslara görmə siqnalları da qo-
şulur. Digər tərəfdən hərəkət hər hansı bir səsin (məsələn, bar-
maqlar royalın dillərini sıxırsa) əmələ gəlməsinə səbəb olursa,
onda mərkəzi sinir sisteminə səs siqnalları daxil olur.
Orqanizmdə orqanlar və toxumaların fəaliyyəti nəticəsində
meydana çıxan belə impulslar ikinci afferent impulslar adlanır ki,
bunlar da orqanizmin və ya onun ayrı-ayrı hissələrinin
fəaliyyətinə səbəb olan birinci impulslardan fərqlənir. İkinci af-
ferent impulsların koordinasiya hadisəsinin mexanizmində çox
böyük əhəmiyyəti vardır.
İkinci afferent impulsların həyata keçirdiyi funksiya texni-
kada «qayıdan əlaqə» adını almışdır.
Qayıdan əlaqə müsbət və mənfi ola bilər. Müsbət qayıdan
əlaqə o vaxt baş verir ki, periferiyadan gələn impulslar hər hansı
reflektor reaksiyaları gücləndirir. İmpulsların reflektor reaksiya-
ları ləngitməsi mənfi qayıdan əlaqə adlanır. Çox vaxt müsbət və
mənfi qayıdan əlaqələr birlikdə fəaliyyət göstərir. Belə ki, skelet
əzələlərində meydana çıxan hər hansı refleks bir mərkəzi oyadır,
digərini isə ləngidir. Sinir mərkəzlərilə işçi aparat arasındakı bu
cür əlaqə qanunauyğun şəkildə effektlərin, başqa sözlə,
hərəkətlərin baş verməsinə səbəb olur.
downloaded from KitabYurdu.org

6.13. Divergensiya, konvergensiya
və okklüziya

Eyni bir afferentin başqa neyronlara şaxələr verməsinə diver-
gensiya deyilir.
Periferik reseptorların afferentləri öz yolunda və mərkəzi
sinir törəmələrində çoxlu yan kollateral və uc şaxələri verərək
müxtəlif aralıq və efferent neyronlarla əlaqələnir.
Görmə, eşitmə, açlıq və s. haqqında olan sinir impulslarının
beyin qabığının hərəki şöbəsinin piramid nahiyəsinin neyronlarına
daxil olduğunu ilk dəfə Ç.S.Şerrinqton müəyyən etmişdir. Eyni
neyrona müxtəlif mənbələrdən sinir impulsları daxil olması kon-
vergensiya prinsipi adlanır. Deməli, konfergensiya müxtəlif
afferentlərin eyni bir aralıq və ya efferent neyronda, yaxud da
mərkəzi sinir sisteminin müəyyən bir məhdud sahəsində qur-
tarmasıdır. Bu halda ən müxtəlif reseptorlardan və beyin
şöbələrindən gələn oyanmalar bir yerə konvergensiya olunur
(şəkil 6.22, B). Mərkəzi sinir sistemində əksər motoneyronlar
külli miqdarda afferent neyronlardan impulslar alır.
Konvergensiya məkan daxilində summasiyanı və okku-
lyuziya hadisəsini aydınlaşdırır. Müəyyən edilmişdir ki, iki
müxtəlif mənbədən gələn qıcıqların təsirinə qarşı substratın
cavabı, qıcıqların eyni anda və ya tək-tək verilməsindən asılı olur.
Belə ki, bir vaxtda verilən qıcıqlara tək qıcığa qarşı olan reaksi-
yadan artıq cavab alınır. Qıcığa cavablarının cəmindən az olur.
Məsələn, itin bir ətrafında 1-ci dizaltı sinirini maksimum
qıcıqlandırdıqda ön qamış əzələsinin 1,57 kq, 2-ci dizaltı siniri
qıcıqlandırdıqda 1,58 kq qüvvədə təqəllüs baş verir. Hər iki siniri
eyni vaxta qıcıqlandırdıqda isə əzələ 1,81 kq qüvvə ilə təqəllüs
edir. Belə bir effektin konvergensiyadan asılılığı şəkil 6.22-də ay-
dın görünür.
İki mənbə eyni vaxtda qıcıqlandırıldıqda alınan cavabın
həmin mənbələri tək-tək qıcıqlandırdıqda alınan cavabların
cəmindən az olmasına funksional okklüziya deyilir.

