Müasir dövrün qlobal problemləri

Бяшяриййятин бцтцн тарихи ярзиндя тядриъян ямяля эялмиш вя мцасир дюврдя ися кяскин шякилдя чыхыш едян глобал проблемлярин йаранмасы ашаьыдакы кии йол иля баш вермишдир. Онлар бир тяряфдян инсан вя онун шцурлу фяалиййятинин инкишафы, инсанла тябият арасындакы мцнасибятлярин тякмилляшмяси нятиъясидир. Бу ямяк алятляринин тякмилляшмясиндя, ъямиййятин мадди мядяниййяти вя истещсалын инкишафында ифадя олунур. Диэяр тяряфдян,глобал проблемлярин йаранмасы, дяринляшмяси, бяшяриййятин эяляъяйи цчцн тящлцкяйя чеврилмяси хейли дяряъядя сосиал тяряггинин зиддиййятли тябияти иля изащ олунур.

AMEA-da müasir dövrün qlobal ekoloji problemləri müzakirə olunub

AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İbrahim Quliyev BMT-nin Ətraf Mühit Proqramının xoşməramlı səfiri, əfsanəvi xokkeyçi Vyaçeslav Fetisov və RussiaNew.Com İnformasiya Agentliyinin baş direktoru Sergey Rıbakov ilə görüşüb.

Akademiyadan AZƏRTAC-a bildirilib ki, görüş zamanı müasir dövrün qlobal ekoloji problemlərinin səbəbləri, təbiətə və bəşəriyyətə təsiri, fəsadları, iqtisadi zərəri və onların aradan qaldırılması yolları müzakirə edilib. Akademik İbrahim Quliyev AMEA-nın elmi müəssisələrində bu istiqamətdə aparılan tədqiqat işləri, Xəzər dənizinin tədqiqi və mühafizəsi üzrə həyata keçirilən və nəzərdə tutulan layihələr barədə məlumat verib. Rusiya Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik Aleksandr Sergeyevin Azərbaycana səfərini xatırladan alim müvafiq istiqamətdə beynəlxalq əməkdaşlığın yüksələn xətlə inkişaf edəcəyinə əminliyini söyləyib.

Görüşdə ətraf mühit problemlərinin həlli üçün qlobal monitorinqlər keçirilməsinin, istehsal sahəsinə nəzarətin gücləndirilməsinin, həmçinin cəmiyyətin bütün təbəqələrinin maarifləndirilməsi işinə elmi ictimaiyyətin cəlb edilməsinin vacibliyi vurğulanıb. Tərəflər bu istiqamətdə konkret məsələləri əhatə edəcək əməkdaşlıq sənədinin imzalanması üzrə razılığa gəliblər.

Müasir dövrün qlobal problemləri

MÜASIR DÖVRÜN QLOBAL PROBLEMLƏRI

1. Dünya və sivilizasiya.

2. Bəşəriyyətin gələcəyi və real tarixi proses.

1. Dünya və sivilizasiya. Мцасир шяраитдя дцнйа сивилизасийасы ъямиййят, инсан вя тябият арасында гаршылыглы мцнасибятлярин даща да инкишафы иля сяъиййялянир. Бунунла йанашы щазырда иътимаи тярягги щям дя бир сыра глобал, цмумбяшяри проблемляр доьурур ки, дцнйа сивилизасийасынын талейи, бяшяриййятин бу эцнц вя эяляъяйи онларын щяллиндян чох асылыдыр. Бу глобал проблемляр щансыдыр? Эюстярмяк лазымдыр ки, бязян онларын тяркибиня щазырда гаршыда дуран бцтцн тябии – елми, елми-техники вя сосиал проблемляри дахил едирляр. Бу ъцр йанашдыгда глобал проблемляр бяшяриййятин щялл едяхяйи бцтцн вязифяляри дейил, онун талейи иля баьлы олан ян ясас вязифяляри ящатя едир. Щяр шейдян яввял, онлар юз мащиййяти етибариля бцтцн бяшяриййятин мянафейини ифадя едян, перспективдя ис онун эяляъяйини мцяййян едяъяк цмумбяшяри характерли проблемлярдир. Диэяр тяряфдян, бурайа еля проблемляр аиддир ки, онлар сюзцн ясл мянасында реэионларында ъямиййятин инкишафынын обйектив амили кими чыхыш едир. Сонра, бунлар еля проблемлярдир ки, онларын вахтында щялл олунмамасы бяшяриййятин эяляъяйи цчцн ъидди тящлцкя тюрядир, одур ки, ъямиййятин эяляъяк тяряггиси наминя онлар эеъикмядян щялл олунмалыдыр. Нящайят, глобал проблемляря еля тябии, елми-техники, сосиал-сийаси проблемляр дахилдир ки, онлары бцтцн бяшяриййятин эярэин, цмуми ямяйи вя бирэя сяйляри нятиъясиндя щялл етмяк мцмкцндцр. Онлар бир юлкянин вя дювлятн эцъц иля, йерли вя йа реэионал мигйасда щялл едилян билмяз.

