Ana dilinin qorunması və inkişafı daimi qayğı tələb edir
MORFOLOGİYA
1. Dil haqqındakı elmin bölmələrindən biri olan qrammati-ka-da sözlərin dəyişməsi və cümlədə birləşməsi qaydaları öyrənilir. Qrammatika iki hissədən ibarətdir: 1) morfologiya, 2) sintaksis. Morfologiya yunanca «morfos» (forma) və «loqos» (bəhs) söz-lərinin birləşməsindən əmələ gəlib «sözün formaları haqqında bəhs» mə’nasını bildirir.
Morfologiyada nitq hissələri, onların quruluşu və dəyişmə xü-susiyyətləri öyrənilir.
Sintaksis də mənşəcə yunan sözüdür, «tərtib» mə’nasını bil-dirir. Sintaksis söz birləşmələri, cümlə və onun tərkibini öyrənir.
2. SÖZÜN TƏRKIBI. Kök və şəkilçi sözün mə’nalı his-sə-lə-ridir. Sözün ayrılıqda işlənə bilən, əsas mə’nanı ifadə edən hissəsinə kök deyilir.
Sözün ayrılıqda işlənə bilməyən, yalnız kökə qoşulduqda müəyyən mə’na daşıyan hissəsinə şəkilçi deyilir.
Əsil Azərbaycan sözlərində, bir qayda olaraq, kök əvvəl, şə-kilçi sonra gəlir. Məs: gəmicçi, kitabclar, çəmənclik, çəməncdə və s. Dilimizdə söz köklərinə əvvəl leksik (sözdüzəldici), son-ra isə qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilər artırılır. Məs: yaz-ı-çı-lar, iş-lə-miş-ik, sağ-ıcı-lar-ın və s.
Bə’zən qrammatik şəkilçi leksik şəkilçidən əvvəl də gələ bilir. Məs: ev-imiz-dəki, bab-m-gil və s.
Azərbaycan dilində eyni zamanda sözlərə bir neçə leksik və qra-mmatik şəkilçi artırmaq olur. Məs: ək-in-çi-lik-dən, yara-q-lı-lar-ımız, yat-aq-xana-dakı-lar və s.
3. LEKSIK VƏ QRAMMATIK ŞƏKILÇILƏR. Şəkilçilər iki cür olur: 1) leksik (sözdüzəldici) şəkilçilər, 2) qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilər.
Qoşulduqları söz köklərindən yeni sözlər yaradan şəkilçilər leksik şəkilçilər adlanır. Məs: yaxşı-yaxşıclıq, gör-görcüş, külək-küləkcli və s.
Qrammatik şəkilçilər isə sözün ancaq formasını dəyişir və bu şəkilçilər söz birləşmələri və cümlələrdə sözləri bir-birinə bağ-la-mağa xidmət edir.
İsimlərdə hal və cəm şəkilçiləri, fe’llərdə zaman, şəxs şəkilçi-ləri və s. qrammatik şəkilçilərdir. Məs: kitab-kitabcın, kitabcla-r; get-gedcir, ged-ir-əm və s.
Qeyd: Şəkilçilərin mə’na növləri barədə dərsliyin müvafiq böl–mələrində hər bölməyə uyğun olaraq müfəssəl məlumat veriləcəkdir.
4. ŞƏKILÇILƏRIN YAZILIŞI. Qrammatik şəkilçilər ahəng qanununa uyğun olaraq həmişə iki və dörd cür yazılırlar. Dili-mizdəki qrammatik şəkilçilərin hamısı əsil Azərbaycan şəkil-çiləridir.
İki cür yazılan şəkilçilərin tərkibində yalnız iki açıq sait işti-rak edir: a, ə. Digər açıq saitlər (e, o,ö) şəkilçilərdə ona görə işti-rak etmir ki, əsl Azərbaycan sözlərində həmin səslər (e,o,ö) sö-zün birinci hecasından sonrakı hecalarda işlənə bilmir. (-lar2, -da2, -da2, -a2 və s.)
Qapalı saitlər isə (ı, i, u, ü) sözün bütün hecalarında işləndiyi üçün şəkilçilərin də tərkibində iştirak edir. Buna görə də qapalı saitli şə-kilçilər ahəng qanununun tələbinə uyğun olaraq dörd cür yazılır. –ın4,-dı4, -mış4, -ı4 və s.
