Müasir azrb dbiyyatı

Çıxışı absurd və məntiqsizdir, oxucunu qeyri-müəyyən vəziyyətə gətirən yarımçıq sonlarla qarışıqdır. Bu, onları yaradanlar üçün məna daşıdığı ehtimal edilən səs və sözlərin sıradan çıxmış şəkildə istifadəsini təqdim edir və məna hər bir insanın başa düşmək istədikləri ilə verilir.

Müasir Ədəbiyyat: Tarix, Xüsusiyyətlər, Müəlliflər və Əsərlər

Themüasir ədəbiyyat Çağdaş Çağın başlanğıcından (1793-cü ildə Fransız İnqilabı ilə başlayan dövr) günümüzə qədər inkişaf etmiş müəyyən spesifik xüsusiyyətləri olan yazılı təzahürləri əhatə edir, Müasir Çağda (yüzillər arasında) inkişaf edən ədəbiyyata deyil XV və XVIII).

Bəziləri müasir ədəbiyyatın başlanğıcını on yeddinci əsrdə, 1616-cı ildə dünya ədəbiyyatının ən böyük iki təmsilçisinin vəfatı ilə qoyur: Miguel de Servantes y Saavedra və William Shakespeare. O zaman deyilir ki, bu müəlliflərin əsərləri öz orijinallığına görə bu ədəbi dövrün əsasını qoydu.

Tarix

Əsrlər keçdikcə Aralıq dənizi ətrafında baş verən fərqli müstəmləkəçiliklər və istilalar, bu uluların və yazı yazarkən öz üslublarını nümayiş etdirən digər mükəmməl yazarların əsərlərinin yayılmasına, əvvəlki ədəbi təzahürlərə tökülməsinə yol verdi.

İngiltərə və İspaniyadan yayılmışdılar, hər yeni limanda həvəsli yazıçıları həvəsləndirirdilər. Dünyanın fərdi baxışı daha çox gücə sahib oldu, dünya ədəbiyyatının klassikinə çevrilmiş əsərlər yaratdı, eyni zamanda sahib olduqları təsviri zənginlik səbəbi ilə müraciət etmək üçün tarixi bir mənbəyi təmsil etdi.

Buradan belə çıxır ki, müasir ədəbiyyat müəyyən bir xronologiyaya deyil, ədəbi əsərlərin estetikliyinə və məzmununa (mövzulara, əhatəsinə və presedentlərə qarşı çıxmasına) cavab verir. Buna görə də, planetin hər hissəsində, müasir ədəbiyyatın istehsal tarixi baxımından fərqli bir başlanğıc hiss oluna bilər.

Yazıçıları şərtləndirən istehsal kontekstinə görə əsərlər ortaya çıxdı. Fərdi, iqtisadi, tarixi və siyasi vəziyyət fərqli janrlarda fərqli mətnlərin hazırlanmasında həlledici rol oynadı.

Bu, bu ədəbi dövrdə ona daha çox həyat verən fərqli nüanslarla müxtəlif hərəkatların doğulmasına imkan verdi.

Müasir ədəbiyyat daxilindəki əsas hərəkətlər

Ədəbi romantizm

Bu ədəbi cərəyan 18-ci əsrin sonunda inkişaf etdi və əsas standart olaraq həyatın fərqli tərəflərində olma azadlığına sahib oldu.

Neoklassizizmə qarşı çıxmaq və insana siyasi, bədii və fərdi azadlığına imkan verəcək və şeyləri qavrayışına uyğun yaşamaq üçün lazımlı alətləri vermək üçün dünyaya gəldi. Bundan əlavə, ağlı həyatın təməli olaraq rədd etdi və xəyalpərəst və fərdi hissləri yazılı istehsalda prioritet olaraq qoydu.

Romantizm cəmiyyətlərdəki struktur dəyişikliklərinə yer verməyə başladıqda, onun törəmələri sayılan bir sıra cərəyanlara yol verdi. Bunlar və əhəmiyyəti aşağıda təqdim olunur.

Ədəbi Parnasiyaçılıq

Bu ədəbi cərəyan on doqquzuncu əsrin əvvəllərində yaranmış və “sənət naminə sənət” in əsas şərtidir.

Ədəbi simvolizm

Bu ədəbi cərəyan 19 və 20-ci əsrlər arasında inkişaf etmişdir. Varlığı tutan zəncirlərin təlqin kimi təsnif etdiyi təkrar öyrənmənin həmkarı kimi meydana çıxdı. Həm də ümumi reallığın varlıqların fərdi qavrayışının məcmusu olduğuna işarə edərək obyektivliyə qarşı çıxdı.

Ədəbi tənəzzül

Bu hərəkat Parnasiyaçılığın tərəf müqabili olaraq anadan olub, 19-20-ci əsrlər arasında inkişaf edib. “Sənət sənət naminə” ilə əlaqəli bütün estetik qavrayışı darmadağın etdi, yalançı mənəviyyata laqeydlik göstərdi.

İnsan zehninin ən qaranlıq nöqtələrində, varlıq həssaslığında köklənən sərbəst bir ədəbi istehsal təqdim etdi.

Ədəbi realizm

Ədəbi realizm, romantizmə qarşı bir müxalifət olaraq ortaya çıxdı, kobud hesab edildi və şəxsiyyətlərlə yükləndi. Bundan əlavə, hörmətsizliyə və özü ilə gətirdiyi ehtimal edilən azadlığa qarşı bir iyrənclik təqdim etdi.

Ədəbi realizm sırf təsvir xarakteri daşıyırdı və solun siyasi mövqelərində və ideallarında yerləşmişdi. Onun yanaşması əvvəllər həddindən artıq idi. Dini və kütləvi hökmranlığı dogmalar vasitəsi ilə təmsil edən hər şeyə insan vicdanının həbsxanaları hesab edərək açıq bir müxalifət göstərdi.

Ən çox təmsil olunan ədəbi ifadə üsulları arasında psixoloji roman və sosial roman da var. Bunlarda fərdlərin həqiqətləri subyektiv baxımdan necə bağladığı və bunların mürəkkəb birgəyaşayış müqavilələri yolu ilə cəmiyyətlərə və onların qaydalarına necə yer verdikləri diqqətlə nəzərdən keçirilir.

Realist cərəyan daxilində janr romanlarının olması da çox yayılmışdır. Bunlar eyni göstərişləri yerinə yetirir, yalnız təsvir etdikləri reallıqların həm məkan, həm də mədəni olaraq yaxşı müəyyən edilmiş mühitlərə tabe olmalarıdır.