Йухарыда эюстярилян яламятляря ясасян мцасир дюврцн глобал проблемляринин ашаьыдакы нювлярини эюстярмяк олар.

-халглар арасында щяйати мянафеляря цзря разылыг, гаршылыглы етимад вя цмумбяшяри щямряйлик ясасында сосаил тяряггинин динъ, сцлщ йолу иля инкишафынын тямин едилмяси;

– инкишаф етмиш гярб дювлятляри иля зяиф инкишаф етмиш Асийа, Африка вя Латын Америкасы юлкяляри арасында игтисади в мядяни инкишаф сявиййясиндяки артмагда олан фяргин арадан галдырылмасы;

– бяшяриййятин инкишафы цчцн зярури олан тябии ещтийатлара вя хаммала (бярпа олунан вя бярпа олунмайан ещтийатлара), о ъцмлядян лазыми мигдарда вя кейфиййятли ярзаг мящсулларына вя енержийя артмагда олан тялябатынын юдянилмяси;

-инсанын биосферайа эениш мигйасда мцдахиля етмясинин фаъияли нятиъяси олан еколожи бющранын, ятраф мцщитин (атмосферин, торпаьын вя су щювзяляринин) сянайе вя кянд тясяррцфаты туллантылары иля щядсиз дяряъядя чирклянмясинин гаршысынын алынмасы;

– инкишаф етмякдя олан юлкялярдя бюйцк мигйасда сосиал-игтисади чятинликляр доьуран ящалинин суртяли артмынын, демографик партлайышын мящдудлашдырылмасы вя инкишаф етмиш юлкялярдя доьумун ящали артымынын нормал щяддиндян ашаьы олмасы нятиъясиндя йаранан тякрар истещсалынын тямин едилмяси вя ящалинин нисби гоъалмасынын гаршысынын алынмасы;

-елми-техники ингилабын тюрятдийи арзу олунмаз нятиъяялри ирялиляъядян эюрмяк вя арадан галдырмаг, онун йаратдыьы мисилсиз имканлардан бцтювлцкдя ъямиййятин вя шяхсиййятин мянафейи наминя истифадя едилмяси;

– ящалинин саьламлыьынын горунмасы иля ялагядар сящиййянин гаршысында дуран вязифялярин йериня йетирилмяси (Спидя, наркоманийайа вя диэяр дящшятли хястяликляря гаршы сямяряли мцбаризя апарылмасы), тящсил вя иътимаи тяминатын йахшылашдырылмасы, кечмишин мядяни ирсиня вя яхлаги дяйярляря мцнасибятиля баьлы мясялялярин щялл едилмяси.

Ялбяття, щямин проблемлярин хейли щиссяси яввяллярдя мювъуд олмушдур. Лакин индики шяраитдя онлар кяскин шякил алмышдыр. Глобал проблемляринин щялл йолларыны ишляйиб щазырламаг вя щяйата кечирмяк цчцн биринъи нювбядя онларын мащиййяти вя йаранма сябябляри арашдырылмалыдыр. Бязи глобалист нязяриййяляр бу проблемляри фаталист мювгедян изащ едяряк, онларын лабцдлцйцнц, гаршыыалынмазлыьыны сцбут етмяйя чалышырлар. Онларын фикринъя бу проблемляр лабцд олараг вя автоматик сурятдя фаъияли нятиъяляря эятириб чыхармалыдыр. Бу мювге доьру дейилдир. Истяр щазырки дюврдя мювъуд олан, истярся дя эяляъякдя йарана биляъяк глобал проблемляри мцтярягги иътимаи гцввялярин фяалиййятини, бахыш вя мягсядляринин бирляшдирмяк ясасында там щялл етмяк мцмкцндцр.

Бяшяриййятин бцтцн тарихи ярзиндя тядриъян ямяля эялмиш вя мцасир дюврдя ися кяскин шякилдя чыхыш едян глобал проблемлярин йаранмасы ашаьыдакы кии йол иля баш вермишдир. Онлар бир тяряфдян инсан вя онун шцурлу фяалиййятинин инкишафы, инсанла тябият арасындакы мцнасибятлярин тякмилляшмяси нятиъясидир. Бу ямяк алятляринин тякмилляшмясиндя, ъямиййятин мадди мядяниййяти вя истещсалын инкишафында ифадя олунур. Диэяр тяряфдян,глобал проблемлярин йаранмасы, дяринляшмяси, бяшяриййятин эяляъяйи цчцн тящлцкяйя чеврилмяси хейли дяряъядя сосиал тяряггинин зиддиййятли тябияти иля изащ олунур.

