Bəşəriyyətin Qlobal Problemləri Nədir

Son bir il ərzində AMEA-nın Biologiya və Tibb Elmləri Bölməsinin təşkilatçılığı ilə narkomanlığa və narkotik vasitələtin istifadəsinə qarşı mübarizəyə həsr olunmuş bir neçə onlayn seminar keçirilmişdir. Yabanı halda təbiətdə bitən, çiçəkli bitkilər qrupuna aid olub biomüxtəliflikdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən narkotik tərkibli bitkilərin vegetasiya dövrü nəzərə alınmaqla qabaqlayıcı tədbirlər görülməsi, qanunsuz əkinlərin məhv edilməsi, yeni yayılma ərazilərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə AMEA Botanika İnstitutu əməkdaşlarının respublikanın Quba və Qusar rayonlarına ekspedisiyaları təşkil edilmişdir. Ekspedisiyalar zamanı Quba rayonunun Laza kəndi ərazisində bir neçə yerdə çətənə bitkisinə, əsasən əkin çətənəsi (Cannabis sativa) nümunələrinə rast gəlinmişdir. Əkin çətənəsi (Cannabis sativa), qara batbat (Hyoscyamus niger L.), Şərq laləsi (Papaver orientalis), ziyilotu (Chelidonium majus), dəlibəng (Datura stramonium) bitki növləri haqqında yerli əhali ilə maarifləndirici söhbətlər aparılmışdır. Qara batbat bitkisinin bütün hissələri, xüsusilə toxumları zəhərlidir. Xoşagəlməz qoxuya malik olduğu üçün heyvanlar tərəfindən yeyilməsə də, insanlar ondan müəyyən məqsədlər üçün istifadə edirlər. Bu səbəbdən müvafiq tədbirlərin görülməsi vacib hesab edilmişdir.

Национальная Академия Наук Азербайджана

Narkomaniya, narkotik tərkibli maddələrdən sui-istifadə, onların istehsalı, ticarəti, törətdiyi fəlakətlər yüz illər boyunca olduğu kimi, XXI əsrdə də bəşəriyyətin varlığını və inkişafını təhdid edən ən təhlükəli qlobal problemlərdən biri olmaqda davam edir.

Narkotika təhlükəsi artdıqca onunla mübarizə zərurəti daha da aktuallaşır. Narkotiklərdən sui-istifadə və onların qanunsuz dövriyyəsi son onilliklərdə daha çox qlobal miqyas almışdır və cəmiyyətdəki sosial-psixoloji mühitə, iqtisadiyyata, siyasətə və qanunun aliliyinə mənfi təsir göstərir.

Narkotik asılılığın qurbanları daha çox yeniyetmələr və gənclər olur. Narkotika aludəçiliyi həm gənc insanın özü, həm də ailəsi, yaxınları üçün faciəyə çevrilir. Lakin bütün ciddiliyinə baxmayaraq, bu problem çox incədir və bu səbəbdən ehtiyatlı, balanslı bir yanaşma tələb edir. Narkotiklərdən asılılıq ümumi fiziki xəsarətlərə və sağlamlığın ciddi ağırlaşmalarına səbəb olur. Bu sahədə fəaliyyət göstərən bir çox mütəxəssislər narkotik asılılığı “biopsixososial-mənəvi xəstəlik” adlandırırlar.

Yəni, narkoman tədricən özünə hörməti, əxlaqi keyfiyyətlərini və zehni tarazlığını itirir. Anormal psixikaya görə ailəsi və dostları ilə ünsiyyət qura bilmir, heç bir peşə ilə məşğul ola bilmir və hətta xəstəliyindən əvvəl sahib olduğu işlə bağlı bacarıqlarını da unudur. Cinayət mühitinə qarışaraq ətrafdakı insanlara bədbəxtlik gətirir və yavaş-yavaş onların da həyatını məhv edir.