Şəkil 6.22. Okklüziya hadisəsini əks etdirən sxem: (S.Şerrinqtona
görə) Dairə daxilində çoxlu miqdarda hərəki hüceyrələr verilmişdir.
Altı hüceyrə onlardan xaric olanaksonlarla göstərilmişdir. A və B-
hərəki neyrona periferiyadan oyanmanı gətirən sinir lifləri; Maksimal
qıcıqlanmada A və B lifi ilə gələn impuls 4 neyronda oyanma baş
verir. Eyni vaxtda oyandıqda isə 6 neyron oyanır.

Əgər iki mənbəyi qıcıqlandırdıqda qıcığın qüvvəsi zəifdirsə,
qıcıq qapısından aşağıdadırsa məkan daxilində yekunlaşma,
əksinə, qıcıq qüvvəlidirsə funksional okklüziya baş verir.

6.14. Oyanmanın irradiasiyası

Mərkəzi sinir sistemində oyanmanın yayılması irradiasiya
adlanır. İrradiasiya sayəsində ayrı-ayrı neyronlar bir-birilə
qarşılıqlı əlaqəyə girə bilir.
Oyanmanın onurğa beynində irradiasiya etməsi qurbağa
üzərində göstərilmişdir. Qurbağanın yan tərəfinə turşu ilə
isladılmış kağız parçası qoyduqda qıcıqlanan tərəfdəki ətraf
təqəllüs edərək silmə refleksi verir. Ətrafın hərəkətinə mane
olunursa, dərinin qıcıqlanması əks tərəfdəki ətrafın hərəkətinə
səbəb olur.
Şübhəsiz, bu hadisəni sabit və dəyişməz iki neyronlu refleks
downloaded from KitabYurdu.org

211
qövsü ilə izah etmək heç vəchlə mümkün deyildir. Bunu ancaq
oyanmanın mərkəzi sinir sistemində irradiasiyasını və müxtəlif
neyronlar arasındakı qarşılıqlı təsiri nəzərə alınmaqla izah etmək
olar.
Baş-beyin yuxarı şöbəsini aşağı şöbəsindən ayıran beyin sü-
tunu kəsilmiş pişiyin arxa ətraflarından birinin ayaqaltı nahiyədə
dərisini zəif qıcıqlandırdıqda həmin ayağın aşıq oynağında bükmə
hərəkəti baş verir. Qıcıq xeyli qüvvətli olarsa, qıcıqlandırılan bir
tərəfin ətrafının oynaqlarında bükmə, digər tərəfdə isə açma
hərəkətləri əmələ gəlir. Qıcığın qüvvəsini tədricən artırdıqda diz
oynağı, sonra isə bud-çanaq oynağı da bükülür. Tədqiqatçıların
fikrincə cəmi iki neyron iştirak edən proprioseptiv reflekslər kimi
nisbətən sadə reflektor reaksiyalar belə, həqiqətdə mərkəzi sinir
sistemində çox geniş yayılan və böyük sahə tutan oyanmaların
nəticəsidir.
Demək, belə xüsusi reflekslərdə sinir impulsu yalnız onurğa
beynində qalmayıb, mərkəzi sinir sisteminin ali şöbələrinə yayılır
və o şöbələrin də müəyyən irradiasiya prosesinə yeni doğulmuş
uşaqlarda daha çox təsadüf edilir. Oyanmanın geniş sahə tutması
döldə daha yaxşı nəzərə çarpır. Minkovskinin 23 insan dölü
üzərində apardığı maraqlı tədqiqatlar bunu təsdiq etmişdir. O
cərrahi yolla çıxarılmış və ilıq fizioloji məhlula salınmış 3-6 aylıq
dölləri müayənə edərkən göstərmişdir ki, tələf olana qədər döl
qıcığa qarşı hərəkət şəklində reflektor cavab verir.
Morfoloji və elektrofizioloji tədqiqatlar göstərir ki, mərkəzi
sinir sistemində oyanmanın yayılma imkanı sinir hüceyrələri
çıxıntılarının (akson və dendritlərin) saysız-hesabsız şaxələri
sayəsində və sinir mərkəzlərini bir-birilə əlaqələndirən ara
neyronların köməyilə təmin olunur. Oyanmanın irradiasiya
mexanizmində retikulyar formasiya daha çox rol oynayır.
Oyanmanın irradiyasiyası məhdudluğunda ləngimənin
əhəmiyyətini mərkəzi sinir sistemində ləngidici sinapsları blokadaya
alan strixinin heyvana yeridilməsilə müşahidə etmək olar. Qurba-
ğanın dərisi altına 0,1 % strixnin məhlulu yeridildikdən bir neçə
dəqiqə sonra onun pəncəsinə toxunmaq və ya yerləşdiyi stola yüngül