Naturalizm

Naturalizm realizmin bir nəticəsidir. Cəmiyyətlərin həyatında hər gün təqdim olunan şəkillərə ağıl və səs verirdi. Vandalizmi, fahişəliyi, yoxsulluğu, tərk edilmiş uşaqları və bəzi məqamlardan danışmaq üçün cinayətlərin qarşısında təşkilatların səssizliyini çox ətraflı izah etdi.

Dini qurumlara kökündən hücum edir və doktrinaları və kütləvi idarəçiliyi ilə problemin bir hissəsi kimi ifşa edir. Bu hərəkat ekstremistdir, bayrağı bayraqlama, cəmiyyətin yaralarını yaxşılaşdırmağa və ya çürüməyə yönəltmək üçün ifşa edir.

Ədəbi modernizm

Ədəbi modernizmin kökü Latın Amerikasında baş verir. 19-cu əsrin sonlarında yaranmışdır. Əsas yanaşması, tarixi anda yaşananlar haqqında danışmağa çalışır, ancaq müəyyən bir mədəniyyətə aid olma duyğusunu tökür.

Bu cərəyan üçün insan, sahib olduğu bütün bilikləri özünə aid edən universal bir mövzu olur. Bu ədəbi cərəyan romantizmin tətbiq etdiyi estetikanı və ondan irəli gələn hər şeyi pozmağa çalışırdı. Düşüncə inqilabı səmimi şimal idi.

Ədəbi avanqard

Ədəbi avanqard həm də modernizmin tərəf müqabili kimi meydana çıxdı və reallıqların yaradıcısı kimi varlıqdan başlayaraq yeniliyə yönəldi. Əlavə olaraq, ədəbi istehsal məsələsində sonsuz imkanlar dünyası olaraq xəyalpərəstliyi yüksəldir.

Ədəbi avanqard cəmiyyəti öz təməllərindən yeniləməyə, dogmalara son qoymağa, təhriklərə son qoymağa və şəxsin özü üçün özü üçün şeylərin özəyi, varlığın səbəbi kimi bahis etməyə çalışır.

Çıxışında ifadə azadlığına və sistemin fərdləri məruz qoyduğu adi parametrlərin pozulmasına işarə edir.

Avanqardın təsiri elə oldu ki, dünyada bir sıra alternativ ədəbi hərəkatlara səbəb oldu. 20-ci əsrin əvvəllərindəki ünsiyyət rahatlığı və nəqliyyatdakı irəliləyişlər, fikirlərin bərabərlik olmadan yaradıcı bir coşğunluq yaradaraq təyyarə boyunca yayılmasını artırdı.

Nəticədə öncüllər aşağıda təqdim olunur:

Ədəbi impressionizm

Bu ədəbi cərəyan özlüyündə avanqarddan qaynaqlanmırdı, əksinə avanqardın səbəbkarı idi, yerini konsolidasiyaya verdi. Bu hərəkata avanqard qarşı çıxdı, baxmayaraq ki, bu hərəkatdan çıxışlarının ifadə və zənginliyini əldə etdiklərini etiraf etdilər.

Ədəbi ekspressionizm

İyirminci əsrə aid olan bu ədəbi hərəkat, cəmiyyətlərin qoyduğu bütün düyün və bağlardan insanları təmin etmək üçün gerçəkliyi bildiyimiz kimi yenidən qurmağı şərt qoyur.

Səslərə, rənglərə və hərəkətlərə işarə edən məktubların sənətlərin qalan hissəsi ilə əlaqəsini təklif etdi. Fobiya və əzabları kimi varlığın ən daxili düşüncələrinin mümkün olan ən böyük təzahürünü – ən etibarlıını – əldə etmək üçün perspektivləri birləşdirməyə çalışdı.

Ədəbi kubizm

20-ci əsrdə anadan olan Ədəbi Kübizm, mümkünsüzlüyü, antaqonist təkliflərin birliyini, oxucunu gerçəkliyi sual altına alan mətn strukturlarının yaradılmasını yaradır.

Bu meyl, bilinçaltı qavrayışına, hər bir insanın özünəməxsus dünyasında gözlərin arxasında şeylərin necə baş verdiyinə bahisdir.

Ədəbi futurizm

Futurizm keçmişi qırıb yeniliklərə sitayiş etməyə çalışır. Maşın – və qabaqcılların ardınca gedən vəhşi gerçək sıçrayışları əhatə edən hər şey diqqət və ibadət mərkəzidir.

Sözlərində millətçilik və hərəkata xüsusi vurğu edilir, yeni və gələcəkdən bəhs edir, heç vaxt baş verənlərdən, geriliyin nə demək olduğu barədə heç vaxt danışmırlar.

Ədəbi ultraizm

Ədəbi ultraizm modernist təkliflərə qətiyyətlə qarşı çıxmağa yönəlib. Sərbəst şerin istifadəsini təqdim edir və birbaşa kreativizm və dadaizmlə əlaqələndirir, varlığa məktublar vasitəsi ilə yaradıcı hər şeyə qadirdir.

Ədəbi Dadaizm

Ədəbi Dadaizm Birinci Dünya Müharibəsi nəticəsində ortaya çıxdı. Burjuaziyaya və onun sosial gerçəkliklərə qarşı apatiyasına çox qarşı idi.

Çıxışı absurd və məntiqsizdir, oxucunu qeyri-müəyyən vəziyyətə gətirən yarımçıq sonlarla qarışıqdır. Bu, onları yaradanlar üçün məna daşıdığı ehtimal edilən səs və sözlərin sıradan çıxmış şəkildə istifadəsini təqdim edir və məna hər bir insanın başa düşmək istədikləri ilə verilir.

Ədəbi kreativizm

Bədii yaradıcılıqda insan Tanrının yerini alır. Yazıçı qüdrətlidir və söz həqiqətlərin başlanğıcı və sonudur.

Ədəbi sürrealizm

Ədəbi sürrealizm Dadaizmdən qaynaqlanır və Ziqmund Freydin araşdırmalarına əsaslanır. Məktublar vasitəsilə insanın şüuraltındakı yaxınlıqlar və yuxu məkanlarının bütün gerçəkliyi ortaya çıxır.

Bu tendensiya, mövzular baxımından ən mənzərəli, eyni zamanda yazıçının iç üzlərini açaraq ən açıq olanlarından biri oldu.

xüsusiyyətləri

Reallıqdan qaçın

Bu, oxucular üçün gerçəklikdən qaçış, bəzən çöldə meydana gələn xoşagəlməz hisslərdən mücərrəd olmağa imkan verən bir növ ədəbi təhlükəsiz davranış kimi təqdim olunur.