Narkomaniya asılılığının digər təhlükəli xüsusiyyəti bu patoloji vəziyyətin geridönməzliyidir. Yəni, dərmanların yan təsirindən bədənin uğradığı dəyişikliklərin bir hissəsi orqanizmdə əbədi olaraq qalır. Hətta uzun müddət bu zərərli vərdişdən uzaq durmağı bacarmış narkotik aludəçisi yalnız bircə dəfə “yüksək” yaşamağa qərar verərsə, o zaman yenidən narkotika cəhənnəminə düşür. Məhz bu səbəbdən həkimlər ümumiyyətlə “sağalmış narkomanlar” ifadəsi əvəzinə “hərəkətsiz narkomanlar” (yəni, bu anda narkotikdən istifadə etməyən) deyiminə üstünlük verirlər. İnsan psixikasında narkotik asılılığın nəticələri müəyyən dərəcədə kompensasiya olunsa da, təəssüf ki, narkomanların əksəriyyəti üçün zehni pozğunluq diaqnozu ömürlük olaraq dəyişməz qalır.

Narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz hazırlanmasında istifadə olunan bitkilər, onların vegetasiya dövrü, becərilməsi, prekursorlarının idxalı, istehsalı, istifadəsi daimi diqqətdə saxlanılmalı, real nəticələr əldə olunması üçün qeyd edilən bütün proseslərdə elmin iştirakı təmin edilməlidir. Danılmaz həqiqətdir ki, narkomaniyaya qarşı bu və ya digər mübarizə üsulları müvafiq elm sahələrinin iştirakını zəruri edir. Tərkibində mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən maddələr olan bitkilər, onların müxtəlifliyi, təsir mexanizmləri və törətdiyi fəsadlar müasir elmin nailiyyətlərinin tətbiqi ilə geniş şəkildə tədqiq edilməlidir.

Bu cür bitkilərə dünyanın müxtəlif regionlarında bitən və ya becərilən Mavi suzanbağı (Nymphea caerulea), Peyot kaktusu (Lophophora williamsii), Kat (Catha edulis), Kokain (Erythróxylum cóca), Çətənə (Cannabis) cinsinə aid növlər (Cannabis sativa, Cannabis indica), Xaş-xaş (Papaver rhoéas, Papaver somniferum), Meksika mimozası (Mimoza tenuiflora), Havay qızılgülü (Argyreia nervosa), Narkotik adaçayı (Salvia divinorum), Efedra (Ephedra equisetina, E.distachya) və s. aid edilə bilər. Eyni zamanda hazırda xüsusilə geniş yayılmış sintetik narkotik və psixotrop maddələrin, onların canlı orqanizmlərə, sinir sisteminə, insan sağlamlığına təsir proseslərinin də öyrənilməsi vacibdir.

Artıq uzun illərdir ki, AMEA Biologiya və Tibb Elmləri Bölməsinin müvafiq institutlarında narkotik tərkibli bitkilər, onların canlı orqanizmlərə təsiri ilə bağlı müəyyən tədqiqatlar aparılır, narkotik maddələrin istifadəsinin zərərləri barədə zəruri tədris-təbliğat vəsaitlərinin hazırlanması və yayılması sahəsində işlər aparılır.

Alim və mütəxəssislər narkotik tərkibli bitkilərin qanunsuz əkinlərinin və yabanı sahələrinin aşkar olunması və həmin bitkilərin məhv edilməsi, habelə bu məqsədlə hər il xüsusi əməliyyat-axtarış tədbirlərinin keçirilməsi üzrə dövlət orqanlarının təşkil etdikləri müşavirə, seminar və digər iclaslara cəlb edilirlər. 23 may 2020-ci il tarixində “Narkomaniya bütün pandemiyalardan daha təhlükəlidir” adlı məqaləmiz “İki sahil” qəzetində dərc olunmuş və kütləvi informasiya vasitələrində yayılmışdır (http://imbb.az/az/news/734). Məqalədə narkomaniya və narkotik maddələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə mübarizənin dövlətimiz qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biri olduğu qeyd edilmiş, bəzi narkotik bitkilər, onların müxtəlifliyi, insan orqanizminə təsiri, törətdiyi fəsadlar haqqında ətraflı məlumat verilmişdir.