Leksik şəkilçilər də ahəng qanununa uyğun olaraq iki və dörd cür yazılırlar. Lakin leksik şəkilçilər arasında bir cür yazılanı da var. Bu şəkilçilər başqa dillərdən dilimizə keçmiş, ahəng qa—nununa tabe olmurlar. Məs: bi-, na-, anti-, –daş, -kar, -baz, -keş, -dar, -gil və s.
Azərbaycan dilinin öz şəkilçilərindən fərqli olaraq, alınma şəkilçilər sözlərin əvvəlinə də artırıla bilir. Məs: na-insaf, ba-mə-zə, bi-savad və s.
Qeyd: Sözün kökü saitlə bitərsə, sözə saitlə başlanan şəkilçi artdıqda iki sait arasında n, y, s samitlərindən biri işlənir. Bu sa-mit-lər bitişdirici samitlər adlanır. Məs: ata-n-ın, ata-y-a, ata-s-ı və s.
Yazıda «n» samitindən, əsasən, sonu saitlə bitən sözlərə is-min yiyəlik, tə’sirlik hal şəkilçiləri, «y» samitindən yönlük hal şə-kil-çisi və tale, mənbə, mənafe, mövqe, mənşə sözlərinə mənsubiy-yət şəkilçiləri, «s» samitindən isə sonu saitlə bitən sözlərə III şəxs mənsubiyyət şəkilçisi artırılarkən bitişdirici samit kimi istifadə olunur. Məs: quzu-n-un, quzu-n-u, quzu-y-a, quzu-s-u, tale-y-im, mövqe-y-in, mənafe-y-i və s.
5. SÖZÜN BAŞLANĞIC FORMASI. Sözün başlanğıc for-ması onun leksik mə’nasını bildirən hissəsidir. Bütün sözlərdə qram-matik şə-kil-çiyə qədərki hissə başlanğıc formadır. Məs: yaz-maq, yazı, ya-zı-çı, yazıçılıq, yazıçılıqdan və s.
Sözlər bütün lüğətlərdə yalnız başlanğıc formada öz əksini tapır.
İsimlərin başlanğıc forması onların heç bir qrammatik şəkil-çisi olmayan adlıq hal formasına uyğun gəlir. Məs: gəmiçilikdən, dəmirçinin, kitabda, oxucular və s.
Fe’llərin başlanğıc forması onların qrammatik şəkilçiyə qədər-ki hissəsidir. Məs: gözəlləşir, başladılar, göndərildi və s.
Qeyd: Sözlərin quruluşca növü, hansı nitq hissəsinə aid olması onların başlanğıc formasına görə müəyyən olunur. Sözün tərkibinə görə təhlili 1) Təhlil edilən sözün hansı nitq hissəsinə aid olduğu göstərilir.
2) Sözün başlanğıc forması müəyyən edilir.
3) Əgər başlanğıc forması düzəltmə sözdürsə, onun necə əmə-lə gəlməsi izah olunur.
4) Sözün qrammatik şəkilçilərindən hər birinin mə’nası mü-əy-yənləşdirilir.
Şifahi təhlil nümunəsi (bağçadakı)
Bu söz sifətdir. Bağçadakı bütövlükdə başlanğıc formadadır. –ça kiçiltmə mə’nası bildirən leksik şəkilçi, -dakı isə isimdən si-fət düzəldən şəkilçidir. Demək, -ça şəkilçisi «bağ» ismindən «bağ-ça» ismini, -dakı şəkilçisi isə «bağça» ismindən «bağçadakı» sifətini əmələ gətirmişdir.
Yazılı təhlil nümunəsi (yazıçılıqdan, ələkçilər, bağçadakı, namərdlik)
Yazıçılıqdan, ələkçilər, bağçadakı, namərdlik.
Nida. Azərbaycan dili
Ay- Həm isim ( Ay və Yer birlikdə Günəş ətrafında ildə bir tam dövr edirlər.), həm nida ( Ay kişi, daha bəsdir!) ola bilir.