Mövzu tək bir mədəniyyətə görə deyil

Mövzu bütöv bir parçaya deyil, bütövdür. Bu, onun universallığını və qədim zamanlardan bəri hökm sürən vergi mədəni sxemlərinin dağılmasını göstərir.

İfadə azadlığını müdafiə edin

Lirik natiqin dili nə əvvəlcədən, nə də indidən heç bir reallığı təqdim etmədən və ya tabe etdirmədən təqdim edilə bilər. Buna görə, mövzunu bənzərsiz xüsusiyyətlərə, bölünməz bir varlığa, bütövlükdə bütöv hala gətirən unikallığı müdafiə edir.

Sosial həqiqətləri sərt şəkildə ortaya qoyun

Dini və təlqin edici elementləri təmsil edən hər şeyə qarşı çıxmaq kimi sosial tənqid də güclü tərəflərindən biridir. Anarxik bir cərəyan səviyyəsində bir mükəmməllikdir, yeniliklərə, təkamülə yol vermək üçün əvvəlki şeydən ayrılır.

Reallıqları fərdin özündən dəyişdirməyə çalışır

Reallıqları dəyişdirməyə, eyni zamanda subyektivliyi və sosial müstəvidə təsirini göstərməyə çalışır. Cəmiyyətin necə fərd yaratmadığını, əksinə fərdlərin cəmiyyətləri formalaşdırdığını ortaya qoyur. Mövzu mövzunun mərkəzidir, gerçəkləri yenidən yaradır.

Müasir dövrdən və ədəbi modernizmdən fərqlidir

“Müasir ədəbiyyat” terminlərini “Müasir dövr” və ya “ədəbi modernizm” ilə qarışdırmaq olmaz. Birincisi, bu məqaləyə aid olan, onu meydana gətirən müəlliflərin əvvəllər qaldırdıqları xüsusiyyətləri əsərlərində göstərdikləri ədəbi dövrdür.

Modernizm, öz növbəsində, modernist ədəbiyyat daxilindəki bir hərəkətdir; yəni bir kainat içindəki bir təzahürdür. Digər tərəfdən, Müasir Çağ, ümumdünya tarixinə görə, XV-XVIII əsrlər arasında baş verən insanlığın üçüncü tarixi dövrüdür.

Görkəmli müəlliflər və onların əsas əsərləri

Miguel de Servantes və Saavedra

İspan yazıçısı, 16-cı əsr (1547-1616). William Shakespeare ilə yanaşı, müasir ədəbiyyatın atalarından biri sayılır.

Oynayır

– La Manchanın Dahi Gentleman Don Quijote (1605).

– Nümunəvi romanlar (1613).

– Dahi cəngavər Don Kixot de la Mança (1615).

William Shakespeare

İngilis yazıçısı, 16-cı əsr (1564-1616), müasir ədəbiyyatın atalarından biri sayılır.

Oynayır

– Romeo və Culyetta (1595).

Théophile Gautier

19-cu əsrin Fransız yazıçısı və fotoqrafı (1811-1872), Parnassyalığa mənsub idi.

Oynayır

– Fortunio və ya L’Eldorado (1837).

– Jean et Jeannette (1850).

– Le Capitaine Fracasse (1863).

Jean Moréas

19-cu əsrdə şeirə meylli bir Yunan yazıçısı (1856-1910) idi. Simvolikaya aid idi.

Oynayır

– Sirtlərin dənizi (1884).

Paul Marie Verlaine

XIX əsrin Fransız yazıçısı (1844-1896), tənəzzül cərəyanının qurucusu idi.

Oynayır

Honoré de Balzac

18-ci əsrin sonunda (1799 -1850) anadan olan Paris yazıçısı, realizm cərəyanına mənsub idi.

Oynayır

– Vadidə zanbaq (1836).

– əmisi oğlu Bette (1846).

Émile Édouard Charles Antoine Zola

Daha yaxşı Émile Zola kimi tanınan 19. əsr Fransız yazıçısı (1840-1902). Təbiətçilik axınına aid idi.

Oynayır

– Ninona nağıllar (1864).

– Rougon-un taleyi (1871).

Ruben Dario

19. əsrin Nikaraqua şairi (1867-1916), modernizmin qurucusu idi.

Oynayır

– Payız şeiri və digər şeirlər (1910).

Marcel proust

19. əsrin Fransız yazıçısı (1871-1922), Empresyonizmə mənsub idi.

Oynayır

– Katedrallərin ölümü (1904).

– itirilmiş vaxt axtarışında (1913).

– Məhbus (1925, ölümündən sonra iş).

Franz kafka

19. əsrin Avstriya-Macar yazıçısı (1883-1924), ekspressionizmə mənsub idi.

Oynayır

– Cəzaçəkmə müəssisəsində (1919).

Kostrowicki-dən Wilhelm Albert Włodzimierz Apolinary

19-cu əsrin Fransız yazıçısı (1880-1918), Guillaume Apollinaire olaraq bilinir. Kubizmə aid idi.

Oynayır

– Ən yaxşı və ya Orpheusun görüşməsi (1911).

Filippo Tommaso Marinetti

19. əsrin İtalyan şairi (1876-1944), Futurizmə mənsub idi.

Oynayır

– Futurizm manifesti (1909).

– Mafarka il futurista (1910).

– Zang Tumb Tumb (1914).

Hugo topu

19. əsrin Alman şairi (1886-1927), Dadaizmə mənsub idi.

Oynayır

– Die Nase des Michelangelo (1911).

– Fassung als: Die Folgen der Reformation (1924).

– Die Flucht aus der Zeit (1927).

Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo

On doqquzuncu əsrin sonlarında Argentinalı şair (1899-1986), daha çox Jorge Luis Borges kimi tanınan İspaniyada ultraizmin qurucularından biri idi.

Oynayır

– Buenos Ayresin coşğunluğu (1923).

– San Martín Notebook (1929).

André Breton

19. əsrin Fransız yazıçısı (1896-1966), sürrealizmə mənsub idi.

Oynayır

– itirilmiş addımlar (1924).

Vicente García Huidobro Fernández

Kreasyonizmin qurucusu olan daha çox Vicente Huidobro kimi tanınan 19. əsrin Çili şairi (1893-1948).

Oynayır

– Göy titrəməsi (1931).