Глобал проблемляр юз мяншяйиня вя тябиятиня эюря икитяряфли характер дашыйыр. Онларда тябии вя сосиал тяряфи бир-бириндян айырмаг олмаз. Доьрудан да инсанла тябият арасында юзцнц эюстярян глобал проблемляри йалныз мцяййян сосиал мцнасибятляр шяраитиндя щялл етмяк олар. Диэяр тяряфдян мцщарибя вя сцлщ проблеми, йахуд инкишаф етмякдя олан юлкялярин эерилийи сосиал сферада йаранмасына бахмайараг тябии тяряфя, йяни «инсан-тябият» мцнасибятляриня эцълц тясир эюстярир.

Дейилянлярдян айдын олур ки, глобал проблемляри щялл етмяк цчцн ики груп илкин шяртляр йаратмаг тяляб олунур. Бунлардан биринъиси, елми-техники тяряггини щяйатын иряли сцрдцйц мясяляляря ъаваб веря биляъяк сявиййядя инкишаф етдирмяк, икинъиси ися щямин проблемляри фактики сурятдя щялл етмяйя имкан верян сосиал-сийаси шяраитин йарадылмасыдыр.

Мцасир дюврцн бцтцн глобал проблемляри бир-бириля сых вящдятдя чыхыш едир вя гаршылыглы сурятдя бири диэярини шяртляндирир.

Дейилянляр сцбут едир ки, глобал проблемляр бир-бириля сых гаршылыглы ялагя вя асылылыгда чыхыш едир, онларын щяр бири глобал проблеиляр комплексинин диэяр тяряфляриня эцълц тясир едир. Буну башга глобал проблемлярн нцмунясиндя дя эюрмяк олар.

Щазырда инсанын фяалиййяти еколожи бахымдан хейли дяряъядя тящлцкяли вязиййят йарадыр: атмосферя атылан карбон газы вя диэяр кимйяви газлар вя туллантылар чохалыр, нятиъядя «туршу йаьышлары» щаваны зящярляйир, озон тябягяси тцкянмяйя башлайыр. Тякъя щава йох, щям дя чайлар вя океанлар чирклянир, бир чох яразилярдя битки вя щейван нювляринин нясли кясилир. Ичмяли су ещтийатлары сцрятля азалыр. Йер кцрясиндя 600-700 милйон няфяр адам йашайан яразинин сящрайа чеврилмяк горхусу дурмадан артыр.

Сивилизасийалы капиталист юлкяляри иля кечмиш мцстямлякя зцлмцндян азад олмуш юлкялярин инкишаф сявиййяси арасында фяргин дяринляшмяси дя щазырда ъидди тящлцкя мянбяйидир. БМТ-нин мялуматына эюря щзырда инкишаф етмиш юлкялярля инкишаф етмякдя олан юлкяляр арасында млли мящсула эюря фярг 12:1 нисбятиндядир. Щесабламалар эюстярир ки, бу нисбят йахын иллярдя демяк олар ки, дяйишилмяйяъякдир. Щазырда дцнйа цзря тябии ещтийатларын 60 фаизи, кянд тясяррцфаты цзря йарарлы якин сащясинин 70 фаизи вя ямяк габилиййяти ящалинин 2/3 щиссяси инкишаф етмякдя олан юлкялярин пайына дцшцр. Лакин онларын хцсуси чякиси дцнйа сянайе мящсулунда ъями 7 фаизи, кянд тясяррцфаты мящсулу цзря 1/3-я гядяр вя милли эялир цзря дя 1/3-дян азы тяшкил едир. Бу юлкялярдя 1815 милйон йохсул вязийятдя, о ъцмлядян 706 милйон няфяр мцтляг мянада дилянчи вяЗиййятиндя йашайыр. Инкишаф етмиш капиталист юлкяляри иля мцстямлякя юлкяляринин сявиййяси арасында фярг чохалдыгъа, милйонларла адамын аълыг, йохсуллуг вя хястяликдян юлмяси ещтималы да чохалыр. Гейд олунан щал бир чох сосиал мцнагишяляр, тящлцкяли тоггушмалар, йени мцщарибяляр тюрядя билир. Беляликля, бейнялхалг мцнасибятляр системиня сарсыдыъы зярбя вурур.

Буна эюря дя тясадцфи дейилдир ки, щазырда глобал пробемлярин тящлилиня мараг дурмадан артыр. Мцхтялиф футуролоэийа нязяриййялярин нцмайяндяляр онлара щяср олунмуш чохлу ясярляр йазмышлар. Доьрудур онлар чох вахт бяшяриййятин гаршысында дуран глобал проблемляри щяддян артыг шиширдяряк пессимист нятиъяляря эялиб чыхыр, эюстярирляр ки, бяшяриййятин эяляъяйини фялакят эюзляйир. Йер кцрясиндя ящалинин сайы сцрятля артыр, тяби сярвятляр, хцсусян дя ярзаг ещтийатлар ися тцкянмяк цзрядир. Лакин нязярдя тутулмалыдыр ки, мцасир сивилизасийа инкишаф етдикъя онун игтисади вя мяняви потенсиалы да артыр, глобал проблемлярин щяллиня йюнялян фяалиййят дя эцълянир. Дцнйада гярарлашмыш олан индики вязийййяти дцзэцн якс етдирян йени сийаси тяфяккцр сивилизасийаны кейфиййятъя йени сявийяйя галдырмаьа йюнялир. Бу тяфяккцр юйрядир ки, мцасир инкишафын диалектикасы дцнйа йюнялир. Мигйасында юлкялярин ямякдашлыьы вя гаршылыглы асылылыьы мейлинин артмасына ифадя олунур. Беля шяраитдя цмумбяшяри сярвятляр бу вя йа диэяр дювлятлярин вя йа синифлярин мянафейиндян йцксякдя дурур.

