MüASİr azorbaycan diLİ

Cümlə üzvlərinin iştirakına görə Azərbaycan dilinin sadə cümlələri cüttərkibli, təktərkibli, geniş, müxtəsər, bütöv və yarımçıq deyə altı növə ayrılır.

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ İLE İLGİLİ SENTAKS ÇALIŞMALARI

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ İLE İLGİLİ SENTAKS ÇALIŞMALARI
1. Azerbaycan Dilinin Sintaksisine Sair Tedgigler, Azerbaycan Bilimler Akademisi, Baku 1963.
Azerbaycan SSR İlimler Akademisi neşriyatları arasından 1963 yılında çıkan kitap sentaksla ilgili üç konu etrafında kaleme alınmıştır. İşlenen konular dil materyalleri esasına göre açıklanmıştır. Kitapta yer alan Tek Terkipli Cümle E. M. Cavadov, Yarım Cümle T. E. Efendiyeva, Basit Cümlelerde Sözlerin Sırası R. Y. Celilov tarafında kaleme alınmıştır. 185 sayfa olan kitapta konular alt başlıklar altında değerlendirilmiştir.
Kitabın ilk bölümünde tek terkipli cümleler yer alır. Yine bu bölüm içerisinde şahısız cümle, ad cümlesi, söz-cümle yer almaktadır. İkinci bölüm yarım cümleye ayrılmıştır. Monologdaki yarım cümle, eliptik cümle, diyaloglardaki yarım cümle vs., son bölümde basit cümlelerde söz sırası konusu işlenmiştir. Diğer sentaks çalışmalarında olduğu gibi burada da
2. Azerbaycan Dilinin Grammatikası, n. II.Hisse (Sintaksis), Azerbaycan SSR İlimler Akademiyası Neşriyatı, Baku 1959
Bu eserle, sentaks meseleleri ilk defa ve etraflı olarak izah edilmiştir. Daha önceki sentaks çalışmalarında, bu alana dahil edilmemesi gereken pek çok konuya değinilmiş, bu çalışmayla sentaksla ilgili olmayan konular ayıklanmıştır. Bir komisyon tarafından kaleme alınan bu eserin bölümlerini yazan araştırmacılar ve yazdıkları bölümler; N. K. Dimitriyev (Basit Cümlelerde Sentaktik Alakaların Esas Şekilleri), M. Ş. Şireliyev (Birleşik Cümle), M. H. Hüseyinzade (Teyini Söz Birleşmeleri), R. E. Rüstemov (Özne, Haber, Zarf Tümleci, Tamamlıg ve Zarf), Ç. H. Efendiyev (Nakil Cümleleri, Gayri Muayyen Şahıslı Cümleler, Umumi Şahıslı Cümleler, Mastar Cümleleri, Ad Cümleleri, Söz-Cümle ve Yarım Cümleler), S. A . Ceferov (Cümlede Sözlerin Sırası), E. Z. Abdullayev (İlaveler ve Hususileşmeler) , H. A Bayramov (Cümlenin Hemcins Öğeleri ve Vasıtalı Vasıtasız Konuşma), A. E Aslanov (Gramatik Yönden Cümle Öğeleri ile Bağlı Olmayan Sözler ve Söz Birleşmeleri) , E. M. Cavadov ’dur (Şahısız Cümleler).
Kitapta verilen örnekler edebî eserlerden seçilmiştir. Kitabın içerisinde yer alan her konu madde numarası verilerek ele alınmıştır. Kitapta toplam 822 madde numarası yer almaktadır. ,
Kitabın bölümleri şu şekildedir. Sade Cümlelerde Sentaktik Alakaların Esas Şekilleri, Teyini Söz Birleşmeleri, Cümle, Cümlenin İfade Amacına Göre Türleri, a) Nakil cümlesi, b) Sual Cümlesi, c) Emir Cümlesi, d) Nida Cümlesi, Çift Terkipli Cümlenin Ana Öğeleri, Haber, İkinci Derecedeki Öğeler, Tamamlıg, Zarf Tümleci, Cümlenin Hemcins Öğeleri, İlave, Hususileşme, Cümlede Sözlerin Sırası, Çift Terkipli ve Tek Terkipli Cümleler, Özne Esasında Şekillenen Tek Terkipli Cümleler, Yarım Basit Cümleler, Gramatik Yönden Cümle Öğeleriyle Bağlı Olmayan Sözler ve Söz Birleşmeleri, Umumi Kayıtlar, Birleşik Cümlede Alaka Vasıtaları, Birleşik Cümlenin Tasnifi, Bağımsız Birleşik Cümle, Bağımlı Birleşik Cümle, Budag Cümleler (Yan Cümleler), Bağımlı Birleşik Cümlelerin Kuruluşu, Vasıtasız ve Vasıtalı Konuşma,
