Azərbaycan dilinin sintaksisi

Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri bir-biri ilə müəyyən məna əlaqələri ilə bağlanır. Bu əlaqələr aşağıdakılardır: zaman, yer, ardıcıllıq, səbəb-nəticə, aydınlaşdırma, ziddiyyət və birləşdirmə əlaqələri.

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ İLE İLGİLİ SENTAKS ÇALIŞMALARI

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ İLE İLGİLİ SENTAKS ÇALIŞMALARI
1. Azerbaycan Dilinin Sintaksisine Sair Tedgigler, Azerbaycan Bilimler Akademisi, Baku 1963.
Azerbaycan SSR İlimler Akademisi neşriyatları arasından 1963 yılında çıkan kitap sentaksla ilgili üç konu etrafında kaleme alınmıştır. İşlenen konular dil materyalleri esasına göre açıklanmıştır. Kitapta yer alan Tek Terkipli Cümle E. M. Cavadov, Yarım Cümle T. E. Efendiyeva, Basit Cümlelerde Sözlerin Sırası R. Y. Celilov tarafında kaleme alınmıştır. 185 sayfa olan kitapta konular alt başlıklar altında değerlendirilmiştir.
Kitabın ilk bölümünde tek terkipli cümleler yer alır. Yine bu bölüm içerisinde şahısız cümle, ad cümlesi, söz-cümle yer almaktadır. İkinci bölüm yarım cümleye ayrılmıştır. Monologdaki yarım cümle, eliptik cümle, diyaloglardaki yarım cümle vs., son bölümde basit cümlelerde söz sırası konusu işlenmiştir. Diğer sentaks çalışmalarında olduğu gibi burada da
2. Azerbaycan Dilinin Grammatikası, n. II.Hisse (Sintaksis), Azerbaycan SSR İlimler Akademiyası Neşriyatı, Baku 1959
Bu eserle, sentaks meseleleri ilk defa ve etraflı olarak izah edilmiştir. Daha önceki sentaks çalışmalarında, bu alana dahil edilmemesi gereken pek çok konuya değinilmiş, bu çalışmayla sentaksla ilgili olmayan konular ayıklanmıştır. Bir komisyon tarafından kaleme alınan bu eserin bölümlerini yazan araştırmacılar ve yazdıkları bölümler; N. K. Dimitriyev (Basit Cümlelerde Sentaktik Alakaların Esas Şekilleri), M. Ş. Şireliyev (Birleşik Cümle), M. H. Hüseyinzade (Teyini Söz Birleşmeleri), R. E. Rüstemov (Özne, Haber, Zarf Tümleci, Tamamlıg ve Zarf), Ç. H. Efendiyev (Nakil Cümleleri, Gayri Muayyen Şahıslı Cümleler, Umumi Şahıslı Cümleler, Mastar Cümleleri, Ad Cümleleri, Söz-Cümle ve Yarım Cümleler), S. A . Ceferov (Cümlede Sözlerin Sırası), E. Z. Abdullayev (İlaveler ve Hususileşmeler) , H. A Bayramov (Cümlenin Hemcins Öğeleri ve Vasıtalı Vasıtasız Konuşma), A. E Aslanov (Gramatik Yönden Cümle Öğeleri ile Bağlı Olmayan Sözler ve Söz Birleşmeleri) , E. M. Cavadov ’dur (Şahısız Cümleler).
Kitapta verilen örnekler edebî eserlerden seçilmiştir. Kitabın içerisinde yer alan her konu madde numarası verilerek ele alınmıştır. Kitapta toplam 822 madde numarası yer almaktadır. ,
Kitabın bölümleri şu şekildedir. Sade Cümlelerde Sentaktik Alakaların Esas Şekilleri, Teyini Söz Birleşmeleri, Cümle, Cümlenin İfade Amacına Göre Türleri, a) Nakil cümlesi, b) Sual Cümlesi, c) Emir Cümlesi, d) Nida Cümlesi, Çift Terkipli Cümlenin Ana Öğeleri, Haber, İkinci Derecedeki Öğeler, Tamamlıg, Zarf Tümleci, Cümlenin Hemcins Öğeleri, İlave, Hususileşme, Cümlede Sözlerin Sırası, Çift Terkipli ve Tek Terkipli Cümleler, Özne Esasında Şekillenen Tek Terkipli Cümleler, Yarım Basit Cümleler, Gramatik Yönden Cümle Öğeleriyle Bağlı Olmayan Sözler ve Söz Birleşmeleri, Umumi Kayıtlar, Birleşik Cümlede Alaka Vasıtaları, Birleşik Cümlenin Tasnifi, Bağımsız Birleşik Cümle, Bağımlı Birleşik Cümle, Budag Cümleler (Yan Cümleler), Bağımlı Birleşik Cümlelerin Kuruluşu, Vasıtasız ve Vasıtalı Konuşma,
3. ABDULLAYEV, Kemal, Azerbaycan Dilinin Sintaksisinin Nezeri Problemleri, Maarif Neşriyatı, Bakı 1998.
1998 yılından önce Azerbaycan’da yapılan sentaks çalışmaları sadece cümlenin kuruluşu ile ilgilenirken, bu çalışma sentaks alanına yenilik getirerek cümlenin hem konuşma hem de dil görünüşleriyle ilgili incelemelerden oluşmuştur. Kitapta araştırmacı, birleşik cümle kuruluşlarının yapısını ve özelliklerini açıklar, bu cümlelerin birbiri ile alakasını ve konuşma dilindeki kullanılış sıklığını belirlemeye çalışır. Cümlenin günlük hayattaki kullanışlarını verir, birleşik cümlelerin sınıflandırılmasını yapar ve en önemlisi de metinlerin sentaks yapısı üzerinde durur.
Eser üç bölüme, her bölümde kendi içinde fesil başlığı altında alt bölümlere ayrılarak incelenmiştir.
I. Bölüm Sade Cümle
II. Bölüm Birleşik Cümle
III. Metin Sentaksı
4. ABDİLLAYEV, Sintaksisin Aktual Meseleleri, Bakü Azerbaycan Devlet Üniversitesi, 1987