212
zərbə vurmaq kifayətdir. Bu zaman bütün skelet əzələlərinin qıclığı
ilə müşayiət olunan mərkəzi sinir sisteminin qüvvətli oyanması
meydana çıxır. Təcrübə göstərir ki, ləngidici sinapsları fəaliyyətdən
saldıqda mərkəzi sinir sistemində oyanma geniş yayılır.
Hər hansı afferent yolla gələn oyanma bir tərəfdən afferent
sinirin kollaterali vasitəsilə retikulyar formasiyaya, digər tərəfdən
isə qabıq nüvələrinə çatır (şəkil 6.23). Hərəki neyronlardan
periferiyaya gedən impulslar skelet əzələlərinə yayılmaqla
bərabər kollaterallarla geri qayıdıb Renşoy hüceyrəsini oyadır və
nəticədə hərəki neyronların bütün fəaliyyəti ləngiyir. Hərəki
neyronlar intensiv oyandıqca periferiyaya daha yüksək tezlikli
impulslar göndərir və Renşou hüceyrələrinin qüvvətli oyanmasını
törədir. Buna uyğun hərəki neyronun fəaliyyəti ləngiyir. Beləliklə,
sinir hüceyrələrinin həddindən artıq oyanmasını avtomatik şəkildə
qoruyan mexanizm vardır.

Şəkil 6.23. Renşou hüceyrəsilə hərəki neyronlar arasındakı əlaqənin
sxemi: 1-3-motoneyronlar; 2-Renşou hüceyrəsi.
Renşou hüceyrələrinin iştirakı ilə əmələ gələn ləngimə dönən
ləngimə adını almışdır.
downloaded from KitabYurdu.org

213
A.K.Anoxinin laboratoriyasında oyanmanın
generalizasiyasının daha bir yolu kəşf edilmişdir. Təcrübələr
göstərir ki, beyin qabığının hər hansı sahəsini strixnində
qıcıqlandırdıqda qabığın bütün nöqtələrində generalizə olunmuş
şəkildə strixnin potensialları qeyd edilir. Lakin retikulyar
formasiyanı pozduqdan sonra strixnin potensialı qeyd olunmur.
Demək, generalizə olunmuş oyanma beyin qabığından kortifukal
yollarla retikulyar formasiyaya adrenergiq çatır və onu yenidən
oyadır. Anoxin buna dönən generalizasiya adı vermişdir.
Aminazin yeritdikdə isə strixninin təsiri itir. Oyanmanın
irradiyasiyası mexanizmində B.Renşounun onurğa beynində kəşf
etdiyi ləngidici neyronlar böyük əhəmiyyətə malikdir.