3. ABDULLAYEV, Kemal, Azerbaycan Dilinin Sintaksisinin Nezeri Problemleri, Maarif Neşriyatı, Bakı 1998.
1998 yılından önce Azerbaycan’da yapılan sentaks çalışmaları sadece cümlenin kuruluşu ile ilgilenirken, bu çalışma sentaks alanına yenilik getirerek cümlenin hem konuşma hem de dil görünüşleriyle ilgili incelemelerden oluşmuştur. Kitapta araştırmacı, birleşik cümle kuruluşlarının yapısını ve özelliklerini açıklar, bu cümlelerin birbiri ile alakasını ve konuşma dilindeki kullanılış sıklığını belirlemeye çalışır. Cümlenin günlük hayattaki kullanışlarını verir, birleşik cümlelerin sınıflandırılmasını yapar ve en önemlisi de metinlerin sentaks yapısı üzerinde durur.
Eser üç bölüme, her bölümde kendi içinde fesil başlığı altında alt bölümlere ayrılarak incelenmiştir.
I. Bölüm Sade Cümle
II. Bölüm Birleşik Cümle
III. Metin Sentaksı
4. ABDİLLAYEV, Sintaksisin Aktual Meseleleri, Bakü Azerbaycan Devlet Üniversitesi, 1987
Bu çalışmayla sentaksın asıl bölümlerinden olan bağımlı birleşik cümlelerin Türkolojide ve özellikle Azerbaycan dilinde öğrenilmesi ile ilgili olan konular nakledilir. Son 25 yıl içerisinde bu sahada meydana gelen yenilikler verilir ve alandaki eksiklikler gösterilir. Eser Filoloji fakültelerinde Çağdaş Azerbaycan dili üzerine çalışan öğrencilerin faydalanması için kaleme alınmıştır. Kitapta yer alan bölümler; Dede Korkut Destanlarında Bağımlı Birleşik Cümleler, Bağımlı Bağlayıcıları Az İnkişaf Eden Dillerden Numune, Bağımlı Birleşik Cümlenin Öğelerini Bağlayan Vasıtalar, Yan Cümlelere Göre Bağımlı Birleşik Cümlenin Tasnifi, Özne Yan Cümlesi, Haber Yan Cümlesi, Teyin Yan Cümlesi, Tamamlıg Yan Cümlesi, Zarflık Yan Cümlesi, Zaman Yan Cümlesi, Yer Yan Cümlesi, Tarz-ı Hareket Yan Cümlesi, Miktar ve Derece Yan Cümlesi, Maksat Yan Cümlesi, Sebep ve Netice Yan Cümlesi, Sebep Yan Cümlesi, Netice Yan Cümlesi, Karşılaştırma Yan Cümlesi’dir.
5. ABDULLAYEV, E., Muasır Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler, Bakı 1964
6. ABDULLAYEV, E. Z., “Kitab-ı Dede Gorgut” Dastanlarında Tabeli Mürekkeb Cümleler, Adu-nun Elmi Megaleleri, Dil ve Edebiyat Seyiyası, 1973, No: 2
7. ABDULLAYEV, E., Muasır Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler, Bakı 1974
8. ABDULLAYEV, E., Muasır Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler, Bakı 1977
9. ABDULLAYEV, E., SEYİDOV, I., HASANOV, A., Muasır Azerbaycan Dili (Sintaksis), Baku 1972
10. ABDULLAYEV, K. M, Sintaksiçeskiy Paralelizm ( Na Materiale Oguzskogo Pamyatnika “Kniga Moego Deda Korkuta” Namizedlik Diss. Avtoreferatı, M., 1976
11. ABUDULLAYEV, K. M., Problemi Sintaksisa Prostogo Predloceniya v Azerbaycanskom Yazıke, Bakı, ELm, 1983
12. ABDULLAYEV, K., M., Obosnovanie Sintaksiçeskogo İssledovaniya Teksta, Azeri, SSR EA-nın Meruzeleri, 1980
13. ABDULLAYEV, K. M., Predloceniya Tocdestva v “Knige moego Deda Korkuta”- Soveştanie po obştim voprosam dialektologii i istorii yazıka: 1979
14. ADİLOV. M. İ., Azerbaycan Dilinde Sintaktik Tekrarlar, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası, Bakı 1974
Kitap, Azerbaycan dilinin cümle kuruluşunda yer alan isim ve fiil tekrarlarını konu alır. Tekrarlar: ses tekrarları, morfolojik tekrarlar, leksik tekrarlar ve sentaktik tekrarlar olmak üzere dörde ayrılır. Yazar sentaktik tekrarları bir üslup meselesi olarak gördüğü için cümle kuruluşundaki tekrarları incelemiştir. Kitabın bölümleri