Дцнйа юлкяляринин артмагда олан бирлийи, вящдяти юлкяляр вя халглар арасындакы мцнасибятлярин идеоложиляшдирилмясинин ардан галдырылмасыны, синфи мянафе иля мцгайисядя цмумбяшяри мянафелярин юн плана чякилмясини зярури едир. Беля ки, мцасир дюврдя иътимаи тяряггинин башлыъа истигамятини бу вяйа диэяр синфин, иътимаи групун, миллятин мянафейи дейил, мящз цмумбяшяри мянафеляр тяшкил етдийи эетдикъя даща айдын эюрцнмякдядир.

Гейд олунмалыдыр ки, глобал проблемляр асас щялл олунмур. Бу йолда обйектив вя субйектив характерли чятинликляр юзцнц эюстярир. Биринъи гябилдян олан чятинликляр ашаьыдакылардыр: глобал проблемляр тябитян бцтцн бяшяриййятя аиддир, онлары щялл етмяк цчцн дцнйа мигйасында бирэя фяалиййят эюстярилмяси тяляб олунур. Сонра, онларын щялл елми-техники вя техноложи ъящятдян чох мцряккябдир. Буна эюря дя ъямиййятля елми-техники инкишафын сявиййяси, бязян онлары щялл етмяк кифайят етмир. Щям дя глобал проблемляр сцрятля чохалыр, юзц дя бир сыра чятинликляр (хцсусян дя инсан-тябият мцнасибятляринин тянзим едилмясиндя) йарадыр. Эюстярилян обйектив чятинликлярля йанашы субйектив характерли чятинликляр дя юзцнц эюстярир. Мясялян, мцщцм елми-техники вя игтисади тядбирляр щазырланаркян бязян онларын ятраф мцщитя эюстяряъяйи мянфи тясирляр йетяринъя нязяря алынмыр. Бир сыра щалларда туллантылардан истифадя олунмасы, торпаьын бярпа олунмасы, истифадя олунмуш суйун биоложи тянзимлянмяси мясяляляриня лазымы диггят йетирилмир. Бу мясялялярдя яталят, яняняви стереотиплярдян лянэ ял чякилмяси, шцурун йениляшмяси просесинин зяиф эетмяси вя саир дя юзцнц эюстярир.

Фялсяфя эяляъяйя елми вя реалист йанашмаьын дцнйаэюрцшц вя методоложи ясасыны тяшкил едир. Бу нязяриййя эяляъяйя оптимист нязярля бахан идейа силащыдыр. Фялсяфянин бу кейфиййяти инсанлара тякъя рущ йцксяклийи эятирмякля мящдудлашмыр, о щям дя чятинлик вя тящлцкя шяраитиндя дцзэцн истигамят сечмяйя, елми реалист нятиъяляр чыхармаьа кюмяк едир. Онлары галдырмаг цчцн сямяряли йоллар вя васитяляр ахтарыб тапмаьа сювг едир.

2. Bəşəriyyətin gələcəyi və real tarixi proses. Фялсяфя юйрядир ки, тарихи просес цмуми ганунауйьунлуглар цзря даим ирялийя доьру йюнялир. Бу мянада бяшяриййятин кечмиши, бу эцнц вя эяляъяйи бир-бириля айрылмаз вящдят тяшкил едир. Беля ки, ъямиййятин бу эцнкц щяйата онун кечмиш инкишафынын нятиъясидир. Диэяр тяряфдян эяляъяйин бцнювряси ндики шяраитдя инсанларын практики йарадыъы фяалиййяти иля гойулур.

Лакин реал тарихи просесин эяляъяйини, онун бу эцнцнц, садяъя олараг кечмишинин тякрарыр щесаб етмяк доьру олмазды. Яслиндя эяляъяк юзцндя мцяййян гядяр кечмишин вя индинин бязи ъящятлярини ящатя етмясиня бахмайараг, тамамиля йени кейфиййятя малик ъямиййят олаъаг, бяшяриййятин щуманист в явя демократик гурулуш щаггындакы чохясрлик сосиал иделларыны тяъяссцм етдиряъякдир.