6.15. Dominantlıq prinsipi

A.A.Uxtomskiyə görə, mərkəz sinir sistemində əmələ gələn
hakim oyanma nahiyəsinə dominant mərkəz deyilir. Dominant
mərkəz əvvəlcə mərkəzlərə gələn oyanmaları özünə cəlb edərək
onların hesabına qüvvətlənir, sonra adi şəraitdə olan refleksləri de-
yil, dominant mərkəz üçün səciyyəvi olan reaksiyaya səbəb olur.
Ona görə də reflekslər bu hallarda təhrif edilir, yəni müəyyən bir
yerin qıcıqlanması, o yer üçün heç də səciyyəvi olmayan digər
cavabın alınmasına səbəb olur. Aşağıdakı təcrübələr dominant
prinsipini təsdiq etmək üçün kifayətdir. Defaksiya aktı icra
olunduqda heyvanın dal ətraflarının bükülməsini təmin edən
qabığın hərəki mərkəzini qıcıqlandırsaq, ətrafın sonrakı bükülməsi
baş vermir, əvəzində heyvanda defekasiya sürətlənir. Eyni
mərkəzləri udma refleksi zamanı qıcıqlandırmış olsaq, bu dəfə
skelet əzələlərinin təqəllüsü deyil, udma hərəkətlərinin
qüvvətləndiyi müşahidə ediləcəkdir.
Əgər strixninlə isladılmış kağız parçasını qurbağanın silmə
refleksi əmələ gətirən onurğa beynin mərkəzləri üzərinə qoysaq,
həmin mərkəzdə oyanma artacaq və silmə hərəkətləri baş verə-
cəkdir. Bu zaman başqa reflekslər verən nahiyələr qıcıqlandırılsa
silmə refleksi daha da güclənir.

214
Dominant hadisəsi bir çox psixi halları başa düşməyə imkan
verir və akademik İ.P.Pavlovun ali sinir fəaliyyəti haqqındakı
təlimini zənginləşdirir.
Son zamanlar retikulyar formasiyanın funksiyasının
öyrənilməsinə dair aparılan tədqiqat işləri, dominantlıq
prinsipinin bəzi fəallaşma mexanizmlərini öyrənməyə imkan
vermişdir.
Sinir sisteminin trofiki funksiyası. İlk dəfə 1887-ci ildə
İ.P.Pavlov ürəyi innervasiya edən simpatik sinirlərin tərkibində,
onun ritmini dəyişmədən qüvvəsini artıran liflər olduğunu kəşf
etmişdir.
Orqanizmə trofik təsirin, yəni maddələr mübadiləsi və
qidalanmanın tənziminin həyata keçirilməsində mərkəzi sinir
sisteminin hər bir şöbəsi, ən çox hipotalamusun aclıq və toxluqla
əlaqədar olan venterolateral və venteromedial nüvələri və baş-
beyin yarımkürələri qabığı iştirak edir. Hipotalamusda maddələr
mübadiləsini tənzim edən mərkəz yerləşir.
Sinir sisteminin trofik funksiya yerinə yetirməsini sinirlərin
kəsilməsi zamanı həmin sinirlərin innervasiya etdiyi toxumalarda,
üzvlərdəki vəziyyəti təhlil etməklə isbat etmişlər
Akad.A.İ.Qarayev və əməkdaşları simpatik sinirlərin və
onların mərkəzlərinin skelet əzələlərinə təsirindən qlükogenez
hadisəsinin sürətləndiyini apardıqları təcrübə ilə isbat etmişlər.
Simpatik sinirlərin qıcıqlandırılması əzələdə qlükogenin qlü-
kozaya çevrilməsinə səbəb olur.
Alman alimi Heydenhayn simpatik sinirləri
qıcıqlandırılmaqla müəyyən etmişdir ki, ağız suyu vəzilərini
innervasiya edən simpatik sinir lifləri ağız suyu vəzi
hüceyrələrinin trofikasını, qidalanmasını tənzim edir.
İ.P.Pavlov tərəfindən sonralar sinir sisteminin trofik funksi-
yası haqqındakı təlim inkişaf etdirilərək ürək əzələsi təqəllüsünü
qüvvətləndirən və zəiflədən sinirlərin kəşf olunması ilə
nəticələnmişdir. Həmin sinirlərin ürəkdə rolu onların ürək
əzələsinə qidalandırıcı təsiri ilə izah olunur. İndi elmə məlumdur
ki, bütün üzvlər və toxumalar trofik sinirlərə malikdir.
downloaded from KitabYurdu.org