I. Sentaktik Yapı Tekrarlar
II. Uzuvlanmayan Söz Birleşmeleri
A- Dahili uzuvlu fiil tekrarları
B- Dahili Uzuvlu isim tekrarları
III. Uzuvlanmayan Cümleler
A- İsim Cümlelerini Teşkil Eden Tekrarlar
B- Fiil Cümlelerini Teşkil Eden Tekrarlar.
Kitaplarda yer alan örnekler Dede Korkut, Edebiyat ve İncesanat Gazetesi, Mahalli ağızlar, Nasreddin Hoca fıkraları, şiirler ve halk destanlarından seçilmiştir.
15. AGAYEVA, Firengiz, Şifahi Nitgin Sintaksisi, Maarif Neşriyatı, Bakü 1975, 115 s.
Kitap yazılırken orta ve yüksek okulda çalışan dil ve edebiyat öğretmenleri, gazeteciler, matbuat işi ile uğraşanlar göz önünde bulundurulmuştur.
Kitapta sentaksın bazı problemlerini halledebilecek önemli ve ilmi yeni izah usulleri denenmiştir. Kitapta, konuşma dilinin yazı dilinden farklı olmasını sağlayan “ton” konusu üzerinde özellikle durulmuştur.
Filolojide konuşma dilindeki cümle problemleri ve onun nasıl halledilebileceği meselesi ilk defa bu kitapta ayrıntılı olarak incelenmiştir. Konuşma cümleleri o güne kadar özel olarak incelenmese de farklı yazarlar, eserlerinde yeri geldikçe bu problemle ilgili yorum yapmışlar, değerlendirmelerini sunmuşlardır. Bu eserle birlikte konuşma cümleleri toplu olarak değerlendirilme imkanına kavuşmuştur.
Kitapta, konuşma dilinin karakteristik cümleleri, onların türleri, benzer ve farklı yönleri, basit cümlenin türleri, hitaplar vs. işlenmiştir.
Kitap toplam 115 sayfadır ve bölümleri şu şekildedir. Danışıg dilinin tezahür formaları, bezi nezeri geydler, replika hakkında, replikanın başlıca növleri, dialog nitginde intonasiyanın rolü, faraza anlaşyışı: I. esil nida cümleleri, II. emir nida cümleleri, III. sual nida cümleleri, IV. negli nida cümleleri’dir.
16. CELİLOV, F., Mürekkep Cümle Sintaksisi (Birleşik Cümle Sentaksı), Ders Vesaiti, “Maarif Neşriyatı, Bakı 1983
Kitapta, bağlayıçsız tabeli mürekkep cümlenin yapısı, semantik tahlili verilmekte, cümle türlerinin oluşma yolları, cümlenin oluşmasına iştirak eden fonetik ve leksik vasıtalar açıklanmaktadır. Bağlayıçsız tabeli mürekkep cümlenin birleşik cümle sistemindeki yeri belirtilir.
17. CEMİLOĞLU, İsmet, Azeri Türkçesinin Sentaks Bakımından Türkiye Türkçesi ile Karşılaştırılması, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1984
Yüksek lisans tezi olarak hazırlanan çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Azeri Türkçesi ve Türkiye Türkçesi kelime grupları yönünden karşılaştırılmıştır. İki lehçedeki İsim tamlaması, sıfat tamlaması, aitlik grubu, sayı grubu, edat grubu, sıfat fiil grubu, zarf fiil grubu, iktidarî fiiller, yardımcı fiiller incelenmiştir. İkinci bölümde, cümlenin fiille ilişkisi üzerinde durulmuştur. Fiil nesne münasebeti, fiil yer tamlayıcısı münasebeti değerlendirilmiştir. Azeri Türkçesinin Türkiye Türkçesi sentaksı ile müşterek olan ve ayrılan yönleri, örnekler çerçevesinde tespit edilmiştir.
18. GADZHİEVA, Ninel’ Zeinalovna, Sintaksis slozhnopodchinennogo predlozheniia v azerbaidzhanskom iazyke: (v istoricheskom osveshchenii)= Syntax of compound sentence in Azerbaijani language= Azeri dilinde birlesik cumlelerin sozdizimi, Moskva : Izd-vo Akademii nauk SSSR, 1963, 218 s.
19. HESENOV, I, ŞERİFOV A., Gramer, 1. Fonetika, 2. Sintaksis, Bakü 1933