Bu çalışmayla sentaksın asıl bölümlerinden olan bağımlı birleşik cümlelerin Türkolojide ve özellikle Azerbaycan dilinde öğrenilmesi ile ilgili olan konular nakledilir. Son 25 yıl içerisinde bu sahada meydana gelen yenilikler verilir ve alandaki eksiklikler gösterilir. Eser Filoloji fakültelerinde Çağdaş Azerbaycan dili üzerine çalışan öğrencilerin faydalanması için kaleme alınmıştır. Kitapta yer alan bölümler; Dede Korkut Destanlarında Bağımlı Birleşik Cümleler, Bağımlı Bağlayıcıları Az İnkişaf Eden Dillerden Numune, Bağımlı Birleşik Cümlenin Öğelerini Bağlayan Vasıtalar, Yan Cümlelere Göre Bağımlı Birleşik Cümlenin Tasnifi, Özne Yan Cümlesi, Haber Yan Cümlesi, Teyin Yan Cümlesi, Tamamlıg Yan Cümlesi, Zarflık Yan Cümlesi, Zaman Yan Cümlesi, Yer Yan Cümlesi, Tarz-ı Hareket Yan Cümlesi, Miktar ve Derece Yan Cümlesi, Maksat Yan Cümlesi, Sebep ve Netice Yan Cümlesi, Sebep Yan Cümlesi, Netice Yan Cümlesi, Karşılaştırma Yan Cümlesi’dir.
5. ABDULLAYEV, E., Muasır Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler, Bakı 1964
6. ABDULLAYEV, E. Z., “Kitab-ı Dede Gorgut” Dastanlarında Tabeli Mürekkeb Cümleler, Adu-nun Elmi Megaleleri, Dil ve Edebiyat Seyiyası, 1973, No: 2
7. ABDULLAYEV, E., Muasır Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler, Bakı 1974
8. ABDULLAYEV, E., Muasır Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler, Bakı 1977
9. ABDULLAYEV, E., SEYİDOV, I., HASANOV, A., Muasır Azerbaycan Dili (Sintaksis), Baku 1972
10. ABDULLAYEV, K. M, Sintaksiçeskiy Paralelizm ( Na Materiale Oguzskogo Pamyatnika “Kniga Moego Deda Korkuta” Namizedlik Diss. Avtoreferatı, M., 1976
11. ABUDULLAYEV, K. M., Problemi Sintaksisa Prostogo Predloceniya v Azerbaycanskom Yazıke, Bakı, ELm, 1983
12. ABDULLAYEV, K., M., Obosnovanie Sintaksiçeskogo İssledovaniya Teksta, Azeri, SSR EA-nın Meruzeleri, 1980
13. ABDULLAYEV, K. M., Predloceniya Tocdestva v “Knige moego Deda Korkuta”- Soveştanie po obştim voprosam dialektologii i istorii yazıka: 1979
14. ADİLOV. M. İ., Azerbaycan Dilinde Sintaktik Tekrarlar, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası, Bakı 1974
Kitap, Azerbaycan dilinin cümle kuruluşunda yer alan isim ve fiil tekrarlarını konu alır. Tekrarlar: ses tekrarları, morfolojik tekrarlar, leksik tekrarlar ve sentaktik tekrarlar olmak üzere dörde ayrılır. Yazar sentaktik tekrarları bir üslup meselesi olarak gördüğü için cümle kuruluşundaki tekrarları incelemiştir. Kitabın bölümleri
I. Sentaktik Yapı Tekrarlar
II. Uzuvlanmayan Söz Birleşmeleri
A- Dahili uzuvlu fiil tekrarları
B- Dahili Uzuvlu isim tekrarları
III. Uzuvlanmayan Cümleler
A- İsim Cümlelerini Teşkil Eden Tekrarlar
B- Fiil Cümlelerini Teşkil Eden Tekrarlar.
Kitaplarda yer alan örnekler Dede Korkut, Edebiyat ve İncesanat Gazetesi, Mahalli ağızlar, Nasreddin Hoca fıkraları, şiirler ve halk destanlarından seçilmiştir.
15. AGAYEVA, Firengiz, Şifahi Nitgin Sintaksisi, Maarif Neşriyatı, Bakü 1975, 115 s.
Kitap yazılırken orta ve yüksek okulda çalışan dil ve edebiyat öğretmenleri, gazeteciler, matbuat işi ile uğraşanlar göz önünde bulundurulmuştur.
Kitapta sentaksın bazı problemlerini halledebilecek önemli ve ilmi yeni izah usulleri denenmiştir. Kitapta, konuşma dilinin yazı dilinden farklı olmasını sağlayan “ton” konusu üzerinde özellikle durulmuştur.
Filolojide konuşma dilindeki cümle problemleri ve onun nasıl halledilebileceği meselesi ilk defa bu kitapta ayrıntılı olarak incelenmiştir. Konuşma cümleleri o güne kadar özel olarak incelenmese de farklı yazarlar, eserlerinde yeri geldikçe bu problemle ilgili yorum yapmışlar, değerlendirmelerini sunmuşlardır. Bu eserle birlikte konuşma cümleleri toplu olarak değerlendirilme imkanına kavuşmuştur.
Kitapta, konuşma dilinin karakteristik cümleleri, onların türleri, benzer ve farklı yönleri, basit cümlenin türleri, hitaplar vs. işlenmiştir.
Kitap toplam 115 sayfadır ve bölümleri şu şekildedir. Danışıg dilinin tezahür formaları, bezi nezeri geydler, replika hakkında, replikanın başlıca növleri, dialog nitginde intonasiyanın rolü, faraza anlaşyışı: I. esil nida cümleleri, II. emir nida cümleleri, III. sual nida cümleleri, IV. negli nida cümleleri’dir.
16. CELİLOV, F., Mürekkep Cümle Sintaksisi (Birleşik Cümle Sentaksı), Ders Vesaiti, “Maarif Neşriyatı, Bakı 1983
Kitapta, bağlayıçsız tabeli mürekkep cümlenin yapısı, semantik tahlili verilmekte, cümle türlerinin oluşma yolları, cümlenin oluşmasına iştirak eden fonetik ve leksik vasıtalar açıklanmaktadır. Bağlayıçsız tabeli mürekkep cümlenin birleşik cümle sistemindeki yeri belirtilir.