Son bir ildə pandemiya ilə əlaqədar müvafiq toplantılar əsasən onlayn rejimində keçirilmişdir. Biz il ərzində “Narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının qanunsuz dövriyyəsinə və narkomanlığa qarşı mübarizəyə dair 2019-2024-cü illər üçün Dövlət Proqramı” çərçivəsində AMEA-nın nümayəndəsi kimi bu formatda müxtəlif tədbirlərdə, o cümlədən 25 iyun 2020-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasının Gənclər və İdman Nazirliyi ilə birgə keçirilmiş onlayn konfransında, 16 fevral 2021-ci il tarixində videokonfrans formatında növbəti iclasında yaxından iştirak etmişik.

Baş nazirinin müavini, Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasının sədri Əli Əhmədovun sədrliyi ilə keçirilmiş iclaslarda qeyd olunan Dövlət Proqramı üzrə Tədbirlər Planı çərçivəsində görülən işlər, əldə edilən nəticələr, qarşıda duran vəzifələr və onların icrası, o cümlədən aidiyyəti beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı əməkdaşlığın davam etdirilməsi, qanunvericilik aktlarının təkmilləşdirilməsi, bu sahələr üzrə nəzarətin, müvafiq mövzuda təbliğat-təşviqat məqsədli maarifləndirmə işlərinin gücləndirilməsinə dair məsələlər müzakirə edilərək müvafiq tapşırıqlar verilmişdir.

2020-ci ildə respublikanın televiziya kanallarında, saytlarda AMEA Botanika İnstitutunun əməkdaşı, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Pərvanə Qaraxani “Narkotik bitkilər haqqında bilmədiklərimiz”, AMEA-nın Akademik Abdulla Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunun əməkdaşı, biologiya elmləri doktoru, professor Arif-Ala Mehdiyev “Narkotik maddələrdən psixi asılılığın korreksiya yollarının araşdırılması” mövzusunda çıxışlar etmişlər.

Son bir il ərzində AMEA-nın Biologiya və Tibb Elmləri Bölməsinin təşkilatçılığı ilə narkomanlığa və narkotik vasitələtin istifadəsinə qarşı mübarizəyə həsr olunmuş bir neçə onlayn seminar keçirilmişdir. Yabanı halda təbiətdə bitən, çiçəkli bitkilər qrupuna aid olub biomüxtəliflikdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən narkotik tərkibli bitkilərin vegetasiya dövrü nəzərə alınmaqla qabaqlayıcı tədbirlər görülməsi, qanunsuz əkinlərin məhv edilməsi, yeni yayılma ərazilərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə AMEA Botanika İnstitutu əməkdaşlarının respublikanın Quba və Qusar rayonlarına ekspedisiyaları təşkil edilmişdir. Ekspedisiyalar zamanı Quba rayonunun Laza kəndi ərazisində bir neçə yerdə çətənə bitkisinə, əsasən əkin çətənəsi (Cannabis sativa) nümunələrinə rast gəlinmişdir. Əkin çətənəsi (Cannabis sativa), qara batbat (Hyoscyamus niger L.), Şərq laləsi (Papaver orientalis), ziyilotu (Chelidonium majus), dəlibəng (Datura stramonium) bitki növləri haqqında yerli əhali ilə maarifləndirici söhbətlər aparılmışdır. Qara batbat bitkisinin bütün hissələri, xüsusilə toxumları zəhərlidir. Xoşagəlməz qoxuya malik olduğu üçün heyvanlar tərəfindən yeyilməsə də, insanlar ondan müəyyən məqsədlər üçün istifadə edirlər. Bu səbəbdən müvafiq tədbirlərin görülməsi vacib hesab edilmişdir.