215
Mərkəzi sinir sisteminin xüsusi fiziologiyası. Mərkəzi sinir
sisteminin fiziologiyası son illərdə əsas sinir proseslərinin fiziki-
kimyəvi təbiətinin mexanizminin öyrənilməsi sahəsində yüksək
inkişaf yolu keçmişdir. Elektrofizioloji üsullarla ayrıca sinir hü-
ceyrəsində mövcud olan proseslərin öyrənilməsi ayrıca ney-
rofiziologiya sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlər beyin fəaliyyətinin
hüceyrə mexanizminin düzgün analizi üçün yol açdı. Qısa müd-
dətdə sinir impulsunun generasiyası mexanizmini, sinaptik oyan-
ma və tormozlanmanın təbiətini müəyyənləşdirən eksperimental
material toplandı. Neyrokimya sahəsində sinir hüceyrəsində sinir
proseslərinin gedişinə effektli təsir göstərən bir sıra kimyəvi
birləşmələr kəşf olundu.
MSS-nin fiziologiyası sinir hüceyrəsi tərəfindən
məlumatların qəbulu və ötürülməsi, yenidən işlənməsi mexaniz-
mini, orqanizmin orqan və sistemlərin həyat fəaliyyətinə müxtəlif
amillərin təsirini, yaddaş və psixi aktların fizioloji mexanizminin
qanunauyğunluqlarını öyrənir. MSS-in fizioloji xüsusiyyətlərini
tədqiq etmək üçün ən müxtəlif metodlardan istifadə edilir.
Neyrofiziologiyada ən geniş yayılmış tədqiqat formalarından
biri elektrofizioloji və mikroelektrod metodlarıdır.
Sinir sistemi funksiyasının öyrənilməsində neyrofizioloji və
neyrokimyəvi metodlar daha mühüm əhəmiyyətə malikdir.

6.16. Mərkəzi sinir sisteminin funksiyasının
öyrənilmə üsulları

Ekstirpasiya – beyin şöbələrini kəsib, bədəndən çıxarmaq
üsuludur. Fizioloji təcrübələrdə beynin funksiyasını öyrənmək
üçün istifadə olunan klassik üsullardan biridir. Baş-beyin
şöbələrinin ayrı-ayrı
çıxarılması
əməliyyatından sonra,
orqanizmdə, onun orqan və toxumalarında meydana çıxan
pozğunluqlar, eləcə də beyin şöbəsinin orqanizmin hansı funksi-
yası üçün cavabdeh olduğu öyrənilir.
Kəsiklər aparmaq usulu – Baş ilə onurğa beyni arasında (spi-
nal heyvan) uzunsov beyinlə orta beyin arasında (bulbar heyvan),

216
orta beyin ilə ara beyin arasında (mezinsefalon) ara beyin ilə be-
yin yarımkürələri arasında (diensefalon) kəsiklər aparmaqda əsas
məqsəd bu pozğunluqlar zamanı kəskin və xroniki halda əmələ
gələn dəyişiklikləri, onların bərpa olunması formaları, beynin
hansı funksiyalarının yox olması və ya qalmasını öyrənməkdən
ibarətdir.
Qıcıqlandırma üsulları. Elektriklə qıcıqlandırma üsulu ilə
klassik fiziologiyada bir sıra mühüm kəşflər edilmişdir, xüsusilə
hərəki aparat orqanlarının və daxili orqanların fəaliyyətini idarə
edən sahələrin yerini müyyən etməkdə bu metodun əhəmiyyəti
çox böyük olmuşdur.
Qıcıqlandırıcı vasitə kimi mexaniki, elektrik, kimyəvi, ter-
miki qıcıqlardan istifadə olunur. Mərkəzi və periferik sinir sis-
teminin funksiyasının öyrənilməsində elektriklə qıcıqlandırma
üsullarından fiziologiyada daha çox istifadə edilir. Bu halda
qıcığın qüvvəsi çox dəqiqliklə ölçülə bilər.
Elektriklə qıcıqlandırmanın başqa bir üsulu da var. Təcrübi
heyvanın (məsələn, siçovulun) beyninə ucu mikron qalınlığında
olan qoşa metal elektrodu qoyulur və elektrodların beynə
bitişməsi prosesi keçdikdən sonra onlar elektrostimulyator cihaz-
ına birləşdirilir. Əvvəlcə tədqiqatçı təcrübə heyvanının ayağını
elektrostimulyatorla əlaqədar olan və cərəyan dövrəsinin açılıb-
bağlanmasını təmin edən elektrik dəstəyinə bir neçə dəfə toxun-
durur. Bu zaman təcrübə altındakı heyvan hər dəfə qısamüddətli
(təxminən 0,2 saniyə) elektrik qıcığı alır. Qıcıq heyvanda müəy-
yən hiss oyadır. Əgər bu hiss müsbət emosiya doğurarsa, heyvan
bir vaxtdan sonra stimulyatoru işə salan elektrik dəstəyini özü ay-
ağı ilə basmağa çalışacaq və özünü stimullaşdırmağa başlaya-
caqdır. Təcrübi heyvan buna o qədər aludə olur ki, bəzən o hətta
saatlarla ayağını dəstəkdən çəkmir, gün ərzində onu yüz dəfələrlə
basaraq elektrik qıcığı ilə özünü stimullaşdırmaqda davam edir.
Mənfi emosiya yaranacağı hallarda isə o dəstəyə toxunmaqdan
imtina edəcəkdir.
Lakin bu yolla, xüsusilə, beynin hipotalamus törəməsində
həzz, qorxu, aclıq, toxluq və s. bu kimi hissləri idarə edən vegeta-
downloaded from KitabYurdu.org