17. CEMİLOĞLU, İsmet, Azeri Türkçesinin Sentaks Bakımından Türkiye Türkçesi ile Karşılaştırılması, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1984
Yüksek lisans tezi olarak hazırlanan çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Azeri Türkçesi ve Türkiye Türkçesi kelime grupları yönünden karşılaştırılmıştır. İki lehçedeki İsim tamlaması, sıfat tamlaması, aitlik grubu, sayı grubu, edat grubu, sıfat fiil grubu, zarf fiil grubu, iktidarî fiiller, yardımcı fiiller incelenmiştir. İkinci bölümde, cümlenin fiille ilişkisi üzerinde durulmuştur. Fiil nesne münasebeti, fiil yer tamlayıcısı münasebeti değerlendirilmiştir. Azeri Türkçesinin Türkiye Türkçesi sentaksı ile müşterek olan ve ayrılan yönleri, örnekler çerçevesinde tespit edilmiştir.
18. GADZHİEVA, Ninel’ Zeinalovna, Sintaksis slozhnopodchinennogo predlozheniia v azerbaidzhanskom iazyke: (v istoricheskom osveshchenii)= Syntax of compound sentence in Azerbaijani language= Azeri dilinde birlesik cumlelerin sozdizimi, Moskva : Izd-vo Akademii nauk SSSR, 1963, 218 s.
19. HESENOV, I, ŞERİFOV A., Gramer, 1. Fonetika, 2. Sintaksis, Bakü 1933
Bu kitap, altıncı sınıfların eğitimi için Türk dili programına uygun olarak hazırlanmıştır. Kitapta gramer iki bölüme ayrılarak incelenmiştir. Birinci bölüme fonetik alınmıştır. Birleşik cümlelerle ilgili bazı hususlar bu kitabın bir devamı olarak, yedinci sınıflar için hazırlanan Uslubiyat kitabına konulmuştur. Eser yarı Latin yarı Kril alfabesi kullanılarak basılmıştır.
Şerifov, fonetik ve bitişik cümleler bahsini, Hesenov ise basit ve birleşik cümleler ile Şerifov tarafından yazılmayan diğer konuları yazmıştır.
Kitabın sentaks kısmı iki bölüme ayrılır. I. Basit Cümle ( Cümlenin öğeleri, özme, haber, ikinci derece öğeler, zarf tümleci, tamamlıg, zarf, Cümlenin Türleri, Basit Cümle Kuruluşu ve Mantıki Vurgu, Hitap, Ara Sözler, Ara Cümleler) , II Birleşik Cümle( Birleşik Cümlenin Türleri, Bağlaçlı olan Birleşik Cümleler, Bağlacı olmayan birleşik cümleler, Bağımlı Birleşik Cümleler, Bağlayıcılı Bağımsız Birleşik Cümleler, Sebep yan cümleleri, mekan yan cümleleri, zaman yan cümleleri, tarz-ı hareket yan cümleleri, tamamlıg yan cümleleri, maksat yan cümleleri, şart yan cümleleri, güzeşt yan cümleleri, Bağlaçsız Bağımlı Birleşik Cümleler, Birkaç yan cümleli Bağımlı Birleşik Cümleler, Vasıtasız ve Vasıtalı Konuşma, Vasıtasız Konuşmanın Vasıtalı ile Karşılanması)
20. MEHERREMOVA, R. C.; ÇAHANKIROV, M. P., Azerbaycan Dilinin Tarihî Sintaksisine Dair Materialler, Azerbaycan SSR, İlimler Akademisi, Baku, 1962
Kitapta XIII-XV. asırlarda kaleme alınan şiirler yer alır. XV. yüzyıldan sonra oluşturulan nesre ait materyaller de kitaba dahil edilmiştir. Yazarlar, bu materyallerde yer alan basit cümleleri, basit cümlelerin türlerini ve tiplerini araştırmıştır. Tarihi cümle yapısının anlaşılması için basit cümlenin o günkü durumunun belirlenmesi gerektiğini düşünen yazarlar, çağdaş dildeki basit cümle yapılarını da tespit etmişlerdir. Kitap 1962 yılında yayınlanmıştır ancak 1953- 1954 yılları arasında hazırlandığı için çağdaş dildeki örnekler, 1953-1954 yıllarına kadar olan edebî örneklerden seçilmiştir. Kitap hazırlanırken başvurulan örnekler basılı eserlerden alınmış; ancak ihtiyaç duyuldukça el yazmalarına da başvurulmuştur.
XIII. asırdan başlayarak Azerbaycan edebiyatındaki cümle öğelerinin nasıl kullanıldığı, basit cümlelerin gruplar üzerine hangi tür, tip ve şekillerde geldiği, bazı cümle tiplerinin ne zamandan beri kullanıldığı kaynaklar esas alınarak belirlenmeye çalışılmıştır. Ölçü olarak çağdaş Azerbaycan dilindeki kayıtlar alınmıştır.
Araştırmanın kaynağı Azerbaycan bedii edebiyatı olduğu için, eserde yeri geldikçe, şair ve yazarların üslubunun birbirinden ayrılan yönleri ve dillerinin özellikleri hakkında da bilgi verilmeye çalışılmıştır.
Kitap iki bölüme ayrılır, her bölüm fesil alt başlığı etrafında incelenir. Birinci bölüm cümlenin öğeleridir. Beş fasıl vardır. ( özne, haber, tamamlıg, zarf tümleci, zarflık). İkinci bölüm basit cümlenin türleridir. Burada da beş fasıl vardır. ( cümle öğelerinin iştirakına göre basit cümle, şahsa göre basit cümlenin türleri, hükmü olan münasebete göre basit cümlenin türleri, tonlamaya göre basit cümlenin türleri, öğe olarak kabul edilmeyen cümleler.)
Eserin birinci bölümünde yer alan “Cümlenin Öğeleri” R. Ç. Meherremova, ikinci bölüm “Basit Cümlenin Türleri” M. P. Cahangirov tarafından kaleme alınmıştır.