AMEA Dendrologiya İnstitutunun və AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının təcrübə sahələrində və laboratoriyalarında ali təhsil müəssisələrinin tələbə və magistrantları, orta məktəblərin yuxarı sinif şagirdləri üçün narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının qanunsuz dövriyyəsinə və narkomanlığa qarşı mübarizəyə dair seminarların, praktiki məşğələlərin keçirilməsi daimi xarakter daşıyır. Alimlərimiz mütəmadi olaraq ümumtəhsil məktəblərində təşkil olunan maarifləndirmə xarakterli “Narkomaniya və müasir gənclik”, “Narkomaniya cəmiyyətin qəddar düşmənidir”, “Narkomaniyaya qarşı hamılıqla mübarizə”, “Narkomaniya nədir?”, “Zərərli vərdişlərə yox deyirik”, “Narkomaniyaya qarşı mübarizə və sağlam həyat” devizləri altında təşkil olunan tədbirlərə dəvət olunurlar. Məktəblilər və yeniyetmələr arasında cinayətkarlığın, mənfi meyilli amillərin qarşısını almaq məqsədilə həmin seminarlarda narkomaniyanın bəşəriyyət üçün böyük faciə olduğunu əks etdirən mövzular ətrafında fikir mübadiləsi aparılır, gənclərin bu təhlükəli cinayətlə bağlı fikir və mülahizələri dinlənilir.

AMEA-nın Akademik Abdulla Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunun mövzu planlarında və layihə işlərində narkotik asılılığın öyrənilməsi önəmli yer tutur. Pandemiya şəraitinə baxmayaraq, institutda son bir il ərzində də narkomanlığın zərəri barədə materialların hazırlanması üçün tədqiqat işlərinin aparılması davam etdirilmişdir. Heyvanlar üzərində aparılan müxtəlif eksperimental modellərdə nar­kotik asılı­lığın ya­ranması göstərir ki, müxtəlif kimyəvi mə­n­­şə­li narkotik pre­­pa­rat­ları asılılığı olan heyvanların orqanizminə yeritdikdən so­n­­ra onların beyin strukturlarında neyrotrans­mitter serotoninin miqdarının kəskin artması müşa­hidə olu­nur. Bu nəticələri nəzərə alaraq, narkotik prepa­rat­la­r­ın təsirindən yaranan çox güclü müsbət emosi­yaları tə­min edən sinir hü­ceyrələrinin daxilinə serotonin siqnalının ötürülməsi­nin dayandırılması üsulu işlə­n­ib hazırlanmışdır.

Bu məqsədlə yeni serotonin-modullu antikon­soli­dasiya zülalına (SMAZ) qarşı anticisimlər vasitəsilə məqsədyönlü blokada tətbiq edilmişdir. SMAZ-a qarşı poliklonal anticisimlər aşağıdakı ardıcılıqla əldə olunmuşdur. Əvvəlcə ayrılmış SMAZ ilə adadovşan­larının 3-4 aylıq immunizasiyası nəticəsində bu zülala qar­şı poliklonal immunoqlobulinlər alınmışdır. İmmobilizasiya olunan SMAZ ilə CNBr-sefaroz sütunun üzərin­də immuno-affin üsulu ilə immunoqlobulinlər məhlulundan SMAZ-a qarşı poliklonal anticisimlər əldə edilmiş və -70°C şəraitində saxlanılmışdır. Həm mənfi möhkəmlənmə, həm də müsbət möhkəm­lən­mə modellərində 80% meyarına çatmış hey­van­ların be­yin qabığında SMAZ-ın miqdarının kəskin azal­ması müşahidə olunmuşdur. SMAZ-a qarşı anticisimlər vasitəsilə nar­ko­tik asılılığın dayandırılması eksperimentlə­rində təlim zamanı SMAZ-ın miq­darı­nın az­al­­­­­­masına oxşar olan SMAZ-ın aktiv­li­yinin blokadası baş ve­rmişdir. Bunun əsa­sın­da fərz etmək olar ki, anticisimlər vasitəsilə SMAZ-ın ak­ti­v­­­liyinin məq­səd­yö­n­lü en­di­rilməsi yaddaş izlərinin yaranmasına kömək edir.