Эяляъяйин елми узагэюрянлийи щяр шейдян яввял бцтцн дцнйа мигйасында сосиал тяряггинин эери дюнмязлийи, гаршысы алынмазлыьы ганунауйьунлуьуна ясасланыр. Бу ганун сцбут едир ки, юзцнцн бцтцн мцряккяблийи, гейри-бярабярлийи вя зддиййятлилийи дахилиндя тарих ирялийя доьру инкишаф едир. Бязи дюврлярдя узун мцддят баш верян дурьунлуг вя тяняззцл щалларына, мцхтялиф ъямиййятлярин кортябии гцввялярин тясири вя йа сосиал тоггушмалар нятиъясиндя узун илляр давам едян эерилийиня бахмайараг бцтювлцкдя тарихи просес йцксялян хятт цзря ирялиляйир.

Мцасир дюврдя сосиал тяряггинин диэяр бир мцщцм ганунауйьунлуьу, онун сцрятинин артмасында ифадя олунур. Башга сюзля дейился, индики дюврдя тарихин ритминин артмасы щяр шейдян яввял тарихдя халг кцтлялярин ролунун, йарадыъы фяаллыьынын артмасы иля яизащ едилмялидир. Ялбяття сющбят тякъя дцнйа ящалисинин сайынын артмасындан эетмир (щярчянд бунун юзц дя мцщцм амилдир). Сосиал тяряггинин сцрятлянмясини шяртляндирян амилляр комплексиндя ашаьыдакылар мцщцм йер тутур: инсанларын елми биликляринин, тящсил вя пешя щазырлыьынын. Сийаси шцурлуьунун артмасы, шяхсиййятин азадлыьынын эенишлянмяси, эетдикъя даща чох халгларын бейнялхалг ялагяляр системиня вя цнсиййятя ъялб олунмасы, сосиал-игтисади, сийаси вя мядяни просеслярин бейнялмилялляшмяси вя саир. Индии сийаси вя сосиал, игтисади, техники-техноложи дяйишикликлярин, елми вя мядяни наилиййятлярин бейнялхалг мцбадиляси яввялки дюврляр иля мцгайися олунмайаъаг дяряъядя баш верир.

Мцасир тарихи просесин апарыъы мейлляри ашаьыдакылардыр: нцвя тящлцкясиндян азад динъ дцнйа уьрунда мцбаризя апаран гцввялярин чохалмасы; халг кцтляляринин эетдикъя даща эениш тябягяляринин ролунун артмасы; щяйатын мцхтялиф сащяляриндя демократикляшмянин дяринляшмяси; бейнялхалг мцнасибятлярин бцтцн тяряфляринин бейнялмилляшмяси; инсан амилинин ролунун артмасы; шяхсиййят азадлыьынын вуя щуманист дяйярлярин мигйасынын эенишлянмяси; сосиал ядалятя доьру инкишаф; бяшяриййятин елми-техники имканларынын сцрятля эенишлянмяси вя онлардан щуманист мягсядляр цчцн истифадя едилмясинин артмасы; инсан вя тябиятин гаршылыглы мцнасибятляриндя ащянэдарлыьын чохалмасы.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Narkomaniya, narkotik tərkibli maddələrdən sui-istifadə, onların istehsalı, ticarəti, törətdiyi fəlakətlər yüz illər boyunca olduğu kimi, XXI əsrdə də bəşəriyyətin varlığını və inkişafını təhdid edən ən təhlükəli qlobal problemlərdən biri olmaqda davam edir.

Narkotika təhlükəsi artdıqca onunla mübarizə zərurəti daha da aktuallaşır. Narkotiklərdən sui-istifadə və onların qanunsuz dövriyyəsi son onilliklərdə daha çox qlobal miqyas almışdır və cəmiyyətdəki sosial-psixoloji mühitə, iqtisadiyyata, siyasətə və qanunun aliliyinə mənfi təsir göstərir.

Narkotik asılılığın qurbanları daha çox yeniyetmələr və gənclər olur. Narkotika aludəçiliyi həm gənc insanın özü, həm də ailəsi, yaxınları üçün faciəyə çevrilir. Lakin bütün ciddiliyinə baxmayaraq, bu problem çox incədir və bu səbəbdən ehtiyatlı, balanslı bir yanaşma tələb edir. Narkotiklərdən asılılıq ümumi fiziki xəsarətlərə və sağlamlığın ciddi ağırlaşmalarına səbəb olur. Bu sahədə fəaliyyət göstərən bir çox mütəxəssislər narkotik asılılığı “biopsixososial-mənəvi xəstəlik” adlandırırlar.

Yəni, narkoman tədricən özünə hörməti, əxlaqi keyfiyyətlərini və zehni tarazlığını itirir. Anormal psixikaya görə ailəsi və dostları ilə ünsiyyət qura bilmir, heç bir peşə ilə məşğul ola bilmir və hətta xəstəliyindən əvvəl sahib olduğu işlə bağlı bacarıqlarını da unudur. Cinayət mühitinə qarışaraq ətrafdakı insanlara bədbəxtlik gətirir və yavaş-yavaş onların da həyatını məhv edir.