217
tiv mərkəzlərin müəyyən edilməsində özünüstimullaşdırma me-
todunun mühüm əhəmiyyəti vardır.
Stereotaksis aparatı. Əvvəllər (kəllə qapağını kəsməklə
beynin bu və ya digər törəməsinə cərrahi yolla müdaxilə etmək
üsulları – tripanasiya və ekstirpasiya və s.) beyində aparılan hər
fizioloji təcrübə üçün əlverişsiz olduğuna görə beyində müəyyən
müdaxilə əməliyyatlarının aparılması işini asanlaşdıran stereotak-
sis cihazdan istifadə etməyə başlandı. Bunun üçün insanın, mey-
munun, itin, pişiyin, dovşanın stereotaksis atlaslarından istifadə
edilir.
Stereotaksis aparatı əsas iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə
kəlləni fiksə edən sistem, ikinci hissə isə beynin müxtəlif
nöqtələrinə elektrodların yerləşdirilməsini təmin edən sistemdir.
Baş beyinin müxtəlif qabıqaltı törəmələrini qıcıqlandırmaq
üçün mikroelektrodlar beyinə stereotaksis cihazın köməyilə
yeridilir, diş sementi ilə bərkidib, sonra stimulyatora birləşdirilib
qıcıqlandırılır. Cihaz mikron dəqiqliklə istənilən qüvvədə qıcığı
beyinə nəql edir.
Mikroelektrod texnikası. Sinir hüceyrələri, onların akson və
dentritləri, eləcə də sinapsları səviyyəsində elektrofizioloji müayinə-
lərin aparılmasında Amerika alimlərindən Q.Xasser, Q.Linq, R.Ce-
raldın kəşf etdikləri mikroelektrod texnikası geniş imkanlar açmışdır.
Mikroelektrodlar diametri bir mikron və ya ondan da kiçik
(0,2-0,3 mkm), qızıldan, platindən və ya xüsusi şüşədən hazır-
lanmış nazik tellərdir. Bu tip elektrodların içərisinə adətən, KCl
məhlulu doldurulur. Bu cür elektrodla sinir hüceyrəsinin içərisinə
nüfuz etmək və orada qeydə alınan elektrik yüklərini xüsusi
gücləndirici cihazlar vasitəsilə katod ossiloqrafa və ya ensefalo-
qrafa ötürməklə onları qeyd edir.
Şərti refleks üsulu. İnsan və heyvanların ali sinir
fəaliyyətinin ən mürəkkəb mexanizmlərinin sirlərini öyrənmək
üçün bu üsul ilk dəfə İ.P.Pavlov tərəfindən işlənib hazırlanmış
fizioloji təcrübələrdə istifadə edilmişdir.
İ.P.Pavlov öz şərti refleks metodunu heyvanda (itdə) ağız və
ya mədə şirəsi ifrazı reaksiyalarının reflektor əsaslarının