Yorumlar

Henüz yorum yapılmamış.

Azərbaycan dilinin sintaksisi

Azərbaycan dilində söz birləşmələri birinci növbədə sərbəst və sabit birləşmələr deyə iki yerə bölünür (sərbəst birləşmə-görkəmli yazıçı; sabit birləşmə-əldən düşmək).

Tabe edən tərəfin ifadə vasitəsinə görə söz birləşmələri belə müəyyənləşib: ismi birləşmələr (dəmir qapı, ağlayan uşaq, oxunacaq kitab və s.) və feli birləşmələr (kəndə getmək, hekayəni oxuyan, taxıl əkmək və s.)

Azərbaycan dilində cümlə məqsəd və intonasiyaya görə dörd növə ayrılır: nəqli, sual, əmr və nida cümlələri.

Azərbaycan dilində cümlənin iki baş (mübtəda və xəbər), üç ikinci dərəcəli üzvü (tamamlıq, təyin və zərflik) var.

Azərbaycan dili cümlələrində söz sırası müəyyən qayda-qanuna tabe olur. Belə ki, hər bir cümlə üzvü müəyyən sıra ilə digər üzvün yanında gəlir. Bunu belə qruplaşdırmaq olar:

1) mübtəda – xəbər; 2) təyin – təyin olunan; 3) zərflik – xəbər; 4) zərflik – təyin; 5) tamamlıq – xəbər və s.

Cümlə üzvlərinin iştirakına görə Azərbaycan dilinin sadə cümlələri cüttərkibli, təktərkibli, geniş, müxtəsər, bütöv və yarımçıq deyə altı növə ayrılır.

Azərbaycan dilinin mürəkkəb cümlələri tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr olmaq üzrə iki yerə bölünür.

Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri bir-biri ilə müəyyən məna əlaqələri ilə bağlanır. Bu əlaqələr aşağıdakılardır: zaman, yer, ardıcıllıq, səbəb-nəticə, aydınlaşdırma, ziddiyyət və birləşdirmə əlaqələri.

Tabeli mürəkkəb cümlələrdə iki qütb var: baş və budaq cümlələr. Azərbaycan dilində budaq cümlələrin ondan yuxarı növü vardır: mübtəda budaq cümləsi, xəbər budaq cümləsi, təyin budaq cümləsi, tamamlıq budaq cümləsi, zərflik budaq cümləsi (zaman, yer, tərzi-hərəkət, səbəb-məqsəd, kəmiyyət, şərt, nəticə, qarşılaşdırma) budaq cümlələri.

ŞƏKİ FİLİali

sözlərdir. Vokativ sözlər heyvanları, quşları çağırarkən,
yemləyərkən işlədilən sözlərdir. Məsələn, ho-ha, ho-ho, fişt-
fişt və s. Vokativ sözlər müəyyən situativ məqamda işlədilir.
Əgər nidalar üçün hissi cəhət xarakterikdirsə, vokativ sözlərə
iradi-əqli cəhət xasdır. Nidalar insanın öz daxili hiss və
həyəcanını ifadə etmək üçün qeyri-ixtiyari çıxardığı səslərdən
formalaşmışsa, vokativ sözlər insanların heyvanlara, quşlara
təsir etmək, onları yönəltmək məqsədi ilə şüurlu şəkildə
yaratdığı sözlərdir. Bundan başqa, dilimizdə nidalardan fərqli
olaraq, vokativ sözlərlə məhdud da olsa, yeni söz yaradılır.
Gülarə Abdullayeva

116
İnsana müraciətlə işlədilən ədə, əyə, əşi, aaz sözləri də
vokativ sözlərə daxil edilir. Bunlara imperativ sözlər də
deyilir. (2, 390)

ƏDƏBİYYAT:

1.Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya.
III hissə, “Maarif”, Bakı, 1983.
2. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı,
2010.
3. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası.
II hissə, Bakı, 2007.
4. Müasir Azərbaycan dili. EA nəşri, II hissə, Bakı,
1980.
5. Müasir Azərbaycan dili proqramı. AMİ, Bakı, 2009.
6. Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası.
(Morfologiya), Bakı, 2000.

Müasir Azərbaycan dili

117

Sintaksis və onun vahidləri.
Mövzu № 4 Sintaktik əlaqələr
Söz birləşmələri

Mövzunun planı:

1.
Sintaksis şöbəsi və onun tədqiqat obyekti haqqında
məlumat
2.
Sözlər arasında məna və qrammatik əlaqələr. Məna
əlaqələri
3.
Tabesizlik əlaqəsi
4.
Tabelilik əlaqələri
5.
Söz birləşmələri, onların xarakterik xüsusiyyətləri,
təsnifi
6.
Əsas tərəfin ifadə vasitəsinə görə söz
birləşmələrinin növləri

Sintaksis şöbəsi və onun tədqiqat
obyekti haqqında məlumat

Sintaksis mənşəyinə görə yunan sözü olub, mənası
birləşmə, qurulma, tərtibat deməkdir. Bu sözdən dilçilik
termini kimi istifadə olunur. Dilçilikdə bu termin 2 mənada
işlənir: dilin sintaksisi, yəni dilin sintaktik quruluşu, bir də
qrammatikanın şöbəsi mənasında. Qrammatikanın bir şöbəsi
kimi sintaksis sözlərin söz birləşmələri və cümlələr şəklində
birləşməsi qaydasından bəhs edir. Sintaksis dilin qrammatik
quruluşu haqqında elm olmaq etibarilə sintaktik vahidlər
sistemini (yəni, söz birləşmələri, cümlələr, mürəkkəb sintaktik
bütövlər) sintaktik vahidlərin qurulmasını və bağlanma
vasitələrini öyrənir.
Gülarə Abdullayeva