Bu kitap, altıncı sınıfların eğitimi için Türk dili programına uygun olarak hazırlanmıştır. Kitapta gramer iki bölüme ayrılarak incelenmiştir. Birinci bölüme fonetik alınmıştır. Birleşik cümlelerle ilgili bazı hususlar bu kitabın bir devamı olarak, yedinci sınıflar için hazırlanan Uslubiyat kitabına konulmuştur. Eser yarı Latin yarı Kril alfabesi kullanılarak basılmıştır.
Şerifov, fonetik ve bitişik cümleler bahsini, Hesenov ise basit ve birleşik cümleler ile Şerifov tarafından yazılmayan diğer konuları yazmıştır.
Kitabın sentaks kısmı iki bölüme ayrılır. I. Basit Cümle ( Cümlenin öğeleri, özme, haber, ikinci derece öğeler, zarf tümleci, tamamlıg, zarf, Cümlenin Türleri, Basit Cümle Kuruluşu ve Mantıki Vurgu, Hitap, Ara Sözler, Ara Cümleler) , II Birleşik Cümle( Birleşik Cümlenin Türleri, Bağlaçlı olan Birleşik Cümleler, Bağlacı olmayan birleşik cümleler, Bağımlı Birleşik Cümleler, Bağlayıcılı Bağımsız Birleşik Cümleler, Sebep yan cümleleri, mekan yan cümleleri, zaman yan cümleleri, tarz-ı hareket yan cümleleri, tamamlıg yan cümleleri, maksat yan cümleleri, şart yan cümleleri, güzeşt yan cümleleri, Bağlaçsız Bağımlı Birleşik Cümleler, Birkaç yan cümleli Bağımlı Birleşik Cümleler, Vasıtasız ve Vasıtalı Konuşma, Vasıtasız Konuşmanın Vasıtalı ile Karşılanması)
20. MEHERREMOVA, R. C.; ÇAHANKIROV, M. P., Azerbaycan Dilinin Tarihî Sintaksisine Dair Materialler, Azerbaycan SSR, İlimler Akademisi, Baku, 1962
Kitapta XIII-XV. asırlarda kaleme alınan şiirler yer alır. XV. yüzyıldan sonra oluşturulan nesre ait materyaller de kitaba dahil edilmiştir. Yazarlar, bu materyallerde yer alan basit cümleleri, basit cümlelerin türlerini ve tiplerini araştırmıştır. Tarihi cümle yapısının anlaşılması için basit cümlenin o günkü durumunun belirlenmesi gerektiğini düşünen yazarlar, çağdaş dildeki basit cümle yapılarını da tespit etmişlerdir. Kitap 1962 yılında yayınlanmıştır ancak 1953- 1954 yılları arasında hazırlandığı için çağdaş dildeki örnekler, 1953-1954 yıllarına kadar olan edebî örneklerden seçilmiştir. Kitap hazırlanırken başvurulan örnekler basılı eserlerden alınmış; ancak ihtiyaç duyuldukça el yazmalarına da başvurulmuştur.
XIII. asırdan başlayarak Azerbaycan edebiyatındaki cümle öğelerinin nasıl kullanıldığı, basit cümlelerin gruplar üzerine hangi tür, tip ve şekillerde geldiği, bazı cümle tiplerinin ne zamandan beri kullanıldığı kaynaklar esas alınarak belirlenmeye çalışılmıştır. Ölçü olarak çağdaş Azerbaycan dilindeki kayıtlar alınmıştır.
Araştırmanın kaynağı Azerbaycan bedii edebiyatı olduğu için, eserde yeri geldikçe, şair ve yazarların üslubunun birbirinden ayrılan yönleri ve dillerinin özellikleri hakkında da bilgi verilmeye çalışılmıştır.
Kitap iki bölüme ayrılır, her bölüm fesil alt başlığı etrafında incelenir. Birinci bölüm cümlenin öğeleridir. Beş fasıl vardır. ( özne, haber, tamamlıg, zarf tümleci, zarflık). İkinci bölüm basit cümlenin türleridir. Burada da beş fasıl vardır. ( cümle öğelerinin iştirakına göre basit cümle, şahsa göre basit cümlenin türleri, hükmü olan münasebete göre basit cümlenin türleri, tonlamaya göre basit cümlenin türleri, öğe olarak kabul edilmeyen cümleler.)
Eserin birinci bölümünde yer alan “Cümlenin Öğeleri” R. Ç. Meherremova, ikinci bölüm “Basit Cümlenin Türleri” M. P. Cahangirov tarafından kaleme alınmıştır.