İstinadlar

1. Edwards, J. (2004). Jurnalistika və ədəbiyyat. İspaniya: Nişan. Lainsignia.org saytından bərpa edildi
2. Müasir ədəbiyyat qaydaları 400 il əvvəl yazılmışdır. (2016). Ekvador: Teleqraf. Qurtarıldı: eltelegrafo.com.ec
3. Oleza Simón, J. (2010). Müasir və çağdaş ədəbiyyat və klassik teatr irsi. İspaniya: Otri. Qurtarıldı: otriuv.es
4. García, J. (2016). Müasir ədəbiyyatın ataları. İspaniya: İndi həftəlik. Nowsemanal.es saytından bərpa edildi
5. Müasir ədəbiyyat. (2011). (n) a: Yaradıcı ədəbiyyat. Qurtarıldı: literaturecreativa.wordpress.com

MÜASİR

sif. [ ər. ]
1. Başqası və ya başqaları ilə bir əsrdə, bir zamanda, bir dövrdə yaşamış olan və ya yaşayan; həməsr. Həsən bəy Zərdabi Mirzə Fətəli Axundzadənin müasiri idi.
// İs.
mənasında adətən cəm şəklində: müasirlərimiz – bizimlə bir əsrdə, bir dövrdə, bir vaxtda yaşayanlar.
2. İndiki əsrdə, hazırkı dövrdə olan. Müasir elm. Müasir ədəbi dil. Müasir dünyamızın problemləri.
// Öz dövrünə uyğun olan, öz zamanının, əsrinin tələblərinə cavab verən. Müasir texnika. Müasir nəqliyyat vasitələri.

Синонимы

• MÜASİR MÜASİR Qoy müasir işıqlı və böyük şüşələrin qabağını pərdələr örtsün! (M.İbrahimov); İNDİKİ “Şərqin incisi” adlanan bu şəhərin təkcə zəngin tarixi keç
• MÜASİR indiki — hazırki
• MÜASİR təzə — yeni

Антонимы

• MÜASİR MÜASİR – KÖHNƏ Həmin kənddə müasir gənclərin tələblərini ödəyən hər cür şərait yaradılmışdır. Bilirəm, köhnədir eşqin dastanı; Ondan taleyini qurtaran

Этимология

• MÜASİR Ərəbcə əsr sözü ilə qohumdur. (Bəşir Əhmədov. Etimologiya lüğəti)

MüASİr azərbaycan

Zirvəyə aparan yol çətin olur.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2011-ci il mayın 10-da “Buta” sarayında ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 88-ci ildönümü münasibətilə təntənəli mərasimdəki nitqində demişdir:

“Bu gün Azərbaycan dinamik inkişaf edən, öz ehtiyaclarını özü ödəyən müasir ölkədir. Bizim siyasətimiz çox açıqdır, aydındır. Güclü iqtisadi təməl üzərində müasir siyasi sistemin formalaşdırılması, dövlətçiliyin əsaslarının möhkəmləndirilməsi, azərbaycançılıq ideologiyasının gücləndirilməsi məsələləri bizim üçün prioritet məsələlərdir. Biz müstəqilliyi bərpa etmişik, qoruyub saxlaya bilmişik. Bu gün müstəqilliyi möhkəmləndiririk.

Müstəqillik bizim üçün ən böyük sərvətdir, ən böyük nemətdir, ən böyük dəyərdir”.

(“Azərbaycan” qəzeti, 12 may 2011-ci il).

Məqalənin mövzusunun açılmasında bu fikirlər əsas rol oynayır.

SSRİ-nin süqutu ərəfəsində 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan müstəqilliyini yenidən bərpa etmişdir. Hər bir xalqın tarixində 20 il o qədər də böyük müddət deyildir. Lakin Azərbaycan üçün bu illər ciddi sınaqlar dövrü idi: o, müstəqil dövlət kimi yaşaya biləcəkdimi?! Zaman göstərdi ki, Azərbaycan xalqının milli ruhu sönməmişdi, əgər bu millətin layiqli lideri, dünya miqyaslı dövlət xadimi olarsa, o, istənilən çətinlikləri dəf edə bilər.

Bu illər ərzində həll edilən məsələlərin xarakterini əvvəlki illərlə əsla müqayisə etmək olmaz. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlıların bir neçə nəslinin həyata keçirmək uğrunda mübarizə apardığı milli ideya özünün həqiqi təcəssümünü məhz müstəqil Azərbaycanın mövcud olduğu bu 20 ildə tapmışdır.

İranla müharibə nəticəsində 1828-ci ildən Rusiya imperiyasının tərkib hissəsinə çevrilmiş Şimali Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısından etibarən dini identiklikdən Azərbaycan milli ideyasının formalaşmasının başlanğıcı olan etnik identikliyə keçid ideyası bu məkanda ideya axtarışlarının mərkəzində dayanırdı. Bu dövrdə ən ümdə məqsəd etnik şüurun dini şüurdan ayrılması ideyası idi. XIX əsrin A.A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, Mirzə Kazımbəy kimi mütəfəkkirləri bu yöndə çalışırdılar.

Milli məsələ XX əsrin əvvəlində Azərbaycan cəmiyyətində xeyli aktuallaşmışdı və bunun da ciddi səbəbləri vardı. Həmin dövrdə Azərbaycan sənaye cəmiyyəti yaradılması yoluna qədəm qoymuş və ümmənin (müsəlman icmasının) etnik-mədəni millət mərhələsinə transformasiyası prosesi başlanmışdı. O dövrün Azərbaycan ziyalılarının milli problemləri nə səviyyədə başa düşmələrini bizim yazıçıların, publisistlərin, şairlərin, ictimai xadimlərin əsərlərində görmək olar.

Azərbaycanda inqilabaqədərki milli təfəkkür əvvəlcə türkçülük və etnik millətçilik ideologiyası kimi inkişaf edirdi. Bu, həmin ideyanın transformasiyası üçün mühüm və zəruri platforma idi, çünki çox böyük bir regionun türkdilli əhalisinin tarixi və mədəni yaddaşına əsaslanırdı. Bu ideologiya öz milli hüquqlarının müdafiəsi işində bütün türkdilli xalqların birliyi və həmrəyliyini, ayrıca türk (Azərbaycan) millətinin, perspektivdə isə dövlətinin yaranmasını təmin etməli idi.

Sonrakı dövrdə bizim mütəfəkkirlər milli identiklik ideyasını irəli sürməyə başladılar. Bu ideya azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşmasına keçidi nəzərdə tuturdu, onun növbəti hədəfi isə milli ideya idi. Azərbaycanda genişlənən kəskin siyasi mübarizə milli ideyanı öz məntiqi sonluğuna – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Bu, bizim böyük əcdadlarımızın fəaliyyətinin kvintessensiyası idi.