SMAZ-a qarşı anticisimlərin yaddaşa möhkəmləndirici təsir mexanizminin araşdırılması məqsədilə anticisimlərin heyvana beyindaxili yeridilməsinin yaddaş izlərinin yaranması ilə bağlı müxtəlif beyin strukturlarında sinir böyümə faktorunun miqdarı müəyyən edilmişdir. Nəticələr göstərir ki, 24 saat sonra hippokampda və beynin sol təpə qabığında sinir böyümə faktorunun miqdarının kəskin dərəcədə azalması müşahidə olunur. Eyni zamanda, SMAZ-a qarşı anticisimlərin yeridilməsindən 3 gün keçdikdən sonra hippokampda sinir böyümə faktorunun miqdarının artımı, sol təpə qabığında isə azalması müşahidə olunur. Sinir böyümə faktorunun miqdarının hippokampda və sol təpə qabığında dəyişilməsi SMAZ-a qarşı anticisimlərin təsirindən sinir hüceyrələrinin sələflərinin diffe­rensiasiya prosesinin sürətləndiyini göstərir.

Tədqiqatlar mahmız qurbağaları (Xenopus laevis) rüşeymlərinin üzərində aparılmışdır. Meta­morfoz mərhələsindən bir neçə mərhələ əvvəl (preme­tamorfoz mərhələsi) qurbağa rüşeymlə­rinin qida mühitinə SMAZ-a qarşı anticisim­lərin əlavə edilməsi nəticəsində rüşeymlərin metamorfoz mərhələsin­dən keçməsi və qurbağalara çevrilməsi prosesinin sürəti ciddi şəkildə (iki mərhələ tez) artmışdır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, SMAZ-a qarşı anticisimlərin yaddaş proseslərinə güçləndirici təsiri onların yenidən yaranmış sinir hüceyrələrinin differensia­siyasına təsiri ilə bağlıdır. Neqativ yaddaşın yaranması əsasında anticisimlərin təsirindən yeni meydana gəlmiş sinir hüceyrələrinin differensiasiyası prosesinin güclənməsi və onların mövcud neyronlar zəncirlərinə qoşulması güman edilir. Alınmış nəticələri əsas tutaraq, gələ­cək­də kliniki şəraitdə müxtəlif mənşəli preparat­lardan yaranan narkotik asılılığın kor­rek­siyası məqsədilə SMAZ-ın immunokimyəvi blokadasını tətbiq etmək mümkün olacaqdır.

Hesab edirəm ki, postpandemiya dövründə müvafiq elmi tədqiqatlar daha sistemli hal almaqla gücləndiriləcəkdir. Eyni zamanda genişmiqyaslı, elmi əsaslı maarifləndirmə işləri davam etdiriləcək, bioloji, tibbi, ekoloji, sosioloji və s. xarakter daşıyan müvafiq suallara əsaslandırılmış cavablar işlənib hazırlanacaq, tədqiqatlar zamanı alınan nəticələr ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılacaqdır.