Yorumlar

Henüz yorum yapılmamış.

MüASİr azorbaycan diLİ

K 17 Kaıimov Q.Ş. Miiasir Azerbaycan dili. Sintaksis. Baki, “Tahsil”, 2007, 496 seli.

Dorslik ümumi dilçiliyin ve Azerbaycan dilçiliyMin son nailiyyatleri asa­ sında yazılmışdir. anenevi sintaksis sahasinda görkemli alimlarimizin tedqiq ve arasdımıaları ilo yanası, söz birleşmesi, cümle ye motn problemlarinin öy­ renilmesine yeni baxış esas götürülmüş, mövzuların şerhine nitqin aktuallaş-

lması imkanlarının öyranilmosi mövqeyindon diqqat yetirilmisdir. Ona göre da derslik nitqin funksional cehatlorMin xüsusi nazara alınması baxı­ mından avvolki derslikdon ferqlenir.

Ali mektablorin filologiya faktilteleri üçü]] nazarde tutulan bu derslikdan basqa fakültelerin talebelari, magistrler, aspirantlar, müallimlar da istifade ede bilerlar.

K 4306020200 2007 053

© “Tahsil”, 2007

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Azərbaycan dilinin sintaksisi

Azərbaycan dilində söz birləşmələri birinci növbədə sərbəst və sabit birləşmələr deyə iki yerə bölünür (sərbəst birləşmə-görkəmli yazıçı; sabit birləşmə-əldən düşmək).

Tabe edən tərəfin ifadə vasitəsinə görə söz birləşmələri belə müəyyənləşib: ismi birləşmələr (dəmir qapı, ağlayan uşaq, oxunacaq kitab və s.) və feli birləşmələr (kəndə getmək, hekayəni oxuyan, taxıl əkmək və s.)

Azərbaycan dilində cümlə məqsəd və intonasiyaya görə dörd növə ayrılır: nəqli, sual, əmr və nida cümlələri.

Azərbaycan dilində cümlənin iki baş (mübtəda və xəbər), üç ikinci dərəcəli üzvü (tamamlıq, təyin və zərflik) var.

Azərbaycan dili cümlələrində söz sırası müəyyən qayda-qanuna tabe olur. Belə ki, hər bir cümlə üzvü müəyyən sıra ilə digər üzvün yanında gəlir. Bunu belə qruplaşdırmaq olar:

1) mübtəda – xəbər; 2) təyin – təyin olunan; 3) zərflik – xəbər; 4) zərflik – təyin; 5) tamamlıq – xəbər və s.

Cümlə üzvlərinin iştirakına görə Azərbaycan dilinin sadə cümlələri cüttərkibli, təktərkibli, geniş, müxtəsər, bütöv və yarımçıq deyə altı növə ayrılır.

Azərbaycan dilinin mürəkkəb cümlələri tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr olmaq üzrə iki yerə bölünür.

Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri bir-biri ilə müəyyən məna əlaqələri ilə bağlanır. Bu əlaqələr aşağıdakılardır: zaman, yer, ardıcıllıq, səbəb-nəticə, aydınlaşdırma, ziddiyyət və birləşdirmə əlaqələri.

Tabeli mürəkkəb cümlələrdə iki qütb var: baş və budaq cümlələr. Azərbaycan dilində budaq cümlələrin ondan yuxarı növü vardır: mübtəda budaq cümləsi, xəbər budaq cümləsi, təyin budaq cümləsi, tamamlıq budaq cümləsi, zərflik budaq cümləsi (zaman, yer, tərzi-hərəkət, səbəb-məqsəd, kəmiyyət, şərt, nəticə, qarşılaşdırma) budaq cümlələri.