218
öyrənilməsində tətbiq etmişdir. Bu cür təcrübələr laboratoriya
şəraitində xüsusi otaqda – səssiz kamerada aparılır. Əvvəlcə
cərrahi əməliyyatla itin qulaq dibi tüpürcək vəzisinin ağız boşlu-
ğuna açılan axarının ucu üzün (yanağın) dərisinin xarici səthinə
çıxarılır və ona dərəcələnmiş kiçik şüşə balon bərkidilir. Yara sa-
ğaldıqdan sonra heyvanı səs keçirməyən kamerada, xüsusi
dəzgaha bağlayırlar. Xarici mühitdən tam izolə edilmiş olur,
təcrübəçinin kamera ilə əlaqəsi yalnız kiçicik pəncərə ilə həyata
keçirilən xüsusi otaq şəklində yaradılır. Təcrübi heyvana təsir
göstəriləcək amillərin verilməsi təcrübəçinin oturduğu otaqdan
idarə edilir (şəkil 6.24).

Şəkil 6.24. İ.P.Pavlova görə şərti qida şirə refleksinin yaradılması
təcrübəsi. Solda – təcrübi heyvan üçün kamera, sağda – tədqiqatçı
otağı.

Sonra heyvana yemək verməklə yanaşı, onun yerləşdiyi
kamerada işıq yandırılır. Bu, onun üçün şərti qıcıq olacaqdır.
Əgər şərtsiz və şərti qıcıqların heyvana təsiri dəfələrlə birgə baş
verərsə, onda heyvan şərtsiz qıcıq almadan tək şərti qıcığa qarşı
downloaded from KitabYurdu.org

219
tüpürcək ifrazı reaksiyasını təzahür etdirəcəkdir.
Təcrübə heyvanın üzərində şərti refleksi almaq üçün
aşağıdakılara əməl etmək lazımdır:
1.

Şərti reflekslər yalnız fitri, anadangəlmə şərtsiz reflekslər
üzərində qurula bilər.
2.

Bir qayda olaraq, şərti qıcıq orqanizmə şərtsiz qıcıqdan
azacıq əvvəl və ya onunla birgə təsir etməli və qüvvəcə ondan
zəif olmamalıdır.
3.

Şərti reflekslərin yaranması üçün mütləq refleks yolunun
bütün elementlərinin tamlığı, normal funksiyası zəruri şərtdir.
Mərkəzi sinir sisteminin pozulması, xəstəlik halı və s. bu kimi
amillər şərti reflekslərin əmələ gəlməsini çətinləşdirir.
4.

Şərti reflekslərin yaranmasında orqanizmə əlavə təsir gös-
tərən qıcıqlandırıcıların əhəmiyyəti böyükdür. Verilmiş şərti qıcıq
hər bir kənar, yad qıcıqlandırıcı refleksin baş verməsinə, mənfi
təsir göstərir.
Mikroskopik metodlar. Kontrast, flüoressent və elektron
mikroskopla aparılan neyrohistoloji tədqiqatlar sinir toxumasının,
onun hüceyrəvi ünsürlərinin və onların törəmələrinin statik və
dinamik quruluş xüsusiyyətlərini, bu və ya digər funksional
vəziyyətdə qazandığı incə anatomik dəyişiklikləri müəyyən
etməyə geniş imkanlar açmışdır.
Son illərdə icad edilmiş vital mikroskopiya, canlı toxumanın
mikroskopla öyrənilməsində beynin mikrostrukturlarında bəzi sub-
hüceyrə və molekulyar dəyişikləri müşahidə etməyə imkan verir.
Mikrotom dəzgahları vasitəsilə bir neçə mikron qalınlığında alı-
nan kəsiklər elektron-mikroskopik tədqiqatlar üçün daha zəruridir.
Elektrofizioloji üsul. Məlum olduğu kimi sinir, əzələ və bü-
tün digər toxumalar oyanarkən onda fəaliyyət potensialı yaranır,
əmələ gələn biocərəyanların gərginliyini (elektroensefaloqrafla)
xüsusi cihazlar, vasitəsilə (katod ossilloqrafı, elektroensofaloqraf)
gücləndirib ossiloqrafda müşahidə edir və ossilloqrafda alınan
biopotensial hərəkət edən fotokağız üzərində yazılır. Mərkəzi və
mühiti sinir sisteminin ayrı-ayrı nahiyələrində əmələ gələn fəaliy-
yət cərəyanını və o cərəyanın gərginliyini elektroensofaloqrafla