İradə Hüseynova, AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik

Bəşəriyyətin Qlobal Problemləri Nədir

Qlobal problemlər konsepsiyası elmdə çox az əvvəl – yalnız son əsrdə ortaya çıxmağa başladı. İkinci Dünya Müharibəsi, silahlanma yarışı, atom bombaları, ekoloji fəlakətlər – bunların hamısı bir nöqtədə yalnız insanlığın deyil, bütün planetin varlığı üçün bir təhlükə yaratdı. Bəşəriyyətin qlobal problemləri nədir Dövrümüzün qlobal problemləri dünya birliyinin birlikdə həll etməli olduğu problemlərdir. Onları bir neçə qrupa bölmək olar. Birincisi, bir insanın sosial, iqtisadi və siyasi həyatı ilə bağlı problemləri əhatə edir. Yer üzündə barışı qorumaq, demoqrafik tarazlığa gəlmək, siyasi təcavüzdən, yoxsulluqdan və s. Qurtarmaq lazımdır. İkinci qrup son dərəcə sürətli texniki inkişafla əlaqələndirilir. İnsanların sağlamlığına və rifahına əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir göstərir. Üçüncü qrup Yerin ekosisteminin qorunması ilə birbaşa əlaqəlidir. Bütün bu problemlərin bir-biri ilə əlaqəli olduğu və hərtərəfli həll tələb olunduğu göz qabağındadır. Olduqca çox qlobal problem müəyyən edilə bilər. Ancaq aşağıdakılara daha çox diqqət yetirilir: Nüvə müharibəsinin qarşısını almaq Akademik Andrey Saxarov bu mövzuda çox danışdı. Hidrogen bombasının yaradılmasında iştirak etdi, daha sonra nüvə sınaqlarına son qoyulmasına çağırdı. Və başqa bir məşhur alim Albert Einstein bir vaxtlar məşhur cümləni səsləndirdi: “Üçüncü dünya müharibəsinin hansı silahla aparılacağını bilmirəm, amma dördüncüsü məhz çubuqlarla və daşlarla”. Nüvə müharibəsinin bütün bəşəriyyətin məhv olmasına gətirib çıxaracağı ən mütərəqqi elm adamlarına aydındır. Təbii ehtiyatların çatışmazlığı İnsanlıq tədricən enerji əldə etmək və müxtəlif materialları sintez etmək üçün yeni yollar tapır. Ancaq yenə də sənayedə ən vacib rolu mineralların çıxarılması oynayır. Neft, qaz, filiz – bütün bu qaynaqlar sona çatacaq və həqiqi istehsalın çöküşü baş verəcəkdir. Qlobal istiləşmə Ətraf mühitin çirklənməsi də qlobal bir problemdir atmosferin müxtəlif zərərli qazlarla sıxılmasına gətirib çıxarır. Nəticədə istixana effekti yaranır və Yerdəki temperatur tədricən yüksəlir. Nəticədə bu, yalnız iqlim dəyişikliyinə deyil, həm də qütblərdəki buzlaqlar əriyərsə yeni bir qlobal daşqına səbəb olacaqdır. Ölümcül xəstəliklər Tibbi narahatlıq doğuran təkcə HİV və AİDS deyil. Son illərdə ürək-damar xəstəlikləri əsl bəlaya çevrildi – Rusiya sakinlərinin demək olar ki, yarısı onlardan ölür – xərçəng də. Elm bu xəstəliklərin müalicəsini tapmağa çalışır, amma bu günə qədər bu işdə mütləq bir müvəffəqiyyət əldə etməyib. Demoqrafik problemlər Planetdəki Asiya əyalətlərində əhalinin əhəmiyyətli dərəcədə üstünlüyü var. Uşaqların doğuşuna bir limit tətbiq olunana qədər. Mənzil sahəsi az olur, resurslar tükənir. Bu yaxınlarda, yaxınlaşan Çin genişlənməsindən danışırdılar – Çin çox sürətlə inkişaf edir, ölkə bütün dünya iqtisadiyyatı ilə sıx bağlıdır və yaxın gələcəkdə öz şərtlərini diktə etməyə başlaya bilər. Eyni zamanda, qərbdə demoqrafik böhran var. Əhali yaşlanır, az uşaq dünyaya gəlir. Afrikadan, Asiyadan bir çox insan Qərb ölkələrinə köç edir və cəmiyyətdəki atmosfer istiləşir. Yoxsulluq Afrika sakinləri ac qalmağa davam edir, inkişaf etmiş ölkələrdə isə əksinə qida çatışmazlığı yoxdur və malların çox istehsal olunur. Dövlətlər daxil olmaqla zənginlər və kasıblar arasında çox böyük bir uçurum müharibəyə səbəb ola biləcək qarşıdurmalara səbəb olur. İnsanlar uzun müddətdir ki, bu və digər qlobal problemləri həll etməyə çalışırlar. Beynəlxalq münasibətləri tənzimləməyə çalışan müxtəlif ictimai təşkilatlar yaradılır. Məsələn, Roma Klubu hər il cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafı, insanın təbiətə təsiri ilə bağlı araşdırmaları barədə hesabatlar açıqlayır. Dövlətlər sülh, ekologiyanın qorunması ilə bağlı sənədlər imzalayırlar. Nobel Sülh Mükafatı hər il verilir. Bununla birlikdə, bütün ölkələr bu məsələlərdə ümumi bir siyasətə riayət etmirlər ki, bu da qlobal problemlərin həllini əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirir.