Ox – Həm isim Artıq ox yayından çıxıb.), həm nida (Ox, necə yorulduğumu bir bilsən!) ola bilir.
Ax – Həm fel (Su kimi ax.), həm nida (Ax, o günlərim..) ola bilir
Oy – Həm fel (Taxtanı yaxşı oy), həm nida (Oy, sən nə danışırsan?) ola bilir.
Nidalar cümlənin əvvəlində, ortasında və axırında işlənə bilər. Bütün nidalar ayrı yazılır. Cümlənin əvvəlində işlənən nidalardan sonra istonasiyadan asılı olaraq nida (yüksək tonla deyilərsə) və ya vergül (adi tonla deyilərsə) işarəsi qoyulur. Cümlənin ortasında işlənən nidanın hər iki tərəfində vergül qoyulur. Cümlənin axırında işlənən nidalardan əvvəl vergül, sonra isə nida və ya üç nöqtə qoyulur.
Çağırış bildirən a, ay, ey nidalarından sonra vergül qoyulmur. Məsələn, Ay Bəyim, hardasan?
Ey nidası ismə qoşumadan özü çağırış bildirdikdə ondan sonra verğül qoyulur. Məsələn, Ey, bura bax.
Nidalar dildə söz yaradıcılığında da iştirak edir. Məsələn, ah nidası həm fel kimi (ah çəkmək), həm də substantivləşərək isim kimi (ahın dağlara) işlənir.
Nidalarla yamsılamaları (təqlidi sözlər) qarışdırmaq olmaz.
Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.
Ana dilinin qorunması və inkişafı daimi qayğı tələb edir
Day.Az представляет новость на азербайджанском языке.
“Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Mən keçmişdə də demişəm və bu gün də deyirəm, şəxsən arzum ondan ibarətdir ki, hər bir azərbaycanlı çox dil bilsin. Ancaq birinci növbədə öz ana dilini – dövlət dilini yaxşı bilsin. Bizim çox gözəl, zəngin, cazibədar dilimiz var”.
Heydər ƏLİYEV
Hər il fevral ayının 21-i dünyada Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd edilir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 1999-cu ilin noyabrında Banqladeş səfirinin təşəbbüsü əsasında belə bir tarixi qərar qəbul etməsi ötən əsrin ortalarında Pakistanda benqal dilinin sıxışdırılması zəminində baş verən hadisələrlə bağlı olmuşdur: 1952-ci il fevralın 21-22-də Pakistanda benqal dilinin qadağan edilməsinə etiraz əlaməti olaraq keçirilmiş dinc kütləvi aksiyada qətlə yetirilmiş 4 nəfərin xatirəsinə ehtiram olaraq Banqladeş nümayəndələri fevralın 21-i tarixinin Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd olunması barədə məsələ qaldırmışlar.
Beləliklə, BMT-nin ali mədəniyyət qurumu olan UNESCO-nun 1999-cu ilin noyabrında keçirilmiş baş konfransında fevralın 21-i Beynəlxalq Ana Dili Günü elan olunmuşdur. Eyni zamanda, təşkilata üzv ölkələrə həmin gün məktəblərdə, universitetlərdə ana dilinin əhəmiyyəti ilə bağlı tədbirlərin, konfransların, seminarların keçirilməsi tövsiyə edilmişdir. Dünyada məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşən dillərin qorunması məqsədilə hər il keçirilən Beynəlxalq Ana Dili Günü hər kəsə doğma dilinin varlığını hiss etmək, onunla qürur duymaq, qorumaq, inkişaf etdirmək hüququnun olduğunu bir daha xatırladır. Xalqın taleyi, onun mənliyi, mənəviyyatı və mədəniyyəti olan dil cəmiyyətin təşəkkülü və inkişafı ilə birgə yaranır, tərəqqi edir. Hər bir kəsin təkamülündə ana dilinin rolu böyükdür. İnsanın doğumu ilə bərabər, bəxş olunmuş bu nemətin hər hansı bəhanə ilə qadağan olunması isə cinayətdir. Beynəlxalq Ana Dili Günü hamını bu cinayətə qarşı birləşməyə səsləyir.