Narkomaniya asılılığının digər təhlükəli xüsusiyyəti bu patoloji vəziyyətin geridönməzliyidir. Yəni, dərmanların yan təsirindən bədənin uğradığı dəyişikliklərin bir hissəsi orqanizmdə əbədi olaraq qalır. Hətta uzun müddət bu zərərli vərdişdən uzaq durmağı bacarmış narkotik aludəçisi yalnız bircə dəfə “yüksək” yaşamağa qərar verərsə, o zaman yenidən narkotika cəhənnəminə düşür. Məhz bu səbəbdən həkimlər ümumiyyətlə “sağalmış narkomanlar” ifadəsi əvəzinə “hərəkətsiz narkomanlar” (yəni, bu anda narkotikdən istifadə etməyən) deyiminə üstünlük verirlər. İnsan psixikasında narkotik asılılığın nəticələri müəyyən dərəcədə kompensasiya olunsa da, təəssüf ki, narkomanların əksəriyyəti üçün zehni pozğunluq diaqnozu ömürlük olaraq dəyişməz qalır.

Narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz hazırlanmasında istifadə olunan bitkilər, onların vegetasiya dövrü, becərilməsi, prekursorlarının idxalı, istehsalı, istifadəsi daimi diqqətdə saxlanılmalı, real nəticələr əldə olunması üçün qeyd edilən bütün proseslərdə elmin iştirakı təmin edilməlidir. Danılmaz həqiqətdir ki, narkomaniyaya qarşı bu və ya digər mübarizə üsulları müvafiq elm sahələrinin iştirakını zəruri edir. Tərkibində mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən maddələr olan bitkilər, onların müxtəlifliyi, təsir mexanizmləri və törətdiyi fəsadlar müasir elmin nailiyyətlərinin tətbiqi ilə geniş şəkildə tədqiq edilməlidir.

Bu cür bitkilərə dünyanın müxtəlif regionlarında bitən və ya becərilən Mavi suzanbağı (Nymphea caerulea), Peyot kaktusu (Lophophora williamsii), Kat (Catha edulis), Kokain (Erythróxylum cóca), Çətənə (Cannabis) cinsinə aid növlər (Cannabis sativa, Cannabis indica), Xaş-xaş (Papaver rhoéas, Papaver somniferum), Meksika mimozası (Mimoza tenuiflora), Havay qızılgülü (Argyreia nervosa), Narkotik adaçayı (Salvia divinorum), Efedra (Ephedra equisetina, E.distachya) və s. aid edilə bilər. Eyni zamanda hazırda xüsusilə geniş yayılmış sintetik narkotik və psixotrop maddələrin, onların canlı orqanizmlərə, sinir sisteminə, insan sağlamlığına təsir proseslərinin də öyrənilməsi vacibdir.

Artıq uzun illərdir ki, AMEA Biologiya və Tibb Elmləri Bölməsinin müvafiq institutlarında narkotik tərkibli bitkilər, onların canlı orqanizmlərə təsiri ilə bağlı müəyyən tədqiqatlar aparılır, narkotik maddələrin istifadəsinin zərərləri barədə zəruri tədris-təbliğat vəsaitlərinin hazırlanması və yayılması sahəsində işlər aparılır.

Alim və mütəxəssislər narkotik tərkibli bitkilərin qanunsuz əkinlərinin və yabanı sahələrinin aşkar olunması və həmin bitkilərin məhv edilməsi, habelə bu məqsədlə hər il xüsusi əməliyyat-axtarış tədbirlərinin keçirilməsi üzrə dövlət orqanlarının təşkil etdikləri müşavirə, seminar və digər iclaslara cəlb edilirlər. 23 may 2020-ci il tarixində “Narkomaniya bütün pandemiyalardan daha təhlükəlidir” adlı məqaləmiz “İki sahil” qəzetində dərc olunmuş və kütləvi informasiya vasitələrində yayılmışdır (http://imbb.az/az/news/734). Məqalədə narkomaniya və narkotik maddələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə mübarizənin dövlətimiz qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biri olduğu qeyd edilmiş, bəzi narkotik bitkilər, onların müxtəlifliyi, insan orqanizminə təsiri, törətdiyi fəsadlar haqqında ətraflı məlumat verilmişdir.

Son bir ildə pandemiya ilə əlaqədar müvafiq toplantılar əsasən onlayn rejimində keçirilmişdir. Biz il ərzində “Narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının qanunsuz dövriyyəsinə və narkomanlığa qarşı mübarizəyə dair 2019-2024-cü illər üçün Dövlət Proqramı” çərçivəsində AMEA-nın nümayəndəsi kimi bu formatda müxtəlif tədbirlərdə, o cümlədən 25 iyun 2020-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasının Gənclər və İdman Nazirliyi ilə birgə keçirilmiş onlayn konfransında, 16 fevral 2021-ci il tarixində videokonfrans formatında növbəti iclasında yaxından iştirak etmişik.