Müasir dövrün qlobal problemlri

Müasir dövrün qlobal problemlərindən və təbii ki, KİV-in əsas mövzularından biri qlobal iqtisadi problemlər, planetar iqtisadi inteqrasiya məsələləridir. Bu nə ilə bağlıdır?

Müasir dünyada iqtisadi proseslərin bütün ictimai proseslərə, o cümlədən geosiyasi vəziyyətə güclü təsiri müşahidə olunmaqdadır. Bu onunla izah olunur ki, müasir dövrdə iqtisadiyyat beynəlxalq miqyasda qüvvələr bölgüsünə getdikcə daha çox təsir göstərə bilir. Bu onunla izah olunur ki, hazırda dünya nizamının qurulması həm dinc yolla, yəni müqavilələr və razılaşmalar yolu ilə əldə olunur, həm də müasir dövrdə potensial beynəlxalq ziddiyyətlər sırasında iqtisadi münaqişələr ilk yerlərdən birinə çıxır.

XX əsr bəşəriyyətə xeyli sayda həll olunmamış iqtisadi problemləri miras qoymuşdur. Bu gün Yer kürəsində hər 6 nəfərdən biri aclıq içindədir, hər 5 nəfərdən biri lazımi səviyyə də tibbi yardım almır, hər 4 nəfərdən biri savadsızdır, hər 3 nəfərdən biri ekoloji cəhətdən təhlükəli və texnogen şəraitdə yaşayır, hər 2 nəfərdən biri onun ətrafında baş verən transfarmasion poseslərə, xüsusilə də siyasi proseslərə həddən artıq biganədir.

İqtisadi problemlərin KİV-də işıqlandırılmasına bu sahədə islahatların aparılması mexanizmi də müəyyən təsir edir. Təhlillər göstərir ki, iqtisadi islahatlar bir neçə ardıcıl mərhələni əhatə edir. İlkin mərhələdə iqtisadiyyatın köklü surətdə dəyişdirilm əsi, milli valyutanın tətbiqi, qiymətlərin liberallaşdırılması, şəxsi mülkiyyətin legitimləşdirilməsi, milli öz əlləşdirmə proqramının hazırlanması və onun bütün sahələrdə icrası həyata keçirilir.

İkinci mərhələdə makroiqtisadi stabilləşmə, vergi, büdcə və bank sistemlərində, xarici iqtisadi fəaliyyət və gömrük sahələrində münasibətlərin tənzimlənməsi üçün adekvat qanunvericilik bazasının yaradılması, beynəlxalq kapitalın milli iqtisadiyyata cəlb edilməsi, bazar infrastrukturunun inkişafı üçün şəraitin yaradılması, büdcə kəsirinin azaldılması və s. istiqamətlərdə müvafiq işlər aparılır.