Fəlsəfi dilçilik məktəbinin banisi, alman alimi, dilçi V.Humboldt yazır ki, “Xalqın dili onun ruhudur və xalqın ruhu onun dilidir – bundan da güclü olan eynilik təsəvvür etmək çətindir”. Millətin dilinin dövlət statusuna yüksəlməsi milli dövlətçilik tarixinin qızıl səhifəsidir, milli özünəməxsusluğun təsdiqidir. Çünki dilin dövlət dili statusuna yüksəlməsi millətin öz taleyinə sahibliyinin, dövlət qurmaq və qorumaq qüdrətinin, eyni zamanda dilinin zənginliyinin sübutudur. Dil millətin özünü isbatı olmaqla yanaşı, həyat tərzi, mədəni irsidir. Ana dili hər bir xalqın mənəviyyatının güzgüsü, dünyanın ümumi mədəniyyətinin tərkib hissəsi, mənəvi diriliyidir. Ana dili ünsiyyət vasitəsi, ictimai, mədəni-mənəvi hadisədir və başqa dillərdə yaranmış mədəniyyətləri də özündə etiva edir. Hazırda dünyada 200-dək dövlət olsa da, onların rəsmi dövlət dillərinin sayı 70-i keçmir.
Bütün xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan xalqının da dili onun milli varlığını müəyyən edən başlıca amillərdəndir. Nizami müdrikliyi, Füzuli məhəbbəti, Nəsimi üsyankarlığı, Üzeyir dünyası bu dildə ifadə olunmuş, zaman-zaman qanımıza, canımıza hopmuşdur. Dilimiz xalqın keçdiyi bütün tarixi mərhələlərdə onunla birgə olmuş, onun taleyini yaşamış, üzləşdiyi problemlərlə qarşılaşmışdır. İnkişaf etmiş zəngin dil mədəniyyətinə sahib olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Ona görə də xalqımıza ulu babalardan miras qalan bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir.
Qloballaşan dünyanın yeni çağırışlarına müsbət cavab verən Azərbaycan bu prosesin müəyyən neqativ təsirlərini də nəzərə alır, xüsusən, mühüm siyasi mədəniyyət hadisəsi olan milli dilin təmizliyinin qorunmasına çalışır. Ana dilinə yüksək məhəbbət azərbaycançılıq ideologiyasının milli mahiyyətini açmaqla yanaşı, xalqımızın etnik fərdiliyini özündə təcəssüm etdirən mühüm amildir. Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsi müstəqil dövlətçiliyimizin mühüm atributlarından biri kimi həm də dünya azərbaycanlılarının milli-mədəni özünüifadə ehtiyaclarının ödənilməsinə imkan yaradır.
Azərbaycan dili bu gün dərin fikirləri ən incə çalarlarınadək olduqca aydın şəkildə ifadə etmək qüdrətinə malik dillərdəndir. Azərbaycan dilinin özünəməxsus inkişaf qanunları ilə cilalanmış kamil qrammatik quruluşu, zəngin söz fondu, geniş ifadə imkanları, mükəmməl əlifbası, yüksək səviyyəli yazı formaları vardır. Düşüncələrdəki dərinliyi, hisslərdəki incəlikləri bütünlüklə ifadə etmək kamilliyinə yetişə bilməsi üçün hər hansı xalqa bir neçə min illik tarix yaşaması lazım gəlir. Dilimizin bugünkü inkişaf səviyyəsi bir daha təsdiqləyir ki, Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim xalqlarındandır. Azərbaycan dilinin dünya dilləri arasında ən kamil dillərdən biri olduğu həqiqətini bir çox xalqların görkəmli nümayəndələri də etiraf etmişlər. Onlar öz əsərlərində bu dili XIX əsrdə Avropada geniş yayılmış fransız dili ilə müqayisə edərək, onu Avrasiyanın hər tərəfində işlənilən bir dil kimi yüksək qiymətləndirmişlər. Milyonlarla azərbaycanlının hazırda mədəni inkişaf vasitəsi olan bu dil tarixən nəinki Qafqazda yayılmışdır, hətta müəyyən dövrlərdə daha geniş məkanda müxtəlif dilli xalqların da istifadə etdikləri ümumi dil olmuşdur.