Əlbəttə, bütün bu məqsədlər formalaşmaqda olan Azərbaycan cəmiyyətində çox böyük izahat işi aparmağı tələb edirdi. Ziyalıların görkəmli nümayəndələri öz intellektini bu məsələlərin həllinə sərf etməli, cəsarət və məsuliyyət nümayiş etdirməli idilər. Əhalini böyük dəyişikliklərə hazırlamaq, insanların tarixi və mənəvi dəyərləri dərk etməsi, onlarda etnik mənlik şüuru oyatmaq üçün vaxt lazım idi. Bütün bu işlər çarizm tərəfindən müqavimətlə, onun Cənubi Qafqaz müsəlmanlarına tətbiq etdiyi məhdudiyyətlərlə üzləşirdi. Əhali onun üçün ənənəvi olmayan etimadsızlıq, şübhəlilik, bəlkə də düşmənçilik şəraitində yaşayırdı.

Üstündən neçə-neçə onilliklər keçəndən sonra soydaşlarımızın həyatının həmin dövrünü dərindən düşünəndə anlamağa başlayırsan ki, onlar nə qədər hüquqsuz, təhqiramiz şəraitdə yaşamışlar. Yeri gəlmişkən deyək ki, sovet hakimiyyəti dövründə də Kremldə azərbaycanlılara qarşı etimadsızlıq olmuşdur. Bunu mən öz şəxsi həyat təcrübəmə və Azərbaycan Kommunist Partiyasının rəhbərlərindən biri kimi iş təcrübəmə əsasən deyirəm. Əgər bu gün xalqımız mövcuddursa və çoxları üçün nümunədirsə, bu, yalnız və yalnız onun daxili insan resursları və istedadı sayəsindədir.

XX əsrin əvvəlində o dövr üçün az-çox bitkin məzmun kəsb etmiş Azərbaycan milli ideyası və birləşdirici ideologiya kimi “azərbaycançılıq” milli ruhu və milli-mədəni yüksəlişin mexanizmlərini dirçəltmək, o cümlədən xalqı öz tarixi torpaqlarından tədricən qovulmaqdan xilas etmək cəhdi idi. Bu ideyanın reallaşdırılması xalqın öz milli muxtariyyətini, sonradan isə suveren, müstəqil dövlətini yaratmasını nəzərdə tuturdu.

1918-ci ilin mayında Azərbaycan dövlətinin yaradılması Azərbaycan xalqının milli mənlik şüurunun formalaşması prosesinin obyektiv yekunu oldu. M.Ə.Rəsulzadə 1952-ci ildə Münxendə çıxan “Qafqaz” jurnalında yazırdı: “Böyük dövlətlər Azərbaycanı 1920-ci il yanvarın 12-də tanımışlar. Bu, artıq gerçəkləşmiş milli ideyanın təntənəsi günü idi. O vaxtdan Azərbaycan müstəqil dövlət kimi beynəlxalq ailəyə daxil olmuşdur”.

Azərbaycan milli ideyası prioritetlərin müəyyən edilməsində uzun bir yol keçmişdir. Bu müddətdə əvvəlcə dini tərkib hissə yaranmış, sonradan o, tədricən milli mənlik şüurunun mədəni-tarixi paradiqmasına – türkçülüyə transformasiya etmişdir.

XIX-XX əsrlərdə Azərbaycanda ictimai fikrin təkamülü milli inkişafın “türkləşmə, islamlaşma, avropalaşma” prioritetlərini əks etdirən formulu yaratmışdır. Bu gün məhz həmin ideyalar Azərbaycanın Dövlət bayrağının üç rəngində təcəssüm olunur.

XIX-XX əsrlərin tarixi zaman kəsiyində C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, H.Zərdabi, F.Xoyski, M.Ə.Rəsulzadə və digər milli klassiklər və görkəmli maarifçilər azərbaycanlıların milli mənlik şüurunun oyanışında başlıca rol oynamışlar.

Onlardan bəziləri həm də müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılmasının təməlini qoymuşlar. Göstərilən dövr azərbaycanlıların tarixində həmişə bu insanların adları ilə bağlı olacaqdır. Bununla belə, tarix sübut etmişdir ki, nəzəri fikrin formalaşdırılması onun tərkib hissələrinin əməli şəkildə həyata keçirilməsi qədər məsuliyyətli işdir. Təəssüf ki, bir sıra obyektiv və subyektiv daxili və xarici səbəblər üzündən birinci Azərbaycan Respublikasının liderləri dövlətçiliyimizin uzunmüddətliliyinə nail ola bilmədilər. Nəticədə keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində Sovet İttifaqı dağılana qədər müstəqillik ideyaları boğuldu. SSRİ-nin dağılması ilə Azərbaycan xalqı milli ideyanın həyata keçirilməsi – müstəqil milli dövlətçiliyin qurulması üçün daha bir tarixi şans əldə etdi. Lakin 1990-cı illərin əvvəlində həm Azərbaycanın daxilində, həm də qlobal geosiyasi kontekstdə cərəyan edən ictimai-siyasi proseslər, regiondakı qüvvələr nisbəti, üstəlik, həmin dövrdə hakimiyyətdə olmuş şəxslərin siyasi baxımdan qeyri-yetkinliyi, millətin və dövlətin inkişafının strateji prioritetlərini lazımınca təsəvvür etməmələri bu vəzifənin tam şəkildə yerinə yetirilməsini təhlükə qarşısında qoymuşdu. XX əsrin əvvəlində qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün ibrət götürülməmiş mənfi dərslərinin təkrarlanması təhlükəsi 1993-cü ildə özünü aşkar şəkildə göstərməyə başlamışdı.

Mənfi ictimai-siyasi proseslərin gedişi təkidlə tələb edirdi ki, Azərbaycanı tamamilə dağılmaq və ya parçalanmaq təhlükəsindən yalnız sözün həqiqi mənasında tarixi miqyaslı, həm Azərbaycan millətinə xas olan mühüm dəyərlərin müəyyən toplusunun təcəssümü rolunda, həm də qeyri-standart siyasi qərarların güclü və iradəli mənbəyi rolunda çıxış etməyə qadir olan şəxsiyyət xilas edə bilər. Yalnız böyük dövlət xadimi milləti xilas edə, onun ideyasını həyata keçirə bilər.

Fəlsəfə elmində çoxdan təsdiqlənmişdir ki, milli ideya cəmiyyətin həyatında, siyasi praktikada mühüm rol oynayır. Ona görə də hər bir millətin öz milli ideyası olmalıdır, əks halda həmin millətin yaşamağa haqqı yoxdur. Filosoflar milli ideyanı xalqın taleyini, onun vəzifəsini ifadə edən və taleyüklü məsələlərin həlli üçün milli enerjini səfərbər edən inteqrativ milli mənlik şüuru konsepsiyası adlandırırlar.