118
Sintaksis əsasən 2 böyük bəhsdən ibarətdir: söz
birləşmələri və cümlələr.
Söz birləşmələri əşyalar arasında, əşyalarla əlamətlər,
hərəkətlər arasında əlaqələri ifadə edir. Söz birləşmələrini
əmələ gətirən sözlər əvvəlki mənalarını itirmir. Əgər dil
vahidlərini ən kiçikdən başlayıb sıralasaq, belə bir mənzərə
yaranar: səs, söz, söz birləşməsi, cümlə. Göründüyü kimi, söz
birləşməsi bir tərəfdən söz, digər tərəfdən isə cümlə ilə
həmsərhəddir. Bu da söz birləşməsinin həmsərhəd olduğu hər
iki dil vahidi ilə oxşar cəhətlərə malik olması ilə şərtlənir.
Söz birləşmələrinin mahiyyətini, onların tiplərini və
əmələgəlmə yollarını, birləşmədə iştirak edən tərəflərin
qrammatik əlamətlərini öyrənmək, söz birləşməsi ilə mürəkkəb
sözün, cümlənin oxşar və fərqli cəhətlərini aşkar etmək
sintaksisin ən zəruri məsələlərindəndir.
Söz birləşmələri sözlərin sintaktik əlaqələr vasitəsilə
birləşməsi sayəsində əmələ gəlib, sözlə aşağıdakı oxşar
xüsusiyyətlərə malikdir: söz birləşmələri də nominativlik
funksiyasını yerinə yetirir, müəyyən suala cavab verir, cümlə
üzvü yerində işlənir, başlanğıc forması olur, müəyyən şəkilçi
qəbul edərək dəyişir. Lakin bu oxşarlıqlarla yanaşı, söz
birləşmələrinin sözlərdən fərqli bir sıra cəhətləri vardır:
1. Hər şeydən əvvəl, söz leksik, söz birləşməsi isə
sintaktik vahiddir.
2. Söz birləşmələrinin ifadə etdiyi mənada, sözdən
fərqli olaraq, bir konkretlik, dəqiqlik, müəyyənlik olur.
3. Söz birləşməsi sözlərdən əmələ gəlir və onun
yaranmasında müəyyən sintaktik əlaqələrdən istifadə olunur.
4. Söz birləşməsi cümlənin mürəkkəb üzvü kimi çıxış
edir.
Tərəflərinin ifadə etdiyi leksik-semantik əlaqə, bu
əlaqənin xüsusiyyəti və xarakteri söz birləşmələrinin
müəyyənləşməsində mühüm rol oynayır. Bu cəhətdən söz
birləşmələri sərbəst və sabit birləşmələr adı ilə 2 böyük qrupa

Müasir Azərbaycan dili

119
ayrılır. Söz birləşməsinin bu iki növünün hər birinin
özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.
Əsl qrammatik birləşmələr dedikdə sərbəst birləşmələr
başa düşülür. Bu birləşmələri əmələ gətirən sözlər öz əsl
mənalarını, leksik müstəqilliyini saxlayır və birləşmənin
leksik-semantik deyil, leksik-qrammatik ünsürləri olur. Belə
birləşmələri hissələrinə ayırmaq, təhlil etmək olur və bu təhlil
onların ümumi ruhunu pozmur, birləşmənin əsas mənasına təsir
etmir. Sərbəst birləşmələrə dadlı meyvə, ağlayan uşaq, şəhərin
mərkəzi, kitab oxumaq və s. kimi birləşmələr misal ola bilər.
Sərbəst birləşmələr tabelilik əlaqəsi əsasında yaranır və
iki tərəfdən: birinci və ikinci tərəfdən ibarət olur. Tərəflərdən
biri digərini məna və qrammatik cəhətdən özündən asılı
vəziyyətə salır və tabeedən tərəf və ya əsas tərəf adlanır. Söz
birləşmələrində ikinci tərəf əsas tərəf olur. Digər tərəf, yəni
birinci tərəf isə tabeolan və ya asılı tərəf adlanır. Söz
birləşmələri adətən iki, bəzən də ikidən çox müstəqil sözün
məna və qrammatik cəhətdən birləşməsi nəticəsində yaranır.
Ona görə də iki sözlü birləşmələr sadə birləşmələr hesab
olunur. Məsələn, faydalı məsləhət, tələbə həyatı, evin qapısı
və s. İkidən artıq müstəqil sözdən əmələ gəlmiş birləşmələr
mürəkkəb birləşmələr hesab olunur. Məsələn, söylənilmiş
faydalı məsləhət, evin açıq qapısı və s. Söz birləşməsinin
mürəkkəb olması üçün ən azı üç müstəqil mənalı sözün iştirakı
vacibdir. Əgər həmin sözlərdən biri köməkçi nitq hissəsi olarsa,
birləşmə quruluşca yenə sadə olaraq qalır. Məsələn, xəstə üçün
məsləhət, sənin kimi tələbə və s. Əsas tərəfin ifadə vasitəsinə
görə söz birləşmələri üç növə ayrılır: ismi birləşmələr, feli
birləşmələr və zərf birləşmələri.
İsmi birləşmələr adı altında əsas sözü adlarla və ya
substantivləşmiş hər hansı bir sözlə ifadə olunan birləşmələr
nəzərdə tutulur.
İsmi birləşmələr iki böyük qrupa ayrılır:
1. Təyini söz birləşmələri.
Gülarə Abdullayeva