Üçüncü mərhələdə islahatların daha da dərinləşdirilməsi məqsədi ilə xüsusi proqram qəbul edilir. Bu dövrün fərqləndirici cizgiləri makroiqtisadi stabilləşmənin davam etdirilməsindən, inflyasiyanın azaldılmasından, istehsalın canlandırılmasından və iqtisadi artımın təmin edilməsindən ibarət olur.

Sonuncu mərhələ, yəni yaşadığımız günləri əhatə edən mərhələ dünyada baş verən maliyyə böhranı ilə (2008-2010- cu illər) əlaqədar iqtisadi vəziyyətin pisləşməsinə, mineral xammal ixracının azalmasına, əhalinin az təminatlı təbəqəsinə dövlət tərəfindən sosial yardımın göstərilməsinin çətinləşməsinə operativ cavab olaraq büdcənin yenidən nəzərdən keçirilməsi və büdcə istiqamətlərinin dəyişdirilməsi ilə xarakterizə olunur. Əlbəttə, bu mərhələdə hər bir ölkənin özünün inkişaf səviyyəsi, milli və transmilli oriyentirlərin nəzərə alınması xüsusi rol oynayır.

Müasir dövrdə bəşəriyyət insanların praktik fəaliyyətinin nəticəsi olan ciddi ekoloji böhranlarla qarşılaşmışdır. Bu problemlər keçmişdə lokal xarakter daşıyır və bütövlükdə bəşəriyyət üçün təhlükə yaratmırdı. Lakin, texnikanın və enerjidən istifadənin müasir səviyyəsi vəziyyəti köklü şəkildə dəyişmişdir və hazırda bu vəziyyət qlobal xarakter daşıyır.

Ətraf mühitin qorunması problemləri ilə məşğul olan mütəxəssislər qlobal ekoloji problemləri daha təhlükəli təzahür kimi qiymətləndirirlər. “Canlı planet -2010” (Müasir qlobal ekoloji problemləri özündə əks etdirən Ümumdünya Vəhşi Təbiət Fondu (WWF), London Zoologiya Cəmiyyəti və Global Footprint Network təşkilatının hər iki ildən bir birgə hazırlayıb dərc etdirdikləri hesabat) hesabatında göstərilir ki, əgər təbii resursların istehlakı indiki templə davam edərsə, 2030- cu ildə (2006-cı il üçün hesabatda 2050-ci il göstərilmişdi) bəşəriyyətə öz ehtiyaclarını ödəmək üçün daha bir planet lazım olacaq.

Ətraf mühitə ən çox ziyan vuran ölkələrin cərgəsində ilk yerləri ABŞ və Çin tutur. Bu iki ölkənin təbiətə vurduğu ziyan dünya üzrə vurulan ziyanın 40 %-ni təşkil edir. “Təbii resursların adambaşına istifadəsi” göstəricilərinə görə ABŞ, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Qətər, Danimarka, Belçika, Estoniya, Kanada, Avstraliya və İrlandiya öndə gedirlər.

ABŞ-ın Yel və Kolumbiya universitetləri hər il birgə hazırladıqları ekoloji göstəricilər indeksini çap edirlər. Ekoloji indeks 100 ballı şkala ilə müəyyən edilir və bu zaman 100 ən yüksək, 0 isə ən aşağı nəticə hesab edilir. İndeks ətraf mühitlə bağlı olaraq əhalinin sağlamlığının və ölkənin ekosisteminin yaşarlılığının qiymətləndirilməsini özündə əks etdirən 25 meyar əsasında müəyyən edilir. Ekoloji indeks tərtib edilərkən suyun, havanın, meşələrin vəziyyəti, kənd təsərrüfatı işlərinin aparılması praktikası, bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılması, iqlim dəyişikliyinə qarşı tədbirlərin görülməsi və s. sahələrdə həyata keçirilən dövlət siyasəti və bir sıra digər meyarlar nəzərə alınır.

P.S Yazıda İlham Mazanlının “Jurnalistika və müasir dövrün qlobal problemləri” kitabından istinadlar vardır.

Gülnar Məmmədova