XX yüzillik Azərbaycan ədibi dilinin ən sürətli tərəqqisi və çiçəklənməsi dövrü hesab olunur. 1945-ci ildən Azərbaycan Elmlər Akademiyasının tərkibində müstəqil Dilçilik İnstitutunun yaranması dilçiliyimizin bir elm kimi inkişafına ciddi təkan vermişdir. Həmin dövrdə ədəbi dilimizi tədqiq edən Bəkir Çobanzadə, Məmmədağa Şirəliyev, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Muxtar Hüseynzadə, Əliheydər Orucov, Səlim Cəfərov, Əlövsət Abdullayev, Fərhad Zeynalov və başqa dilçi alimlərimizin böyük ordusu yaranmışdır. Azərbaycan dilçilərinin gərgin əməyi sayəsində dilçiliyin bütün sahələrində səmərəli işlər görülmüş, dil tarixi, dialektologiya, müasir dil, lüğətçilik sahələrində dəyərli tədqiqatlar aparılmışdır. Məhz bu dövrdə dilimizin funksional imkanları genişlənmiş, üslubları zənginləşmiş, dilin daxili inkişaf meyilləri əsasında yazı qaydaları cilalanmışdır.
Azərbaycan ədəbi və xalq danışıq dilini dərindən bilən, bu dilin zəngin lüğət tərkibinə yaxşı bələd olan, qrammatik imkanlarından səmərəli istifadə etməyi bacaran ulu öndər Heydər Əliyev yuksək səviyyəli yığıncaqlarda ana dilində parlaq cıxışlar edərək, özünə böyük hörmət və məhəbbət qazanmışdı. 1977-1978-ci illər isə respublika rəhbərini ciddi cətinliklər qarşısında qoymuşdu. 1977-ci ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası təsdiq edilmiş, oraya dovlət dili haqqında maddə salınmamışdı. Ayrı-ayrı respublikalar da bundan “nümunə götürərək” öz konstitusiyalarına ana dili haqqında maddə daxil etməmişdilər. Azərbaycanda de-fakto dövlət dili uğrunda ardıcıl mübarizə aparan ulu öndər Heydər Əliyev isə ana dilinin konstitusiyada qeyd olunmaması ilə heç cür barışmamış, bu məsələdə sonadək prinsipiallıq göstərmişdi. 1978-ci il aprel ayının 2-də doqquzuncu cağırış Ali Sovetin Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Konstitusiyasının (Əsas qanununun) layihəsi və onun ümumxalq müzakirəsinin yekunlarına həsr olunmuş yeddinci sessiyasında məruzə ilə cıxış edən Heydər Əliyevin təkidi ilə 73-cü maddəni aşağıdakı redaksiyada vermək qərara alınır: “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir”. İttifaq rəhbərliyinin etirazlarına baxmayaraq Heydər Əliyev bu məsələdə sonadək qətiyyət göstərmiş və istəyinə nail olmuşdur.
Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan dilinin daha da inkişaf etdirilməsi yolunda geniş üfüqlər açılmışdır. Azərbaycanın ilk Konstitusiya layihəsinin müzakirəsi zamanı ana dili məsələsi ətrafında da geniş diskussiya və müzakirələr aparılmışdır. Məsələ yeni Konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyada, kütləvi informasiya vasitələrində, müxtəlif elmi forumlarda, yığıncaqlarda, idarə, təşkilat və müəssisələrdə sərbəst, demokratik şəraitdə hərtərəfli müzakirə olunmuşdur. Nəhayət, xalqımız 1995-ci il noyabr ayının 12-də referendum yolu ilə mövqeyini nümayiş etdirərək Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili olması müddəasına tərəfdar çıxmışdır. Beləliklə, dilimizə qarşı edilmiş haqsızlıq aradan qaldırılmış, onun hüquqları qorunmuş, cəmiyyətdəki mövqeləri bərpa edilmişdir.
Ana dilinə həmişə xüsusi diqqətlə yanaşan, dilimizin dərin bilicisi olan Heydər Əliyev yeni inkişaf dönəmində yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq 2001-ci il iyun ayının 18-də “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman imzalamışdır. Fərmanda dilimizin tarixi inkişafı boyu əldə etdiyi uğurlarla yanaşı, yaşadığımız dövrdə dövlət dili sahəsində mövcud problemlər də geniş təhlil edilmiş, onların həlli yolları göstərilmişdir. 2001-ci ildə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin reallaşması ulu öndər Heydər Əliyevin dilimizin inkişafı baxımından göstərdiyi misilsiz xidmətlərdəndir. Ümummilli liderin 2001-ci il 9 avqustda imzaladığı “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” fərmana əsasən, hər il avqust ayının 1-i ölkəmizdə Azərbaycan əlifbası və dili günü kimi geniş qeyd edilir.
2003-cü ilin yanvar ayının 2-də isə Heydər Əliyevin fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minmiş, qanunda dövlətin ana dilinə qayğısı sahəsindəki əsas vəzifələr dəqiq şəkildə göstərilmişdir.
Fransız yazıçısı Aleksandr Düma yazırdı: “Avropada fransız dili necə əhəmiyyətlidirsə, Qafqazda da Azərbaycan dili o cür əhəmiyyətlidir”. Bu mənada, Azərbaycan dilinin qloballaşma dövrünün mənfi təsirlərindən qorunması və inkişaf etdirilməsi ulu öndərin siyasi xəttini son 10 ildə inamla davam etdirən Prezident İlham Əliyevin də daim diqqətindədir. Ölkə rəhbərinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncamı əsasında hər il latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası ilə çap olunacaq əsərlərin siyahısı hazırlanır.
Yeni dövrün müəyyən reallıqları ilə bağlı olaraq ana dilinin istifadəsi sahəsində yaranmış bəzi problemləri ciddiliklə nəzərə alan Prezident İlham Əliyev 2012-ci il mayın 23-də “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın hazırlanması barədə sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda Azərbaycan dilinin tarixi təkamül və inkişaf mərhələlərinə elmi-tarixi rakursdan nəzər salınmış, qloballaşma şəraitində bu sahədə mövcud problemlər, görülməli olan tədbirlər dolğun əksini tapmışdır. Qeyd olunmuşdur ki, ədəbi dilimizin özünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqlarına xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin üzə çıxarılması və qarşısının alınması istiqamətində mütəxəssislər heç də həmişə çeviklik nümayiş etdirə bilmirlər. Azərbaycan dilində internet resurslarının qıtlığı, elektron və interaktiv dərsliklərin yoxluğu, Azərbaycan dilini öyrənən əcnəbi dilli insanlar üçün tədris vəsaitlərinin bir çox hallarda müasir tələblərə cavab verməməsi narahatlıq doğurur. Sovet dövründə Azərbaycan dilçilərinin dünya elmində gedən proseslərdən təcrid olunması ilə ölkəmizdə dilçilik sahəsindəki nəzərə çarpan boşluq hələ də aradan qaldırılmamışdır.
“Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 9 aprel tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunması mənəviyyatımızın güzgüsü olan ana dilimizin saflığının və zənginliyinin qorunması yolunda mühüm tarixi hadisədir. Dövlət proqramı 2013-2020-ci illər ərzində bu istiqamətdə bir sıra zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Proqramın məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılması, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsi, ölkədə dilçilik araşdırmalarının əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasıdır. Sənəd, eyni zamanda, dilçiliyin aparıcı istiqamətlərində fundamental və tətbiqi tədqiqatların inkişafına yönəldilmiş yaradıcılıq səylərinin birləşdirilməsini və dilçiliyin müasir cəmiyyətin aktual problemləri ilə əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur.
Dilin milli varlığın mühafizəsindəki roluna dair dünya xalqlarının mütəfəkkirləri çoxsaylı əsərlər yazmış, zəngin elmi-nəzəri irs qoyub getmişlər. Dil hər bir milli mədəniyyətin canı, cövhəri, mənəvi dəyərlərimizin ən mühüm və davamlı daşıyıcısıdır. Fəqət, ana dilini hifz etmədən, onun inkişafı, zənginləşməsi üçün zəruri tədbirlər həyata keçirmədən xalqın milli özünəməxsusluğunu, milli ruhu qorumaq mümkün deyildir. Prezident İlham Əliyevin ana dilinə qayğı siyasətinin yeni mərhələdə uğurla davam etdirilməsi bütövlükdə qloballaşma şəraitində xalqın milli-mənəvi dəyərlərinin qorunmasından xəbər verir.