120
2. Qeyri- təyini ismi birləşmələr.
Təyini söz birləşmələri atributiv münasibətlər əsasında
yaranır, yəni təyinlə təyin olunanın birləşməsindən əmələ gəlir.
Təyini söz birləşmələrinin üç növü vardır:
a) birinci növ təyini söz birləşmələri;
b) ikinci növ təyini söz birləşmələri;
c) üçüncü növ təyini söz birləşmələri.
Qeyri-təyini ismi birləşmələr də əmələgəlmə yollarına,
tərəflərin ifadə vasitələrinə görə müxtəlif növlərə ayrılır.
Prof. Q. Ş. Kazımov Azərbaycan dilçiliyinə dair
yazılmış kitablardakı bu ənənəvi bölgüdən fərqli olaraq, ismi
birləşmələri onları əmələ gətirən sintaktik əlaqələri nəzərə
almaqla qruplaşdırmışdır. (4, səh.63)
Əsas tərəfi, yəni tabeedici sözü fellərdən ibarət olan
birləşmələrə feli birləşmələr deyilir. Məsələn, onları çağırmaq,
paltarı görəndə, orada görünən və s.
Qoşmalı feli birləşmələr qoşmaların köməyi ilə yaranır
və belə bir formaya əsaslanır: müstəqil mənalı söz + qoşma +
fel. Qoşma ilə onun əlavə olunduğu söz birləşmənin birinci
komponentini, fel isə ikinci əsas komponentini təşkil edir.
Məsələn, kitaba sarı baxmaq, məktəbə tərəf getmək, onun kimi
oxumaq və s.
Zərf birləşmələrinin əsas sözü zərfdən ibarət olur. Bu
birləşmələrin ikinci tərəfi, əsasən yer, zaman və tərzi-hərəkət
zərfləri ilə ifadə olunur. Məsələn, evdən yuxarı, işıqdan tez, çox
yavaş, quş kimi tez və s.
Sintaksisin əsas vahidlərindən biri də cümlədir. Cümlə
ünsiyyətin ilk və əsas vahididir. Cümlə vasitəsi ilə fikir
formalaşır, ifadə olunur, başqasına ötürülür. Struktur, semantik
və kommunikativ cəhətlər, cümlədə bir-birilə qarşılıqlı əlaqə və
münasibətdə olur. Cümlənin strukturunda kommunikativ cəhət
çox mühüm yer tutur və məhz kommunikasiya ehtiyacı
cümlənin semantikasını və quruluşunu müəyyənləşdirir. Buna
görə də cümlə problemi sintaksisin əsas məsələlərindəndir.

Müasir Azərbaycan dili

121
Son dövrlərdə dilin sintaktik quruluşu iki səviyyədə
öyrənilir. Birinci səviyyədə dilin sintaktik quruluşu öyrənilir ki,
bu məsələlərlə ənənəvi (potensial) sintaksis məşğul olur. İkinci
səviyyədə isə aktual sintaksis nitqin sintaktik quruluşunu
öyrənir. Potensial sintaksisin əsas vahidi cümlə, aktual
sintaksisin əsas vahidi söyləmdir. Söyləm müxtəlif fikir ifadə
edən ünsiyyət vahididir. Söyləm əksərən cümləyə uyğun gəlsə
də, bəzən cümlə çərçivəsindən kənara çıxır, dil sisteminin
müstəqil vahidi sayılır və cümlədən fərqləndirilir. Belə ki, bir
cümlə kommunikativ funksiyasından asılı olaraq bir neçə
söyləmin ifadəsinə xidmət edə bilər. Məsələn, Dünən yağış
yağırdı.- cümləsində məntiqi vurğunun yerini dəyişməklə və
inversiya hesabına cümləni üç formada söyləyə bilərik:
Məsələn, Dünən yağış yağırdı. Yağış dünən yağırdı. Yağış
yağırdı dünən.
Hər bir cümlə öz kommunikativ funksiyasını dəqiq
şəkildə yalnız mətn şəraitində yerinə yetirir. Mətn iki və daha
artıq cümlənin həm məzmun, həm də formaca əlaqələnməsi
əsasında əmələ gələn nitq vahidi, nitq birliyidir. Mətn müəyyən
məqsəd ümumiliyi əsasında birləşən və sintaktik semantik
bütöv yaradan cümlələr birliyidir. Cümlələr müvafiq şəkildə
nizamlanır və xüsusi intonasiya ilə konkret bir mikrotema
ətrafında qruplaşaraq sintaktik bütövləri əmələ gətirir. O
cümlədən (söyləmdən) böyük sintaktik vahid hesab edilir.
Mətnlər makro və mikro növlərə ayrılır. Mikromətn mətnin
bitkin məna ifadə edən ən kiçik vahididr. Mikromətnlər
dilçilikdə sintaktik bütöv adlandırılır.
Qeyd etmək lazımdır ki, sintaktik vahidlər söz –
formaların, bağlayıcı, ədat, qoşma və sözdəyişdirici şəkilçilərin
köməyilə formalaşır.
Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşu çox qədim tarixə
malikdir.Yazılı ədəbi dilimizə aid olan nümunələrin, eləcə də
folklor nümunələrinin dil quruluşu arasında kəskin fərq nəzərə
çarpmır. Lakin dilimizin sintaktik quruluşunun tədqiqi,
Gülarə Abdullayeva

122
öyrənilməsi o qədər də qədim deyildir. Dilimizin sintaktik
quruluşu əsaslı şəkildə XX əsrin 50-ci illərindən etibarən
öyrənilməyə başlamışdır. Bu sahədə
Ə.Dəmirçizadə,
M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə, Ə.Abdullayev, Q. Kazımov,
Z.Budaqova, Y.Seyidov, Z.Tağızadə, H.Həsənov, K.Vəliyev,
K.Abdullayev və s. kimi görkəmli alimlərimizin böyük xidməti
vardır.

Sözlər arasında məna və qrammatik əlaqələr.
Məna əlaqələri

Sintaktik vahidlərin yaranması üçün onu əmələ gətirən
tərəflər arasında iki cür əlaqənin olması zəruridir. 1. Məna
əlaqəsi, 2. Qrammatik əlaqə. Bu əlaqələrdən birinin yoxluğu
sintaktik vahidin də yoxluğu deməkdir.
Sözlər arasındakı məna əlaqələrinin əsasını təbiətdə olan
obyektiv əlaqələr təşkil edir. Bu əlaqələrin müxtəlifliyi sözlər
arasında da rəngarəng məna əlaqəsinin yaranmasına səbəb olur.
Qırmızı parça birləşməsində əşya ilə onun əlaməti, üç ağac
birləşməsində əşya ilə onun kəmiyyəti, pianino çalmaq
birləşməsində hərəkətlə onun obyekti və s. arasındakı
münasibətlər ifadə edilir. Ümumiyyətlə, söz birləşmələrində
məna əlaqələrinin məzmununu əşya ilə onun əlamətləri,
proseslə onun müxtəlif cəhətdən müəyyənləşdiriciləri təşkil
edir.
Sözlər arasında aşağıdakı məna əlaqələri mövcuddur:
1. Predikativ əlaqə əşya ilə onun hərəkəti arasındakı
əlaqədir. Məsələn, Yağış yağır. Uşaq ağlayır. Dərs başlandı
və s. Bu əlaqə söz birləşməsində özünü subyekt əlaqəsi kimi
göstərir. Məsələn, Yağış yağanda, uşaq ağlayarkən, dərs
başlandığı zaman və s.
2. Atributiv əlaqə əşya ilə geniş mənada onun əlaməti
arasındakı əlaqədir. Əşyanın geniş mənada əlaməti dedikdə

Müasir Azərbaycan dili

123
onun keyfiyyəti, miqdarı, sırası və s. nəzərdə tutulur. Məsələn,
hündür bina, geniş küçə, qızıl saat, meşədəki hadisə, xeyli
adam və s. Atributiv əlaqəyə ismi birləşmələrdə, cümlədə isə
təyinlə təyin olunan arasında, yəni təyinlə mübtəda, təyinlə
tamamlıq, təyinlə zərflik, təyinlə xəbər arasında rast gəlinir.
3. Obyekt əlaqəsi hərəkətlə onun obyekti (müstəqim və
qeyri-müstəqim obyektlərin hamısı, yəni ismin müxtəlif halları
ilə ifadə olunaraq hərəkətlə birbaşa və ya dolayısı yolla
əlaqələnən bütün obyektlər nəzərdə tutulur) arasındakı əlaqələri
ifadə edir. Məsələn, kitabı oxumaq, ona baxmaq, dəftərdə qeyd
etmək, müəllimdən öyrənmək, Kitabı oxuduq. Ona baxırıq.
Dəftərdə qeyd edirəm. Müəllimdən öyrənmişik və s. Obyekt
əlaqəsi həm feli birləşmələrdə, həm də cümlədə xəbərlə
tamamlıq arasında özünü göstərir.
4. Relyativ əlaqə hərəkətlə onun tərzi, dərəcəsi, zamanı,
yeri, kəmiyyəti, səbəbi, məqsədi, şərti və s. arasındakı əlaqələri
ifadə edir. Məsələn, çox danışmaq, cəld işləmək, evədək
qaçmaq, axşamacan işləmək, kəndə yollanmaq, çox oturmaq,
Çox danışdılar. Cəld işləyirdik. Evədək qaçdım. Axşamacan
işlədik. Kəndə yollandılar. Çox oturmadılar. Relyativ əlaqəyə
feli birləşmələrdə (asılı tərəf əsas tərəfi müxtəlif baxımdan izah
etdikdə) və cümlədə xəbərlə zərflik arasında rast gəlinir.
Söz birləşməsi və cümlənin formalaşması üçün ikinci
əsas şərt onun tərkib hissələrinin qrammatik baxımdan
əlaqələnməsidir. Sözlər morfoloji cəhətdən dəyişərək bir-biri ilə
əlaqələnir, nəticədə sintaktik əlaqə əmələ gəlir. Məsələn, dərsə
başlayanda, müəllimin sualı, şagirddən soruşdular. və s.
Sözlərin dəyişməsi, müxtəlif şəkillərə düşməsi, təsrifi
qaydaları morfologiyada, sözlərin bir-biri ilə bağlanma, əlaqən-
mə qaydaları sintaksisdə öyrənilir. Buna görə də qrammatik
əlaqələrə konkret olaraq sintaktik əlaqələr də deyilir.
Sintaktik əlaqələrin iki növü müşahidə edilir:
1. Tabesizlik əlaqəsi.
2.Tabelilik əlaqəsi.
Gülarə Abdullayeva

Tabesizlik əlaqəsi

Tabesizlik əlaqəsi məna və qrammatik cəhətdən bir-biri
ilə əlaqədar olan, lakin bir-birindən asılı olmayan, biri digərini
heç bir cəhətdən aydınlaşdırmayan, sadalama intonasiyası ilə
tələffüz edilən, bərabərhüquqlu sözlər arasında olur. Məsələn,
qocalar və cavanlar, Həm işləyir, həm oxuyur və s.
Tabesizlik əlaqəsinə sadə cümlədə həmcins üzvlər
arasında və tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında
rast gəlinir. Məsələn, Həmcins mübtədalar arasında: Suların
şırıltısı, salxım söyüd yarpaqlarının xışıltısı, çəməndən küləyin
qovub gətirdiyi çiçək qoxuları Güləsəri məst eləmişdi.
(İ. ŞıxlIı);
Həmcins xəbərlər arasında: At qaçaraq onu xeyli uzağa
apardı və geri dönüb dördnala çapdı. (İ.Şıxlı) ;
Həmcins tamamlıqlar arasında: Bu zavallı bəşəriyyətə,
bu daşürəkli gülünc insanlara, bu insan görkəmli, əqrəb
ürəkli həşərata ayıq baxa bilmirəm. (C.Cabbarlı);
Həmcins təyinlər arasında: Orada-burada ağ, çəhrayı,
sarı çiçəklər görünürdü. (İ.Əfəndiyev);
Həmcins zərfliklər arasında: Uşaqların ilk təəssüratının
pozulacağını düşünəndə, hörmətimin itiriləcəyi barədə
fikirləşəndə sarsıldım.(C.Əlibəyov)
Bəzən sadə cümlədə xitabların da həmcinsliyi müşahidə
olunur. Məsələn, Gül, ey nazlı Vətən, odlar torpağı. Duz-çörək
hazırla qəhrəmanlara. (S.Vurğun)
Tabesizlik əlaqəsinin çox rast gəlindiyi yerlərdən biri
tabesiz mürəkkəb cümlələrdir. Bu cümlələri əmələ gətirən
komponentlər də bir-biri ilə tabesizlik yolu ilə əlaqələnir.
Məsələn, Kosanın başına yeni iş açıldı, həqiqi savaş başladı.
(S. Rəhimov) Baş tərəfdə taxt qoyulmuş, çubuqlardan hörülüb

Müasir Azərbaycan dili

125
üstünə keçə çəkilmiş, divarın dibinə döşəkçələr düzülmüşdü.
(F. Kərimzadə).
Tabesizlik əlaqəsinin xüsusi formal əlaməti yoxdur.
Sadalama intonasiyası, və ya tabesizlik bağlayıcıları bu
əlaqənin ifadəçiləridir. Tabesizlik əlaqəsinə girən tərəflər
qrammatik məzmun və formaca eyni olmalıdır. Yəni, fərqli
formada olan nitq hissələri və cümlə üzvləri arasında tabesizlik
əlaqəsi ola bilməz.
Bəzən söz birləşmələrinin əsas və ya asılı tərəfi də
bərabər hüquq əsasında əlaqələnən iki və daha çox sözdən
ibarət olur ki, həmin sözlər arasında da tabesizlik əlaqəsi olur.
Məsələn, gəzməli, görməli yerlər, maraqlı hekayələr, povestlər
və s.
Tabesizlik əlaqəsi əsasında əmələ gələn bu cür söz
birləşmələrində sözlər birləşmənin qeyri-müstəqil tərəfi
olduğundan, onlar cümlədə həmcins üzvlər kimi çıxış etmir.

Tabesiz
mürəkkəb
cümlənin.
komp. aras.
Həmcins
xitablar
arasında
Həmcins
təyinlər
arasında
Həmcins
zərfliklər
arasında
Həmcins
tamamlıq
lar aras.

Həmcins
xəbərlər
arasında
Həmcins
mübtəda-
lar aras.

Tabesizlik
əlaqəsi
Gülarə Abdullayeva

126
Tabelilik əlaqələri

Dilimizdə əvvəlki əlaqə növü ilə müqayisədə tabelilik
əlaqəsinin işlənmə dairəsi çox genişdir. Həm söz
birləşmələrinin, həm də cümlələrin yaranmasında bu əlaqənin
mühüm əhəmiyyəti var. Başqa sözlə, tabelilik əlaqəsi olmadan
söz birləşməsinin və cümlənin mövcudluğundan danışmaq
olmaz. Söz birləşmələrinin əsas və asılı tərəfləri, cümlənin
həmcins olmayan üzvləri bir-biri ilə məhz tabelilik əlaqəsi ilə
bağlanır. Bu əlaqə zamanı əlaqədə olan tərəflərdən biri digərini
özünə tabe edir, uyğun olaraq digər söz əlaqədə olduğu sözdən
asılı olur, bu və ya başqa cəhətdən onu izah edir, aydınlaşdırır.
Məsələn, Yaşlı qadın, bizim həyətimiz və s.
Tabelilik əlaqəsi zamanı iki tərəf olur. Tərəflərdən biri
əsas, digəri asılı tərəf adlanır. Məsələn, hündür bina, evdən
çıxanda birləşmələrində bina və çıxanda sözləri əsas, hündür
və evdən sözləri isə asılı tərəflərdir.
Sözlərin tabelilik yolu ilə əlaqələnməsi nəticəsində
yaranan birləşmələr iki cür olur: predikativ birləşmələr, qeyri-
predikativ birləşmələr. Predikativ birləşmələr, başqa sözlə,
cümlə deməkdir. Belə birləşmələr xəbərin iştirakı ilə yaranır.
Məsələn, Havalar istiləşdi. Dərs sona çatdı və s.
Qeyri-predikativ birləşmələr xəbərin iştirakı olmadan
qurulan birləşmələrdir. Sintaksisdə söz birləşməsi dedikdə bu
cür birləşmələr nəzərdə tutulur. Məsələn, güclü yağış, payız
gələndə və s.
Azərbaycan dilində tabelilik əlaqəsinin üç növü vardır:
yanaşma, uzlaşma və idarə.
Yanaşma əlaqəsi. Digər tabelilik əlaqələri ilə
müqayisədə yanaşma əlaqəsi özünün qədimliyi ilə seçilir. Hələ
dilin qrammatik quruluşu formalaşmadığı ilkin mərhələlərdə
insanlar primitiv şəkildə sözü sözə yanaşdırmaqla
əlaqələndirmiş, əşyanın əlaməti, miqdarı və s. haqqında

Müasir Azərbaycan dili

127
məlumat ifadə etməyə çalışmışlar. Yanaşma əlaqəsinin heç bir
formal göstəricisi yoxdur. Asılı tərəfin əsas tərəfə məna və
intonasiya ilə bağlanmasına yanaşma deyilir. Məsələn, geniş
küçə, meşədəki hadisə, bərk qaçan birləşmələrində sözlər
arasında yanaşma əlaqəsi vardır. Bu birləşmələrdə geniş,
meşədəki, bərk sözləri yanaşma əlaqəsi ilə küçə, hadisə, qaçan
sözlərinə tabe olmuşdur.
Yanaşma əlaqəsi zamanı birləşmənin asılı tərəfi (tabe
olan tərəfi) yanaşan, əsas tərəfi (tabe edən tərəfi) isə yanaşılan
söz kimi qeyd olunur. Dilimizdə yanaşan söz əvvəl, yanaşılan
söz isə sonra gəlir.
Azərbaycan dilində yanaşma əlaqəsi ismi birləşmələrdə:
birinci və ikinci növ təyini söz birləşmələrində, bəzi qeyri-
təyini ismi birləşmələrdə, relyativ əlaqəli feli birləşmələrdə,
cümlədə təyinlə təyinlənən arasında, xəbərlə tərz, zaman,
səbəb, məqsəd, kəmiyyət, şərt, qarşılaşdırma zərflikləri, xəbərlə
bəzi tamamlıqlar arasında olur.
Keyfiyyətinə görə yanaşmanın iki növü var: tam