Milli ideya bir insanın ixtirası deyil, o, xalqın şüurunun dərinliklərindən qaynaqlanır və konkret tarixi məqamda sosial reallıq onu dəstəkləyir. Çoxmillətli dövlətdə ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlamaq üçün milli ideya dilindən, etnik mənsubiyyətindən və dinindən asılı olmayaraq, ölkənin bütün əhalisinin maraqlarını nəzərə almalıdır. Milli ideya cəmiyyətin inkişafının ümumi məqsədi və strategiyasıdır.

Milli ideyanın mahiyyətinin məğzi nədən ibarətdir? Qeyd etmək lazımdır ki, milli ideya əvvəlcə milli şüurun oyanması, müstəqillik uğrunda mübarizə ilə şərtlənən əqli nəticə, ictimai ideya kimi yaranır. Dövlətçilik yaranıb təkamül etdikcə, ölkənin sosial-iqtisadi mövqeyi möhkəmləndikcə, mədəniyyət inkişaf etdikcə milli ideya tədricən milli maraqlarla, dövlətin beynəlxalq birlikdə rolunun elmi dərki ilə qovuşur. Bu şəraitdə milli ideya elmi cəhətdən əsaslandırılır və müvafiq ideologiyanın formalaşması üçün zəmin kimi çıxış edir.

Millətin indi və gələcəkdə salamatlığı, inkişafı və tərəqqisinin strategiyası kimi milli ideya milləti sıx birləşdirir, onu möhkəmləndirir, millətin vahid tam kimi fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradır, bütövlükdə cəmiyyətin mənafelərini ifadə edən davranış qaydaları, qanunlar və digər mühüm ictimai-siyasi qaydalar formalaşdırmağa kömək edir. Milli ideya etnosun (millətin), onun bənzərsiz mədəniyyətinin, təkrarsız “Mən”inin qorunub saxlanmasına imkan yaradır.

Milli ideya mənəvi və rəmzi mənada müəyyən dəyərlər toplusu kimi çıxış edir. Bu halda formalaşması xalqın mənəvi seçimi ilə sıx bağlı olan milli ideyanın ən mühüm tərkib hissəsi və özəyi ərazinin və millətin yaradıcısı və qorunub saxlanmasının təminatçısının rəmzi kimi məhz millət və milli dövlət ideyası çıxış edir. Əgər milli ideya tarixi təcrübəyə, sosial-mədəni dəyərlərə və ənənələrə əsaslanmırsa, o, həyat qabiliyyətli ola bilməz.

Müasir mərhələdə Azərbaycan milli ideyasının leytmotivi Azərbaycanın müstəqil mahiyyət kimi dərk edilməsi olmalıdır. Bundan ötrü isə milli ideyanın özü şəxsi, ictimai və dövlət varlığının baza dəyərlərini ehtiva etməlidir. Ölkənin BMT tərəfindən tanınmış sərhədləri daxilində qorunub saxlanmasına yönəldilmiş Azərbaycan milli ideyasının və onun mahiyyətinin həyata keçirilməsi ərazi, əhali və idarəçilik kimi əsas xüsusiyyətlərə malik olan dövlətin ən mühüm vəzifəsidir. Azərbaycan xalqı məhz öz milli ideyasını müəyyən etmək yolu ilə millətə çevrilmişdir.

Milli ideya və milli ideologiya anlayışlarını qarışdırmaq olmaz. Elmi ədəbiyyatda onların eyniləşdirilməsi hallarına tez-tez rast gəlmək olar. Hərçənd, məlum olduğu kimi, qərarlaşmış milli dövlətə bunların hər ikisi xasdır. Buna baxmayaraq, çox vaxt milli ideyanı səhvən ideologiya kimi təsnif edirlər. Halbuki onların funksiyaları müxtəlifdir: milli ideyanı strategiya kimi səciyyələndirmək olar, ideologiya isə ideyanın reallaşdırılmasına kömək edən taktikadır. İdeologiya milli ideyanın cəmiyyətdə yayılması metodları və vasitələridir. O, milli ideyanın daşıyıcısıdır. Reallıq dəyişir, onun təqdim edilməsinin metodları və formaları da dəyişməlidir.

Şəksiz təşkilatçılıq xüsusiyyəti olan ideologiya cəmiyyətin mənəvi həyatının ən mühüm strukturudur, lakin ondan yalnız milli məsələlərin həlli, milli ideyanın reallaşdırılması üçün zəruri mexanizm kimi istifadə etmək lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, milli birliyə xidmət edən ideologiya milli ruhun mənəvi meyarlarına uyğun olmalıdır. Lakin əgər milli şüura tətbiq edilmiş həqiqilik meyarı surroqat həqiqətlə əvəz edilirsə, onda hakimiyyət nüfuzunu itirir, milli dəstəkdən məhrum olur.

Dövlət ideoloji fəaliyyətlə məşğul olmağa, yəni konkret milli və dövlətçilik dəyərlərini dəstəkləməyə və təbliğ etməyə borcludur, eyni zamanda, başa düşməlidir ki, milli ideologiya milli ideyanı əvəz etməməlidir. İdeya həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan, müəyyən nəticəyə gətirib çıxarmalı olan bir niyyət, yaxud “nəzəri sistemin əsasını təşkil edən məntiqi prinsipdir” (bax: Социологический энциклопедический словарь. М. 1998, с. 94). İdeologiya isə insanların gerçəkliyə və bir-birinə münasibətini dərk etməyə, qiymətləndirməyə imkan verən, müxtəlif sosial qrupların və cəmiyyətlərin mənafelərini ifadə edən baxışlar və ideyalar sistemidir.

Milli ideologiya bütün millətin mənafelərini ifadə etdikdə, onun həyatına, inkişaf vektoruna, ölkə əhalisinin əksəriyyətinin dünyabaxışının mühüm hissəsinə çevrildikdə öz məqsədini doğrulda bilər.

Son 20 ildəki siyasi inkişaf göstərmişdir ki, Azərbaycan cəmiyyəti üçün təkcə milli ideya yetərli deyildir, ölkəyə milli maraqlara söykənən yeni, müasir siyasi ideologiya lazımdır.

Məhz bu səbəbdən müasir Azərbaycanın ideoloji konstruksiyasının mahiyyətinin müəyyən edilməsi çox aktual məsələdir. Artıq 18 ildir ki, “azərbaycançılıq” ideoloji konstruksiyası bu missiyanı gerçəklikdə öz üzərinə götürmüşdür. Bu konstruksiya mühüm funksional keyfiyyətlərlə zəngindir. Onların mahiyyəti ölkəni mənəvi və fiziki cəhətdən zəiflətmək cəhdlərindən qorumaqdan, Azərbaycanı unitar, hüquqi və demokratik dövlət kimi möhkəmləndirmək və inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Azərbaycançılıq ideologiyası elə bir mənəvi dəyərdir ki, o, müstəqil və öz yolu ilə gedən Azərbaycanı informasiya baxımından koqnitiv (idraki) sivilizasiyalar sırasına, yəni biliklərə əsaslanan və biliklər iqtisadiyyatı yaradan cəmiyyətə çevirəcəkdir.