Muasir azerbaycan dili morfologiya anl.az
Azərbaycan dili dərsi
MORFOLOGİYA
1. Dil haqqındakı elmin bölmələrindən biri olan qrammati-ka-da sözlərin dəyişməsi və cümlədə birləşməsi qaydaları öyrənilir. Qrammatika iki hissədən ibarətdir: 1) morfologiya, 2) sintaksis. Morfologiya yunanca «morfos» (forma) və «loqos» (bəhs) söz-lərinin birləşməsindən əmələ gəlib «sözün formaları haqqında bəhs» mə’nasını bildirir.
Morfologiyada nitq hissələri, onların quruluşu və dəyişmə xü-susiyyətləri öyrənilir.
Sintaksis də mənşəcə yunan sözüdür, «tərtib» mə’nasını bil-dirir. Sintaksis söz birləşmələri, cümlə və onun tərkibini öyrənir.
2. SÖZÜN TƏRKIBI. Kök və şəkilçi sözün mə’nalı his-sə-lə-ridir. Sözün ayrılıqda işlənə bilən, əsas mə’nanı ifadə edən hissəsinə kök deyilir.
Sözün ayrılıqda işlənə bilməyən, yalnız kökə qoşulduqda müəyyən mə’na daşıyan hissəsinə şəkilçi deyilir.
Əsil Azərbaycan sözlərində, bir qayda olaraq, kök əvvəl, şə-kilçi sonra gəlir. Məs: gəmicçi, kitabclar, çəmənclik, çəməncdə və s. Dilimizdə söz köklərinə əvvəl leksik (sözdüzəldici), son-ra isə qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilər artırılır. Məs: yaz-ı-çı-lar, iş-lə-miş-ik, sağ-ıcı-lar-ın və s.
Bə’zən qrammatik şəkilçi leksik şəkilçidən əvvəl də gələ bilir. Məs: ev-imiz-dəki, bab-m-gil və s.
Azərbaycan dilində eyni zamanda sözlərə bir neçə leksik və qra-mmatik şəkilçi artırmaq olur. Məs: ək-in-çi-lik-dən, yara-q-lı-lar-ımız, yat-aq-xana-dakı-lar və s.
3. LEKSIK VƏ QRAMMATIK ŞƏKILÇILƏR. Şəkilçilər iki cür olur: 1) leksik (sözdüzəldici) şəkilçilər, 2) qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilər.
Qoşulduqları söz köklərindən yeni sözlər yaradan şəkilçilər leksik şəkilçilər adlanır. Məs: yaxşı-yaxşıclıq, gör-görcüş, külək-küləkcli və s.
Qrammatik şəkilçilər isə sözün ancaq formasını dəyişir və bu şəkilçilər söz birləşmələri və cümlələrdə sözləri bir-birinə bağ-la-mağa xidmət edir.
İsimlərdə hal və cəm şəkilçiləri, fe’llərdə zaman, şəxs şəkilçi-ləri və s. qrammatik şəkilçilərdir. Məs: kitab-kitabcın, kitabcla-r; get-gedcir, ged-ir-əm və s.
Qeyd: Şəkilçilərin mə’na növləri barədə dərsliyin müvafiq böl–mələrində hər bölməyə uyğun olaraq müfəssəl məlumat veriləcəkdir.
4. ŞƏKILÇILƏRIN YAZILIŞI. Qrammatik şəkilçilər ahəng qanununa uyğun olaraq həmişə iki və dörd cür yazılırlar. Dili-mizdəki qrammatik şəkilçilərin hamısı əsil Azərbaycan şəkil-çiləridir.
İki cür yazılan şəkilçilərin tərkibində yalnız iki açıq sait işti-rak edir: a, ə. Digər açıq saitlər (e, o,ö) şəkilçilərdə ona görə işti-rak etmir ki, əsl Azərbaycan sözlərində həmin səslər (e,o,ö) sö-zün birinci hecasından sonrakı hecalarda işlənə bilmir. (-lar2, -da2, -da2, -a2 və s.)
Qapalı saitlər isə (ı, i, u, ü) sözün bütün hecalarında işləndiyi üçün şəkilçilərin də tərkibində iştirak edir. Buna görə də qapalı saitli şə-kilçilər ahəng qanununun tələbinə uyğun olaraq dörd cür yazılır. –ın4,-dı4, -mış4, -ı4 və s.
Leksik şəkilçilər də ahəng qanununa uyğun olaraq iki və dörd cür yazılırlar. Lakin leksik şəkilçilər arasında bir cür yazılanı da var. Bu şəkilçilər başqa dillərdən dilimizə keçmiş, ahəng qa—nununa tabe olmurlar. Məs: bi-, na-, anti-, –daş, -kar, -baz, -keş, -dar, -gil və s.
Azərbaycan dilinin öz şəkilçilərindən fərqli olaraq, alınma şəkilçilər sözlərin əvvəlinə də artırıla bilir. Məs: na-insaf, ba-mə-zə, bi-savad və s.
Qeyd: Sözün kökü saitlə bitərsə, sözə saitlə başlanan şəkilçi artdıqda iki sait arasında n, y, s samitlərindən biri işlənir. Bu sa-mit-lər bitişdirici samitlər adlanır. Məs: ata-n-ın, ata-y-a, ata-s-ı və s.
Yazıda «n» samitindən, əsasən, sonu saitlə bitən sözlərə is-min yiyəlik, tə’sirlik hal şəkilçiləri, «y» samitindən yönlük hal şə-kil-çisi və tale, mənbə, mənafe, mövqe, mənşə sözlərinə mənsubiy-yət şəkilçiləri, «s» samitindən isə sonu saitlə bitən sözlərə III şəxs mənsubiyyət şəkilçisi artırılarkən bitişdirici samit kimi istifadə olunur. Məs: quzu-n-un, quzu-n-u, quzu-y-a, quzu-s-u, tale-y-im, mövqe-y-in, mənafe-y-i və s.
5. SÖZÜN BAŞLANĞIC FORMASI. Sözün başlanğıc for-ması onun leksik mə’nasını bildirən hissəsidir. Bütün sözlərdə qram-matik şə-kil-çiyə qədərki hissə başlanğıc formadır. Məs: yaz-maq, yazı, ya-zı-çı, yazıçılıq, yazıçılıqdan və s.
Sözlər bütün lüğətlərdə yalnız başlanğıc formada öz əksini tapır.
İsimlərin başlanğıc forması onların heç bir qrammatik şəkil-çisi olmayan adlıq hal formasına uyğun gəlir. Məs: gəmiçilikdən, dəmirçinin, kitabda, oxucular və s.
Fe’llərin başlanğıc forması onların qrammatik şəkilçiyə qədər-ki hissəsidir. Məs: gözəlləşir, başladılar, göndərildi və s.
Qeyd: Sözlərin quruluşca növü, hansı nitq hissəsinə aid olması onların başlanğıc formasına görə müəyyən olunur.Sözün tərkibinə görə təhlili
1) Təhlil edilən sözün hansı nitq hissəsinə aid olduğu göstərilir.
2) Sözün başlanğıc forması müəyyən edilir.
3) Əgər başlanğıc forması düzəltmə sözdürsə, onun necə əmə-lə gəlməsi izah olunur.
4) Sözün qrammatik şəkilçilərindən hər birinin mə’nası mü-əy-yənləşdirilir.
Şifahi təhlil nümunəsi (bağçadakı)
Bu söz sifətdir. Bağçadakı bütövlükdə başlanğıc formadadır. –ça kiçiltmə mə’nası bildirən leksik şəkilçi, -dakı isə isimdən si-fət düzəldən şəkilçidir. Demək, -ça şəkilçisi «bağ» ismindən «bağ-ça» ismini, -dakı şəkilçisi isə «bağça» ismindən «bağçadakı» sifətini əmələ gətirmişdir.
Yazılı təhlil nümunəsi (yazıçılıqdan, ələkçilər, bağçadakı, namərdlik)
Yazıçılıqdan, ələkçilər, bağçadakı, namərdlik.
webmaster:CahidKaz ı mov
Используются технологии uCoz
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.