Baş nazirinin müavini, Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasının sədri Əli Əhmədovun sədrliyi ilə keçirilmiş iclaslarda qeyd olunan Dövlət Proqramı üzrə Tədbirlər Planı çərçivəsində görülən işlər, əldə edilən nəticələr, qarşıda duran vəzifələr və onların icrası, o cümlədən aidiyyəti beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı əməkdaşlığın davam etdirilməsi, qanunvericilik aktlarının təkmilləşdirilməsi, bu sahələr üzrə nəzarətin, müvafiq mövzuda təbliğat-təşviqat məqsədli maarifləndirmə işlərinin gücləndirilməsinə dair məsələlər müzakirə edilərək müvafiq tapşırıqlar verilmişdir.

2020-ci ildə respublikanın televiziya kanallarında, saytlarda AMEA Botanika İnstitutunun əməkdaşı, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Pərvanə Qaraxani “Narkotik bitkilər haqqında bilmədiklərimiz”, AMEA-nın Akademik Abdulla Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunun əməkdaşı, biologiya elmləri doktoru, professor Arif-Ala Mehdiyev “Narkotik maddələrdən psixi asılılığın korreksiya yollarının araşdırılması” mövzusunda çıxışlar etmişlər.

Son bir il ərzində AMEA-nın Biologiya və Tibb Elmləri Bölməsinin təşkilatçılığı ilə narkomanlığa və narkotik vasitələtin istifadəsinə qarşı mübarizəyə həsr olunmuş bir neçə onlayn seminar keçirilmişdir. Yabanı halda təbiətdə bitən, çiçəkli bitkilər qrupuna aid olub biomüxtəliflikdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən narkotik tərkibli bitkilərin vegetasiya dövrü nəzərə alınmaqla qabaqlayıcı tədbirlər görülməsi, qanunsuz əkinlərin məhv edilməsi, yeni yayılma ərazilərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə AMEA Botanika İnstitutu əməkdaşlarının respublikanın Quba və Qusar rayonlarına ekspedisiyaları təşkil edilmişdir. Ekspedisiyalar zamanı Quba rayonunun Laza kəndi ərazisində bir neçə yerdə çətənə bitkisinə, əsasən əkin çətənəsi (Cannabis sativa) nümunələrinə rast gəlinmişdir. Əkin çətənəsi (Cannabis sativa), qara batbat (Hyoscyamus niger L.), Şərq laləsi (Papaver orientalis), ziyilotu (Chelidonium majus), dəlibəng (Datura stramonium) bitki növləri haqqında yerli əhali ilə maarifləndirici söhbətlər aparılmışdır. Qara batbat bitkisinin bütün hissələri, xüsusilə toxumları zəhərlidir. Xoşagəlməz qoxuya malik olduğu üçün heyvanlar tərəfindən yeyilməsə də, insanlar ondan müəyyən məqsədlər üçün istifadə edirlər. Bu səbəbdən müvafiq tədbirlərin görülməsi vacib hesab edilmişdir.

AMEA Dendrologiya İnstitutunun və AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının təcrübə sahələrində və laboratoriyalarında ali təhsil müəssisələrinin tələbə və magistrantları, orta məktəblərin yuxarı sinif şagirdləri üçün narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının qanunsuz dövriyyəsinə və narkomanlığa qarşı mübarizəyə dair seminarların, praktiki məşğələlərin keçirilməsi daimi xarakter daşıyır. Alimlərimiz mütəmadi olaraq ümumtəhsil məktəblərində təşkil olunan maarifləndirmə xarakterli “Narkomaniya və müasir gənclik”, “Narkomaniya cəmiyyətin qəddar düşmənidir”, “Narkomaniyaya qarşı hamılıqla mübarizə”, “Narkomaniya nədir?”, “Zərərli vərdişlərə yox deyirik”, “Narkomaniyaya qarşı mübarizə və sağlam həyat” devizləri altında təşkil olunan tədbirlərə dəvət olunurlar. Məktəblilər və yeniyetmələr arasında cinayətkarlığın, mənfi meyilli amillərin qarşısını almaq məqsədilə həmin seminarlarda narkomaniyanın bəşəriyyət üçün böyük faciə olduğunu əks etdirən mövzular ətrafında fikir mübadiləsi aparılır, gənclərin bu təhlükəli cinayətlə bağlı fikir və mülahizələri dinlənilir.

AMEA-nın Akademik Abdulla Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunun mövzu planlarında və layihə işlərində narkotik asılılığın öyrənilməsi önəmli yer tutur. Pandemiya şəraitinə baxmayaraq, institutda son bir il ərzində də narkomanlığın zərəri barədə materialların hazırlanması üçün tədqiqat işlərinin aparılması davam etdirilmişdir. Heyvanlar üzərində aparılan müxtəlif eksperimental modellərdə nar­kotik asılı­lığın ya­ranması göstərir ki, müxtəlif kimyəvi mə­n­­şə­li narkotik pre­­pa­rat­ları asılılığı olan heyvanların orqanizminə yeritdikdən so­n­­ra onların beyin strukturlarında neyrotrans­mitter serotoninin miqdarının kəskin artması müşa­hidə olu­nur. Bu nəticələri nəzərə alaraq, narkotik prepa­rat­la­r­ın təsirindən yaranan çox güclü müsbət emosi­yaları tə­min edən sinir hü­ceyrələrinin daxilinə serotonin siqnalının ötürülməsi­nin dayandırılması üsulu işlə­n­ib hazırlanmışdır.