Milli ideyanın və azərbaycançılıq ideologiyasının reallaşdırılması yalnız o halda uğurlu hesab edilə bilər ki, onlar əhalinin sosial aktiv təbəqələrinin səfərbər edilməsi, inkişaf və modernləşdirmə strategiyası, ölkənin qarşısında duran məsələlərin həlli ətrafında hakimiyyətin xalq kütlələri ilə həmrəyliyinin təmin olunması vasitəsinə çevrilsin.

Xalqın milli mənlik şüurunun oyanması ilə milli ideyanın yaranması arasında çox böyük zaman kəsiyi vardır. Milli ideya qəti şəkildə yalnız millətin yaranması ilə formalaşır, yəni tam qərarlaşmış formaya düşür.

Bizim müasir Azərbaycan üçün milli ideya anlayışının məzmununu nə ilə dolğunlaşdırmaq barədə düşünməyimizə ehtiyac yoxdur. Strateji məqsədlər ölkənin Konstitusiyasında müəyyən edilmişdir. Ona görə də milli ideyanın maddiləşdirilməsi Azərbaycan Konstitusiyasının reallaşdırılması yolu ilə həyata keçirilir. 1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiya ölkənin bütün vətəndaşlarını birləşdirən ideyadır. Bütün insanları təkcə keçmiş haqqında xatirələr deyil, məhz Konstitusiya birlikdə saxlayır. Bu gün Azərbaycan Konstitusiyası Azərbaycan milli ideyasının rəsmi ifadəsidir.

Bəs milli ideyanın və xalqın dəyər oriyentasiyalarının mahiyyəti nədən ibarətdir? Heç şübhəsiz, əsas dəyərlərdən biri məhz dövlətçilikdir. Dövlətin ali dəyərləri isə müstəqillik, dövlət suverenliyi, habelə mədəniyyət, din və ənənə dəyərləridir. Milli ideya Azərbaycan cəmiyyətinin və dövlətinin həyatının əsas məqsədi və mənasıdır. XXI əsrdə Azərbaycan milli ideyasının əsas tərkib hissələri bunlardır: dövlətin, ərazi bütövlüyünün və müstəqilliyin qorunub saxlanması, iqtisadiyyatın hərtərəfli inkişafı, vətəndaşların firavanlığı (buraya bir sıra komponentlər daxildir), müasir təhsil standartları, mənəvi inkişaf, demokratiya, təhlükəsizlik və ondan irəli gələn tam bir sıra məsələlər.

Tarix sübut etmişdir ki, dövlətin, cəmiyyətin və qlobal proseslərin inkişafını müəyyən edən başlıca amillərdən biri şəxsiyyət fenomenidir. Tarixi proseslərə obyektiv surətdə təsir göstərən bütün başqa amillər konkret ictimai-siyasi, geosiyasi, sosial-iqtisadi şəraitdən asılıdır. Şəxsiyyətin rolu isə prioritet kimi çıxış edir, çünki məhz konkret şəxsiyyət özünün fəaliyyəti və qəbul etdiyi qərarlarla xalqların, dövlətlərin tarixinə və dünya nizamına təsir göstərə bilər. Bəşəriyyətə ən qədim zamanlardan bəri çoxlu görkəmli insanlar, şəxsiyyətlər məlumdur, dünya tarixinin ayrı-ayrı dövrləri, bütöv epoxalar, millətlərin keçmişi və bu günü onların adı ilə bağlıdır. Bu tarixi şəxsiyyətlər öz əməlləri ilə xalqların həyatında o qədər dərin iz qoyurlar ki, millətin və dövlətin inkişafının həmin dövrü konkret görkəmli siyasi şəxsiyyətin ideyalarının təcəssümünün nəticəsi kimi onların adları ilə səciyyələndirilir.

Bir çox xalqların tarixi təcrübəsi milli tarixin böhranlı zaman kəsiyində məhz müəyyən şəxsiyyətin sayəsində ölkədə vəziyyətin necə dəyişməsinə, həyati əhəmiyyətli məqsədlərə nail olmaq üçün cəmiyyətin və onun ən yaxşı nümayəndələrinin sıx birləşməsinə dair parlaq misallarla zəngindir. Bu baxımdan nisbətən yaxın tarixdən misallar göstərmək olar: Mustafa Kamal Atatürk və 1920-ci illərdə müasir Türkiyə Cümhuriyyətinin yaradılması; Konrad Adenauer və müharibə nəticəsində dağıdılmış Almaniya Federativ Respublikasının 1950-ci illərdə bərpası; Şarl de Qoll və 1960-cı illərdəki narahat Fransa; Li Kuan Yu və 1965-ci ildə Sinqapurun yaranması; Franklin Ruzvelt və 1930-1940-cı illərdə ABŞ-ın timsalında dünya hegemonunun formalaşması.

Azərbaycan xalqının ən yeni tarixində belə bir şəxsiyyət ümummilli lider Heydər Əliyev – sözün həqiqi mənasında millətin və dövlətçiliyin xilaskarı olan insan öz bəsirəti, təcrübəsi və işləri ilə indiyəqədərki bütün dəyərlər və siyasi oriyentirlər sisteminin fövqünə ucalmış şəxsiyyət olmuşdur. Heydər Əliyevin onu tarixi şəxsiyyətlər sırasına çıxaran vətəndaş və siyasi hünəri müxtəlif təhdidlərə və təqiblərə rəğmən siyasətə qayıtmaq və Azərbaycanın taleyini öz əlinə almaq qətiyyətindən ibarət idi.

1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqillik yoluna qədəm qoyması onun tarixində yeni səhifə açmaqla yanaşı, həm də o vaxt qarşıya çıxan məsələlərin təcili həll edilməsini kəskin zərurətə çevirmişdi. Lakin təəssüf ki, müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan dövlət quruculuğu ilə əlaqədar bütün təxirəsalınmaz məsələlərin – xarici təcavüzün dəf edilməsi, daxili siyasi vəziyyətin sabitləşdirilməsi, cəmiyyətin tam hərc-mərcliyə və vətəndaş müharibəsinə sürüklənməsinə yol verilməməsi, heç olmasa, minimum həyat qabiliyyətinə malik iqtisadiyyat yaradılması məsələlərinin az bir hissəsini də reallaşdıra bilməmişdi.

Ölkənin o vaxtkı rəhbərliyinin xüsusən xarici siyasət, müdafiə qabiliyyəti və iqtisadi islahatlar kimi sahələrdə diletant idarəçilik metodları və tam bacarıqsızlığı Azərbaycan cəmiyyətində daxili siyasi qarşıdurmanın kəskinləşməsini son həddə çatdırmış və separatçı meyillərin güclənməsi üçün zəmin yaratmışdı. Belə bir şəraitdə hər hansı uzunmüddətli məqsədlərə nail olmaq naminə millətin sıx birləşməsindən söhbət də gedə bilməzdi və ölkə rəhbərliyinin özü də həmin məqsədlərin nədən ibarət olduğunu aydın dərk edə bilmirdi. Bu uğursuz siyasət nəticəsində dövlət qurumları və ictimai təsisatlar tamamilə tənəzzülə uğramışdı. Ona görə də 1988-ci ildən 1993-cü ilədək olan dövrü tam əminliklə qarışıqlıq, hakimiyyətsizlik və anarxiya dövrü adlandırmaq olar.

Tarixi miqyaslı şəxsiyyət olan Heydər Əliyev ölkədə yaranmış vəziyyəti hərtərəfli düşünülmüş şəkildə qiymətləndirərək, Azərbaycan dövlətinin varlığının özü üçün gərəkli təcili və həyati əhəmiyyətli məsələlərin – hakimiyyət boşluğunun aradan qaldırılması, separatçılıq təhlükəsinin və silahlı quldur dəstələrinin ləğv edilməsi, döyüş qabiliyyətli ordu yaradılması kimi məsələlərin həlli naminə bütün Azərbaycan cəmiyyətini sıx birləşdirə və səfərbər edə bildi.

Xarici dövlətlərin rəhbərləri, dünyanın tanınmış analitikləri birmənalı şəkildə etiraf edirlər ki, Heydər Əliyev XX əsrin ikinci yarısının – XXI əsrin əvvəlinin siyasi tarixində görkəmli siyasi xadim və dövlət xadimi kimi qalacaqdır. Çox böyük siyasi təcrübəsi, nadir xarizması, natiqlik qabiliyyəti və yüksək nüfuzu onu müasir siyasi xadimlər arasında kəskin şəkildə fərqləndirirdi. Onun məqsədi qabaqcıl Avropa standartlarına uyğun milli dövlət yaratmaq idi. Məhz o, Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəm təməlini qoydu, bununla da milli müstəqilliyin inkişaf vektoruna dönməzlik xarakteri verdi. Heydər Əliyev mürəkkəb geosiyasi dövrdə ölkəni vətəndaş qarşıdurması və dərəbəylik vəziyyətindən, dərin iqtisadi və siyasi böhrandan çıxarmağa, onu sabit inkişaf səviyyəsinə qaldırmağa nail oldu. Ölkənin xarici siyasi aləmdə təcrid olunmuş vəziyyətdən çıxarılması da onun xidmətidir. O, bütün dünyaya sübut etdi ki, Azərbaycan tərəqqi edən müasir dövlətə çevrilə bilər.

Heydər Əliyev bütün dövlət quruculuğu prosesinin həyata keçirilməsinin yeganə təminatçısı olmuşdur. Ötən əsrin 70-80-ci illərində uğurla həyata keçirilən səmərəli dövlətçilik, varislik və proqnozlaşdırıla bilən konsepsiya əsas götürüldü. Azərbaycan xalqı çox güclü məna potensialı ilə dolğunlaşdırılan, cəmiyyətin daxilindəki ziddiyyətləri həll etməyə və davamlı inkişaf üçün zəmin yaratmağa qadir olan milli ideya əldə etdi.

Heydər Əliyevin bütün parlaq həyatı mühüm tarixi hadisələrlə zəngin idi. Bütövlükdə isə o, siyasət korifeyi idi və özünün qaynar fəaliyyəti ilə qeyri-adi şəxsiyyət kimi müasir Azərbaycanın tarixində çox böyük rol oynamışdır.

1993-2003-cü illəri əhatə edən on il ən müxtəlif təhdid və təhlükələrlə dolu idi, gənc respublikaya çox böyük təzyiqlər vardı. Heydər Əliyevin siyasi nüfuzu və onun vaxtında qəbul etdiyi qərarlar Azərbaycanı simasız dövlət vəziyyətinə yuvarlanmaq təhlükəsindən xilas etdi. Azərbaycan bu on ildə dövlətçiliyin bərqərar olması, demokratik keçid və konsolidasiya yolu qət etmiş, eyni zamanda, ölkədə genişmiqyaslı iqtisadi islahatlar aparılmış, siyasi sistem və sosial münasibətlər humanistləşmişdir. Bu cür geniş əhatəli transformasiya sistemli xarakter daşıyır və subyektiv səpkili çoxsaylı maneələrə rəğmən həyata keçirilirdi.

Azərbaycanda dövlətçiliyin və milli şüurun, iqtisadiyyatın və sosial quruluşun, siyasi sistemin və identikliyin durğunluq və tənəzzül keçirdiyi həmin dövrdən təqribən 20 il ötəndən sonra cəsarətlə deyə bilərik ki, 1993-2003-cü illərdə Heydər Əliyevin on illik prezidentliyinin əsas uzunmüddətli hədəfləri aşağıdakılar olmuşdur:

• ölkədə son dərəcə zəruri olan ictimai-siyasi həyatın sabitləşdirilməsi, demokratik ənənələrin və təsisatların yaradılması və təkmilləşdirilməsi;
• dövlət aparatının möhkəmləndirilməsi və işlək dövlət idarəçilik təsisatlarının formalaşdırılması;
• cəmiyyətdə yeni davranış normaları və stereotiplərinin yaradılması, yeni – açıq və demokratik vətəndaşlıq mövqeyinin formalaşdırılması;
• 1994-cü ildən başlayaraq Qarabağ cəbhəsində atəşkəs rejimi şəraitində iqtisadi inkişafın mühüm prioritetlərinin formalaşdırılması;
• müstəqil dövlətin neft strategiyasının yaradılması, – bunun təməli “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə qoyulmuşdur, – əsas regional enerji aktoruna transformasiyanın başlanması;
• “Böyük İpək yolu” layihəsində fəal iştirak etməklə regional logistika mərkəzi kimi Azərbaycanın rolunun dəyişdirilməsi;
• tarazlaşdırılmış xarici siyasətin dövrə uyğunlaşdırılmış modelinin formalaşdırılması;
• müasir və döyüş qabiliyyətli ordu yaradılması və s.