Bu məqsədlə yeni serotonin-modullu antikon­soli­dasiya zülalına (SMAZ) qarşı anticisimlər vasitəsilə məqsədyönlü blokada tətbiq edilmişdir. SMAZ-a qarşı poliklonal anticisimlər aşağıdakı ardıcılıqla əldə olunmuşdur. Əvvəlcə ayrılmış SMAZ ilə adadovşan­larının 3-4 aylıq immunizasiyası nəticəsində bu zülala qar­şı poliklonal immunoqlobulinlər alınmışdır. İmmobilizasiya olunan SMAZ ilə CNBr-sefaroz sütunun üzərin­də immuno-affin üsulu ilə immunoqlobulinlər məhlulundan SMAZ-a qarşı poliklonal anticisimlər əldə edilmiş və -70°C şəraitində saxlanılmışdır. Həm mənfi möhkəmlənmə, həm də müsbət möhkəm­lən­mə modellərində 80% meyarına çatmış hey­van­ların be­yin qabığında SMAZ-ın miqdarının kəskin azal­ması müşahidə olunmuşdur. SMAZ-a qarşı anticisimlər vasitəsilə nar­ko­tik asılılığın dayandırılması eksperimentlə­rində təlim zamanı SMAZ-ın miq­darı­nın az­al­­­­­­masına oxşar olan SMAZ-ın aktiv­li­yinin blokadası baş ve­rmişdir. Bunun əsa­sın­da fərz etmək olar ki, anticisimlər vasitəsilə SMAZ-ın ak­ti­v­­­liyinin məq­səd­yö­n­lü en­di­rilməsi yaddaş izlərinin yaranmasına kömək edir.

SMAZ-a qarşı anticisimlərin yaddaşa möhkəmləndirici təsir mexanizminin araşdırılması məqsədilə anticisimlərin heyvana beyindaxili yeridilməsinin yaddaş izlərinin yaranması ilə bağlı müxtəlif beyin strukturlarında sinir böyümə faktorunun miqdarı müəyyən edilmişdir. Nəticələr göstərir ki, 24 saat sonra hippokampda və beynin sol təpə qabığında sinir böyümə faktorunun miqdarının kəskin dərəcədə azalması müşahidə olunur. Eyni zamanda, SMAZ-a qarşı anticisimlərin yeridilməsindən 3 gün keçdikdən sonra hippokampda sinir böyümə faktorunun miqdarının artımı, sol təpə qabığında isə azalması müşahidə olunur. Sinir böyümə faktorunun miqdarının hippokampda və sol təpə qabığında dəyişilməsi SMAZ-a qarşı anticisimlərin təsirindən sinir hüceyrələrinin sələflərinin diffe­rensiasiya prosesinin sürətləndiyini göstərir.

Tədqiqatlar mahmız qurbağaları (Xenopus laevis) rüşeymlərinin üzərində aparılmışdır. Meta­morfoz mərhələsindən bir neçə mərhələ əvvəl (preme­tamorfoz mərhələsi) qurbağa rüşeymlə­rinin qida mühitinə SMAZ-a qarşı anticisim­lərin əlavə edilməsi nəticəsində rüşeymlərin metamorfoz mərhələsin­dən keçməsi və qurbağalara çevrilməsi prosesinin sürəti ciddi şəkildə (iki mərhələ tez) artmışdır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, SMAZ-a qarşı anticisimlərin yaddaş proseslərinə güçləndirici təsiri onların yenidən yaranmış sinir hüceyrələrinin differensia­siyasına təsiri ilə bağlıdır. Neqativ yaddaşın yaranması əsasında anticisimlərin təsirindən yeni meydana gəlmiş sinir hüceyrələrinin differensiasiyası prosesinin güclənməsi və onların mövcud neyronlar zəncirlərinə qoşulması güman edilir. Alınmış nəticələri əsas tutaraq, gələ­cək­də kliniki şəraitdə müxtəlif mənşəli preparat­lardan yaranan narkotik asılılığın kor­rek­siyası məqsədilə SMAZ-ın immunokimyəvi blokadasını tətbiq etmək mümkün olacaqdır.

Hesab edirəm ki, postpandemiya dövründə müvafiq elmi tədqiqatlar daha sistemli hal almaqla gücləndiriləcəkdir. Eyni zamanda genişmiqyaslı, elmi əsaslı maarifləndirmə işləri davam etdiriləcək, bioloji, tibbi, ekoloji, sosioloji və s. xarakter daşıyan müvafiq suallara əsaslandırılmış cavablar işlənib hazırlanacaq, tədqiqatlar zamanı alınan nəticələr ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılacaqdır.

İradə Hüseynova, AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik