Müasir psixologiyada fasilitasiya

Abstract: This article discusses the specific features of the socio-psychological diagnosis of specific characteristics of adolescents with deviant behavior

Müasir Psixologiya Mərkəzi

Müasir psixologiya mərkəzimiz 11 illik təcrübəsi ərzində insanlara fərdi yanaşmanı özünə missiya olaraq seçmişdir.

Peşəkar Komanda

Müasir psixologiya mərkəzinin peşəkar komandasında yalnız işini sevən, ali təhsilli, təcrübəli həkimlər çalışır.

Fərdi Yanaşma

Müasir psixologiya mərkəzi 2011-ci ildən fəaliyyət göstərərək bütün yaş qrupları üçün müxtəlif psixoloji xidmətlər göstərir.

Haqqımızda

2011-ci ildən fəaliyyət göstərən Müasir Psixologiya Mərkəzində bütün yaş qrupları üçün müxtəlif sahələr üzrə psixoloji dəstək göstərilir. Mərkəzin göstərdiyi xidmətlər arasında uşaq və yeniyetmələr üçün psixoterapiya, yetişkin psixoterapiyası, psixo-pedaqogika, loqopediya, psixologiya, duyu bütünləmə, müalicəvi idman, refleksoloji masaj, uşaqlar üçün məktəbəqədər hazırlıq dərsləri var. Komandamız 11 illik təcrübəsi ərzində insanlara fərdi yanaşmanı özünə missiya olaraq seçmişdir. Müasir Psixologiya Mərkəzi olaraq psixoloji dəstəyə ehtiyacı olan hər bir vətəndaşımızın daim yanındayıq.

Loqopediya

Duyu Bütünləmə

Qrup Dərsləri (Terapiyaları)

Psixoterapiya

Xidmətlərimiz

Psixo-pedaqogika

Psixo-pedaqogika | Müasir Psixologi…

Loqopediya

Loqopediya | Müasir Psixologiya Mərkəzi

Aidə Sübhan

BAŞ PSİXOLOQ

Klinik psixoloq Aidə Sübhan qızı Nəbiyeva “BSİC DNA Thetahealingin” təlimçisi tərəfindən öyrədilmiş kursu tamamlayıb. “Thetahealing”in yaradıcısı Vianna tərəfindən yüksək və etik standartlarla öyrədilmiş texnikalardan istifadə edərək praktik “BASİC Thetahealing”çi olaraq davam etməkdədir.

Facebook

Вы используете браузер, который Facebook не поддерживает. Чтобы все работало, мы перенаправили вас в упрощенную версию.

Страница «PSIXOLOGIYA» есть на Facebook. Войдите, чтобы связаться с PSIXOLOGIYA.
Страница «PSIXOLOGIYA» есть на Facebook. Войдите, чтобы связаться с PSIXOLOGIYA.

PSIXOLOGIYA

Psixologiyanın mövzusu və vəzifələri

Müasir dövrdə insanı 200-dən artıq elm sahəsi öyrənir. Onlardan biri psixologiyadır. Bəs psixologiya elmi nəyi öyrənir, onun əsas xüsusiyyətləri nədən ibarətdir. Bunları bilmək üçün, ilk növbədə, psxologiya elminin obyektini və predmetini (mövzusunu) aydınlaşdırmaq lazımdır Elmin predmeti dedikdə, onun öz obyektindən ayırd etdiyi, seçdiyi cəhətlərə hansı baxımdan, hansı nəzəri və ya praktik aspektdə yanaşması nəzərdə Praktik aspektdə yanaşması nəzərdə tutulur. Elmin predmeti onun öz obyektinə yanaşma tərzini, başqa sözlə tədqiqat metodlarını müəyyən edir və müvafiq anlayışlar sistaminin köməyilə şərh olunur.
Psixologiya elmi qədim tarixə malikdir. Psixoloji anlayışlar sistem şəklində ilk dəfə Aristotelin (e.əv.IV əsr) “Ruh haqqında” məşhur traktatında şrh olunmuşdur. Traktatın adından göründüyü kimi “psixika” deyil “Ruh haqqında” adlanır. Çünki uzun müddət XIX əsrin sonlarına qədər psixologiya elmi fəlsəfəyə və ilahiyyata aid fənn hesab olunmuşdur. Avropa ədəbiyyatında bəzən onu mental (mental – latınca psixi olan fəlsəfə pnevmatologiya (pnevma – latınca nəfəs, ruh) adlandırmışlar. XVIII əsrin sonuna qədər psixologiya sözü nə ingilis, nə də fransız ədəbiyyatında işlənməmişdir. Alman ədəbiyyatında isə ensiklopedist alim xristion Volfun (1679-1754) 1734-cü ildə yazdığı “Emprik psixologiya” və “Rasional psixologiya” adlı, əsərləri ilə işlənilmişdir. XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq psixologiya termini Amerika və avropa Rus ədəbiyyatında vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Azərbaycan əaəbiyyatında isə psixologiya termini Rus psixologiyalarının əsərlərini tərcümə etməklə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən işlənməyə başlamışdır.
Psixologiya termini iki yunan sözünün “psiyuxe”-ruh, ruhi aləm “loqos” elm, öyrənmək bilik səzlərinin birləşməsindən əmələ gəlir. Psixologiya – psixika haqqında elmdir. Psixologiyanı bilmək üçün ilk öncə onun predmetini təşkil edən anlayışları öyrənmək lazımdır. Psixikaya daxil olan anlayışlar psixi hadisələr adlanır. Psixi hadisələri şərti olaraq üç böyük qrupa bölürlər.
1.Psixi proseslər
2.Psixi hallar (vəya psixi halətlər, vəziyyətlər).
3.Psixi xassələr (və ya xüsusiyyətlər).
Psixi proses – termini psixi faktın dinamikasını nəzərə çapdırır. Məs. əlimə tikan batdı. Ağrı duyğusu əmələ gəldi, davam .etdi (10 san) sonra keçdi.
Psixi halət – termini psixi faktın nisbi davamlılığını bildirir. Məs. Utancaqlıq, nədənsə utanmaq hissi bir neçə gün davam edə bilər.
Psixi xassə – termini psixi faktın sabitliyini, onun şəxsiyyətin strukturunda möhkəmləndiyini və təkrar olunmasını ifadə edir. Məs. Iki şagirddən biri sakitdir, digəri, coşğundur, biri ünsiyyətlidir, digəri isə qaradinməzdir.

İdrak proseslər -əhvallar -temperament
-duyğu -affektlər -xarakter
-qavrayış -dalğınlıq -qabiliyyətlər
-hafizə -inam
-diqqət -sübhə
-nitq -gumrahlıq
-təfəkkür -yorğunluq
-təxəyyül və s.

II. İradi proseslər
III. Emosional proseslər.

Psixikanın əmələ gəlməsi materiyanın hərəkətinin bioloji formasının təşəkkülü ilə bağlıdır.
Psixika – obyektiv aləmin subyektiv inikasıdır.
Psixologiya – obyektiv aləmin subyektiv inikası olan psixikanın faktları mexanizmləri və qanunauyğunluqları haqqında elmdir.
Psixologiyanın vəzifəsini – insan münasibətlərinin öyrənilməsi fəaliyyət və ünsiyyətin psixoloji problemlərinin öyrənilməsi, insan amilinin rolunun gücləndirilməsinin yolları, vasitələri və üsullarının müəyyən edilməsi təşkil edir.
Psixologiyanın quruluşu sahələri və tədqiqat metodları

Psixologiya elmi də digər sahələri kimi özünəməxsus quruluşa malikdir. Psixologiyanın quruluşuna:
-Psixologiyanın ümumi əsasları:
-Şəxsiyyət, fəaliyyət və ünsiyyətin psixologiyası,
-Şəxsiyyətin idrak fəaliyyəti,
-Şəxsiyyətin hissi-iradi xarakteristikası:
-Şəxsiyyətin fərdi psixoloji xüsusiyyətləri
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvllərindən etibarən başqa elm sahələrində olduğu kimi psixologiya elmində də diferensiasiya prosesi başlayır. İctimai praktikanın tələbatına müvafiq olaraq əvvəlcə yaş və pedaqoji psixologiya tibbi psixologiya sonra əmək psixologiyası, sosial psixologiya, bundan sonra mühəndislik psixi təyyarəçilik psixologiyası kosmik psixologiya və s. 70-80-ci illərdə isə siyasi psixologiya iqtisadi psixologiya kommunal psixologiya, idarəetmə psixologiyası və s. Inkişaf etmişdir.
Bu şəraitdə psixologiya elminin inteqrasiyası (latınca inteqratö – hissələri bütöv halda birləşdirmək) məsələləri daha da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Psixologiyanın ayrı-ayrı sahələrinin əldə etdiyi nailləri ümumiləşdirmək psixologiya nəzəriyyəsini daha da zənginləşdirmək mühüm vəzifə oldu. Psixoloji elmlər sistemi ümumi psixologiyadan və psixologiya elminin müxtəlif sahələrdən ibarətdir.

Ümumi psixologiya:
I.İnkişafın psixoloji aspektlərinə görə:
-yaş psixologiyası, diferensial psixologiya
-cinsi fərqlərin psixologiyası, anomal inkişafın psixologiyası:
-psixodiaqnostika, müqayisəli psixologiya:
II.Konkret fəaliyyət sahələrinə görə:
-əmək psixologiyası tibbi psixologiya, pedaqoji psixologiya,
-hüquq psixologiyası hərbi psixologiya, kosmik psixologiya
-təyyarəçilik psixologiyası mühəndislik psixologiyası, idman psixologiyası
-incəsənət psixologiyası, bəddi yaradıcılığın psixologiyası
-elmi yaradıcılığın psixologiyası, estetik qavrayışın psixologiyası
-ticarət psixologiyası, kommunal psixologiya parapsixologiya
III.İnsanın cəmiyyətə münasibətinə görə:
-sosial psixologiya
– siyasi psixologiya
–təbliğatın psixologiyası
– idarəetmənin psixologiyası
– iqtisadi psixologiya
– etnopsixologiya
Psixologiya bir elm kimi öz inkişafında bir çox elm sahələrindən fəlsəfi humanitar və təbiət elmlərinin nailiyyətlərindən istifadə edir. Bu elmlərə sosiologiya, estetika etika hüquq tarix, iqtisadiyyat, pedaqogika, dilçilik, etnoqrafiya, kriminologiya və antropologiya və s.aiddir.
Psixologiya elminin metodları onun prinsipləri ilə sıx bağlıdır. Bu prinsiplərə
1)Determinizm (müəyyən etmək)-psixoloji hadisələrin mənşəyini öyrənir.
2)Şüur və fəaliyyətin vəhdəti
3)Psixikanın fəaliyyətdə inkişafı
4)Sistemlilik prinsipi
Psixologiyanın tədqiqat metodları dedikdə bu elmin öz predmetini, mövzusunu tədqiq etmək üçün istifadə etdiyi yol və vasitələrin məcmusu nəzərdə tutulur. Psixologiya elminin tədqiqat metodlarını aşağıdakıdörd qrupa bölürlər:
-Birinci qrup metodlara müqayisəli, longityudal (uzunmüddətli) və kompleks metodlar daxildir. Onlar təşkilati metodlar adlanır. Tədqiqat prosesi həmin metodların köməyi ilə təşkil olunur.
-İkinci Ən geniş metodlar qrupu elmi materiallar faktlar əldə etməyin empirik üsullarından ibarətdir. Bu qrupa aşağıdakılar daxildir:
a)müşahidə və özünümüşahidə:
b)eksperimental metodlar: laborator təbii
v)psixodiaqnostik metodlar (test,anket,sosiometriya, intervyu və s.)
q)praksimetrik – fəaliyyət məhsullarının təhlili (shagirdlarin ishi)
Bu metodların hansılarından necə istifadə olunması tədqiqatçının hansı tşkilati metodlardan (müqayisəli, longityudal, kompleks) istifadə etməsindən asılıdır.
-Üçüncü qrup metodlar materialların işlənilməsi priyomlarını əhatə edir:
a)kəmiyyət (riyazi-statistik) təhlili:
b)keyfiyyət təhlili (materiallar tip, qrup və variantlara görə təsnif olunur, təhlil üçün nümunələr seçilir).
-Dördüncü qrup metodlar sərh metodları adlanır. Bu metodların köməyi ilə öyrənilən psixi proses və xassənin strukturu təhlil olunur və yaxud müəyyən bir yaş dövründə (məs. 3 yaşından 6 yaşa, 3 yaşından 10 yaşına və s.) inkişaf xüsusiyyətləri aydınlaşdırılır.
Bu metodlar psixologiyanın müxtəlif sahədə özünə məxsus şəkildə istifadə edilir. Müşahidə metodundan istifadənin əsas şərtləri:
1)Elmi cehetden mühüm problemin öyrənilməsinə yönəlməli
2)mutesekkir və ardıcıl teskil olunmalidir
3)Nəticələr dəqiq qeyd olumalıdır.
4)Öyrənilən hadiseler haqqinda maksimum melumat elde olunmalidir
5)Müşahidəçidən obyektivlik tələb olunur.
Psixologiya elminin inkişaf tarixi əsas psixoloji cərəyanlar

Insanlarda öz həyat təcrübəsində, başqa adamlarla ünsiyyət şəraitində əmələ gələn psixoloji bilikləri güzəran psixologiyası adlanır. Güzəran psixologiyasına aid biliklərin mənbəyini ictimai və şəxsi təcrübə təşkil edir. Hələ qədim zamanlardan başlayaraq bu biliklər nəsildən-nəsilə verilmiş, müxtəlif obrazlı ifadələrdə, atalar sözlərində, bayatılarda, nağıllarda dastanlarda və s də ifadə olunmuşdur. Bizim ətraf adamlardan və şifahi xalq ədəbiyyatından mənimsədiyimiz bu biliklər şəxsi təcrübəmizdə daha da dəqiqləşir, yeni məna kəsb edir. Güzəran psixologiyasında faktlar ardıcıl izah edilmir, sübut olunmur. məs. El içində deyirlər, “Təkrar biliyin anasıdır” Bu doğrudan da belədir. Lakin təkrarın növləri müxtəlifdir, onlardan hansı daha səmərəlidir, təkrarı necə aparmaq lazımdır, onun psixoloji cəhəti hansılardır? Bu suallara güzəran psixologiyası cavab verə bilmir. Bu psixologiya seyirci-təsviri xarakter daşıyır. “ağac yaş olanda əyərlər” bu atalar sözünün psixoloji mənası belədir uşağı lap kiçik yaşdan tərbiyə edərlər.
Göstərilən bu faktların qanunauyğunluqlarını yalnız elmi psixologiya aydınlaşdıra bilər. Elmi – psixoloji biliklər emprik və nəzəri biliklər kimi özünü göstərir. Emprik psixoloji biliklərə – müşahidə və eksperimentlər vasitəsi ilə alınan biliklər daxildir. Nəzəri psixologiya isə emprik bilikləri sistemli şəkildə öyrənməklə psixi hadisələrin qanunauyğunluqlarını müəyyən edir. Bu sahələr bir-biri ilə ayrılmazdır. Psixologiya elminin inkişaf tarixini iki mərhələyə nölmək olar: 1-ci lap qədim zamanlardan XIX əsrin 70-80-ci illərinə qədər (1879-cu il Vuntun eksperimental laboratoriyası) 2-ci mərləhə XIX əsrin 70-80-ci illərindən onun müasir dövrə qədər inkişafı.
Azərbaycanda ilk psixoloji təsəvvürlər xalqın qədim adət-ənənələrindən mərasim və ayinlərində oyunlarında, xalq nağıl, dastan və atalar sözlərində formalaşmışdır. Bu baxımdan “Molla-Nəsrəddin” Bəhlul Danəndə el içində “İnsan sərrafı” adlanmışlar.Hələ e.ə.II-I minilliklərdə “Avekta” da ruh və psixi hadisələr haqqında müxtəlif ideyalar söylənmişdir. (yaxşı dinləmək y/hərəkəti “Kitabi-Dədə Qorqud”dastanında nəinki tayfa dxili və rayfalararası münasibətlərin psixoloji təsviri verilmiş, həm də stress şəraitində qrup üzvləri arasında münasibətlərin təsviri baxımından da əhəmiyyətlidir. (məs.Burla Xatunla 40 bəy qızının əsir olunması.uruzun anasına müraciəti)
Azərbaycanda psixoloji ideyaların inkişafında Bəhmənyarın “fikir-insan zehninin hərəkətidir” fikri Xaqaninin ünsiyyət prosesində doğruçuluq, təvazökarlıq mərdlik kimi psixoloji keyfiyyətləri tərənnüm etməsi Nizaminin ruhla bədənin vəhdəti ideyasının böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Nizami mühitin şəxsiyyətə təsiri nəticəsində onda yaranan psixoloji dəyişiklik ehtirasın, dərin məhəbbətin insanı özgələşdirməsi mümarisələr yolu ilə insanın öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi və s. kimi psixoloji fikirləri böyk əhəmiyyətlidir. Onun hipnoz, təlqin, etnopsixologiyası və hərbi psixologiya haqqında fikirləri də çox maraqlıdır.
N Tusi “Əxlaqi-Nəsiri” “Alicənab insanların xarakteri və keyfiyyətləri”əsərlərində psixologiyanı – nəfs elmi adlandırır. Və insanın nəfsinə onun ruhu mənəviyyatı ağlı şüur və iradəsini aid edir. İ.Nəsimi insani ginetik və sosial cəhətdən şərtlənən mürəkkəb varlıq adlandıraraq onu tərbiyə və özünütərbiyə ilə dəyişməyin mümkünlüyünü irəli sürür.
M. Fizulinin “leyli və məcnunu” əsil psixoloji fenomendir. M.F.Axundov öz əsərlərində idrakda insanın əqlini əsas götürmüşdür.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində M.T.Sidqinin “Nümuneyi əxlaq” əsəri əsil psixoloji əsərdir. (diqqət, səbr, qeyrət və s) psixologiya 1 elm kimi 1879 –cu ildə leypseydə Vilheem Vundtun açdığı ekperimental psixoloji laboratoriyadan sonra sərbəst inkişaf etmişdir. Onun əsasında ilk eksperimental psixologiya institutu yarandı. Rusiyada eksperm psixologiya laboratoriyası 1856-cı ildə kazan səhər yarandı 1912 ci ildə Moskva universiteti nəznində Eksp psixoloq institutu yarandı. Azərbaycanda ilk psixologi labor 1926-cı ildə F İbrahimbəyli tərəfindən yarandı.Azər psixologiya elminin funksiyalarda F İbrahimbəyov Ə.Bayramov M.Həmzəyev, Ə.Əlizadə, ə.Qədirov və başqalarının böyük rolu olmuşdur.
Sovet psixologiya elmi 4 mərhələdə inkişaf:
1.917/1931 –ideal psixologiya ilə mübarizə
2.1931-1945-fundamental tədqiqatlar dövrü
1945-1960-Esperimental təd. və psixoloji kadrları hazırlamaq dövrü.
4.1960-cı ildə bu günə nəzəriyyə praktika və eksperimentin vəhdəti əsas psixoloji cərəyanlar:
XX əsrdə psixologiyada mövcud olan cərəyanlar: Fredizm – XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Avstrya psixiatrı və psixoloqu insanın davranışını irrasional (ağılla idarə olunmayan) şüursuz qüvvələr idarə edir ideyasını və zövq və reallıq prisiplərini irəli sürürdü. Biheviorizm (Torndayk, Uotson) Stimul-reaksiya ideyası psixologiya şüuru deyil-davranışı öyrənir nəzəriyyəsini ifadə edirdi. Koqnitiv psixologya (Bruner, Aktinson, Naysser) insanın davranışında biliklər həlledici rol oynayır ideyasının yaradıcıları olmuşdur. Humanistlik (Rocers, Olport, Maslou-eksistensional – mövcud olmaq psixologiyası) insan hisslərlə yaşayan varlıqdır. Ona imkanlarını həyata keçirməsi üçün kömək etmək lazımdırideyasını irəli sürürdülər.

Psixikanın və şüurun inkişafı

Psixikanın əmələ gəlməsi materiyanın hərəkətinin bioloji formasının təşəkkülü ilə bağlıdır. Canlı materiyaya keçid zamanı onun hərəkət formaları da keyfiyyətcə dəyişir. Çünki inikasın forması materiyanın varlıq formasından asılıdır. Cansız təbiətdə hərəkət cisim və ya maddələrin mexaniki, fiziki, və ya kimyəvi şəkildə qarşılıqlı təsiri kimi meydana çıxır. Yalniz canlı materiyaya bioloji inikas xasdır ki, onun ilk əlaməti qıcıqlanmadan ibarətdir.
Canlı orqanizmin – bitki və heyvanların biotik (bioloji cəhətdən əhəmiyyətli) təsirlərə cavab vermə qabiliyyətinə qıcıqlanma deyilir. Qıcıqlanma elementar formada hələ birhüceyrəli orqanizmdə özünü göstərir: Onlar mühitin təsirinə seçici səciyəyə daşıyan hərəkətlə cavab verirlər (biotik və abiotik) (qaydaların aşınması dənizin dalğası)
Canlı materiyada inikas keyfiyyətcə yeni xüsusiyyətlər kəsb edir. O, yalnız xarici təsirlərin gücü və xarakterindən deyil, həm də orqanizmin daxili vəziyyətindən (ac və ya tox olması) asılı olur. Canlı orqanizm xarici qıcığa seçici münasibət bəsləyir, onda yeni xassə – özünütənzimetmə? Xassəsi yaranır.
Təkamül prosesində heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni forması – həssaslıq meydana gəlir.
Heyvan biotik təsirləri iyinə, rənginə, formasına görə fərqləndirir. Psixikanın əmələ gəlməsi müxtəlif amillərlə xüsusilə mühitin təsirləri ilə və sinir sisteminin təkamül və inkişafı ilə bağlıdır. Həyat şəraiti mürəkkəbləşdikcə S/S-mi daha yüksək səviyyədə inkişaf edir, S/S-mi inkişaf etdikcə, heyvanın mühitə əlaqəsi genişlənir mürəkkəbləşir.
S/sistemi də təkamül prosesinin məhsuludur. Onların aşağıdakı növləri vardır:
a)Torvari yaxud səpğili s/s
b)Düyünlü s/s
v)borulu s/s
Torvari s/s-mi ən bəsit s/sedir. Hidropoliplərdə, meduzalarda sinir hüceyrələri bədənin səthinə tor şəklində səpələnərək bir-biri ilə çıxıntılar vasitəsi ilə birləşir. Hər hansı bir sinir hüceyrəsində əmələ gələn aparma bütün hüceyrələrə yayılır və təsir edən qıcığa hidropolip və ya meduza bütün bədənini yığmaqla cavab verdi
Düyünlü s/s+də sinir hüceyrələri qruplaşır, mərkəzi düyünlər əmələ gəlir: (sinir hüceyrələri qruplaşır) mərkəzi düyünlər əmələ gəlir. Sinir heceyrələri əsasən boş hissədə toplaşır. (soxulcan həşərat)
Borulu s/s ali sinir sistemi tipidir. O, burada yerləşən sinir hüceyrələrinin birləşməsindən ibarətdir (xordalılar).Təkamül nəticəsində onurğalılarda onurğa beyni və baş beyin – mər.sinir sistemi meydana gəlmiş inkişaf etdirir S/sisteminin inkişafı ilə əlaqədar heyvanlarda hiss üzvləri də inkişaf edir təkmilləşir. S/sisteminin və reseptorların inkişafından asılı olaraq psixi inikas forması da mürəkkəbləşir. S/sistemi nə qədər mürəkkəbdirsə, psixika da bir o qədər təkmilləşmiş olur.
Deməli psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şəraitindən və S/sisteminin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq inkişaf edir.
II.Tropizm (yunanca tropos – istiqamət, dönmək deməkdir) Fransız psixologiyasında tropizm termini “Faksis” (yunanca – qayda uyğunlaşma) kimi işlənir. Tropizm və ya taksisin iki mərhələsini fərqləndirirlər: birinci mərhələdə canlı orqanizm müvafiq qıcıq (işıq), istiqamətinə yönəlir, 2-ci mərhələdə həmin istiqamətdə yerini dəyişir. Ali heyvanlarda hafizənin inkişafı zəminində mnemotaksis (yunanca yaddasaxlamaq) maşahidə olunur, heyvan müəyyən ərazidə davranış üçün mühüm olan oriyentləri yadında saxlayır.
Instinktlər (latınca oyanma) genetik cəhətdən tropizmlərlə bağlı olsa da mahiyyət etibarilə yeni davranış forması kimi meydana çıxır. Müasir psixologiyada bu terminin mənası dəqiqləşdirilmiş, o, elmi termin kimi “genetik cəhətdən təsbit olunmuş” “irsən möhkəmlənmiş” “anadan gəlmə davranış” mənasını ifadə edir.” (məsələn, “Nero-tükü tökülən meymun, qarışqa-feromen),
Imprintinq (həkkolma deməkdir) quş və heyvan balalarının öz həyatlarının ilk çağlarında bilavasıtə yaxınlıqda yerləşən mütəhərrik cisimləri yadda saxlamaq qabiliyyətinə deyilir.
Intellektual davranış da genetik cəhətdən instinktiv və fərdi qazanılmış davranış formaları ilə bilavasıtə bağlıdır. Intellektual davranış ayrı-ayrı cisimlər arasındakı mürəkkəb münasibətləri əks etdirməkdə ifadə olur. Heyvan iki cisim arasındakı əlaqəni tapdığına görə belə adlanır (meymun, banan)
Torvari S/sisteminə malik olan heyvanlar mühitin təsirinə tropizmlər basitəsilə reaksiya verir. Düyünlü sinir sisteminə malik olan canlılar tropizm və İnstinktlər, borulu s/s malik heyvanlar isə tropizm, instinktiv və intellektual davranış formalarına uyğun hərəkət edir.
Psixikanın ali səviyyəsini şüur təşkil edir.
Şüur-da psixika kimi beynin funksiyasıdır. Obyekt aləmin insana xas inikasıdır. Şüur obyektiv aləmin beyində ideal inikasıdır. Şüurun fərdi və ictimai formaları vardır. Fərdi şüur – bir insana xas olan ideyalar, baxışlar sistemidir. İctimai şüur isə müəyyən insan qrupuna xas olan ideyalar, baxışlar sistemidir. Şüurun xüsusiyyətləri psixi proseslər, fərqləndirmə, mənlik şüuru məqsədin olması və ictimai-tarixi xarakter daşımasıdır.

“Normadan og’ish” va “deviant xulq-atvor” psixologiyasi Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Hayotbek Hasan O’G’Li Orziyev

Ushbu maqolada deviant xulq-atvorli o‘smirlar alohida xususiyatlarining ijtimoiy-psixologik tashxisining o‘ziga xosligi haqida fikr yuritiladi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по психологическим наукам , автор научной работы — Hayotbek Hasan O’G’Li Orziyev

Xulqdagi deviantlik holatlarining psixologik talqini
Agressiya va agressiv xulq-atvorning turli shaxs nazariyalaridagi talqini
Og’ma xulq-atvor o’rganish mahsuli sifatida
Deviant xulqli bolalarda agressiv xulq-atvor shakllanishining psixologik xususiyatlari
Shaxs va ijtimoiy normalar
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“Normadan og’ish” va “deviant xulq-atvor” psixologiyasi»

”Normadan og’ish” va “deviant xulq-atvor” psixologiyasi

Hayotbek Hasan o’g’li Orziyev j .s.ostonov@gmail .com Buxoro psixologiya va xorijiy tillar instituti

Annotatsiya: Ushbu maqolada deviant xulq-atvorli o’smirlar alohida xususiyatlarining ijtimoiy-psixologik tashxisining o’ziga xosligi haqida fikr yuritiladi.

Kalit so’zlar: deviant xulq, o’smirning hayotiy mezonlari, ma’naviy va huquqiy me’yorlar, psixodiagnostika qilish, deviant xulqqa moyilligi.

Psychology of Deviant Behavior and Deviant Behavior

Hayotbek Hasan o’g’li Orziyev j .s.ostonov@gmail .com Bukhara Institute of Psychology and Foreign Languages

Abstract: This article discusses the specific features of the socio-psychological diagnosis of specific characteristics of adolescents with deviant behavior

Keywords: deviant behavior, adolescent life criteria, moral and legal norms, psychodiagnostics, propensity for deviant behavior

Ma’lumki, kishining deviant axloqini jamiyatda qabul qilingan me’yorlarga zidligi va ruhiy jarayonlarining muvozanatsizligi, moslashuvchan emasligi ko’rinishida yoki uning shaxsiy axloqi ustidan axloqiy va estetik nazoratdan bo’yin tovlash ko’rinishidagi o’zini faollashtirish jarayonining buzilishida namoyon bo’luvchi alohida qilmishlar yoki qilmishlar tizimi sifatida belgilash mumkin. Normal va uyg’un axloq shakllarini ruhiyat bilan bog’liq uch darajada ifodalash mumkin:

– ruhiy jarayonlarning muvozanati ko’rinishidagi mizoj xususiyatlari;

– moslashuvchanlik va o’zini faollashtirish ko’rinishidagi xos xususiyatlar;

– kishining ma’naviyati, mas’uliyati va vijdonliligi ko’rinishidagi shaxsiylik.

Og’uvchi xulq (deviant, lot. deviatio – og’ish) deb, kishining qilmishlari, faoliyati

turi odatiy, umume’tirof etilgan me’yorlardan farq qiladigan yoki u o’zi a’zosi bo’lgan jamiyat tomonidan qabul qilingan me’yorlarga mos kelmay, barqaror ravishda ularning ijtimoiy me’yorlaridan og’ishida namoyon bo’ladigan axloqqa aytiladi.

Demak, deviant xulqli shaxs deb, birinchi navbatda, axloqiy jihatdan qarindosh-urug’lari va do’stlarining ko’nglini og’ritadigan va atrofdagilarning hayoti uchun xavf tug’diradigan shaxslarga (individlarga) aytiladi. Katta yoshdagi individ avval

boshdanoq ichki maqsadga intilish kuchiga ega bo’lib, shunga ko’ra, faolligining barcha ko’rinishlari yuzaga chiqadi. Shaxs va borliqning o’zaro munosabatlarini beshta usul bilan aniqlash mumkin:

2) qarshilik ko’rsatish;

3) ro’para bo’lish;

4) vaziyatdan qochish;

Yetuk intellektual salohiyatli shaxslar voqelikka moslashuvni tanlaydi. Qarshilik ko’rsatishda shaxs faol ravishda o’ziga, dunyoqarashiga mos kelmaydigan borliqni o’zgartirishga, ya’ni uni o’zining shaxsiy qarashlari va qadriyatlariga muvofiq o’zgartirishga harakat qiladi. U o’zi duch kelayotgan barcha muammolar borliqning ijtimoiy me’yorlariga asoslanganligiga ishonadi va borliq bilan kurash, borliqni o’ziga moslashtirib o’zgartirishga harakat qilish yoki jamiyat me’yorlarini buzuvchi axloqdan maksimal darajada foydalanish uning o’z maqsadlariga erishishining yagona usuli bo’lib qoladi. Bunda mazkur shaxsga nisbatan borliq tomonidan qaytariladigan javob ham xuddi shunday qarshi harakat qilish, shaxsni o’zgartirish, uni voqelik talablariga moslashtirishga qaratilgan bo’ladi. Borliqning shaxsning dunyoqarashiga zid bo’lgan ijtimoiy me’yorlariga qarshilik ko’rsatishi kriminal va delinkvent xulq-atvorda uchraydi. Borliqning qarshilik ko’rsatishi, uni o’zlashtirish va tushunishning subyektiv ravishda buzib ko’rsatilishi sabablari, tevarak-olam tomonidan dushmanlarcha qabul qilinadigan ruhiy nuqson alomatlari va ruhiy-patologik buzilishlar bilan bog’liq. Ruhiy kasallik alomatlari atrofdagilarning qilmishlari sabablarini bir xil baholash imkoniyatini izdan chiqaradi, buning oqibatida muhit bilan o’zaro samarali munosabatlar qiyinlashadi.

Talon-taroj qilish – o’g’rilik, firibgarlik, o’zlashtirish, rastrata qilish, bosqinchilik yoki qaroqchilik shaklida noqonuniy ravishda o’zganing mulkini tekinga olish;

O’g’rilik – o’zganing mulkini yashirin ravishda talon-taroj qilish;

Pora – mansabdor shaxs tomonidan pora beruvchining foydasiga bajarilgan harakat uchun pul, qimmatli qog’ozlar, boshqa mulk yoki manfaatlar olishi;

Firibgarlik – aldov yoki ishonchni suiiste’mol qilish yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilish;

G’arazgo’y-zo’ravon yo’nalish deganda, shaxs ustidan zo’rlik ishlatish bilan bog’liq g’arazli jinoiy tajovuzlarni tushunish lozim. Bu toifaga quyidagilar kiradi:

b) bosqinchilik hujumlari ishtirokchilari;

c) zo’ravon talonchilar – reketirlar (tovlamachilar);

d) g’araz maqsadda odam o’ldirishdan qaytmaydigan qotillar.

Tajovuzkorona-zo’ravonlik deganda, insonlarning hayoti, sog’lig’i va shaxsiy qadr-qimmatiga o’ta hurmatsiz munosabatda namoyon bo’ladigan insonparvarlikka zid jinoiy yo’nalish tushuniladi.

Bu toifaga quyidagilar kiradi:

b) haqoratlash va tuhmat qilish yo’li bilan shaxsning sha’ni va qadr-qimmatiga zarar yetkazuvchi shaxslar;

c) shaxsga qarshi og’ir jinoyat sodir qiluvchi shaxslar – odam o’ldirish, zo’rlik ishlatish, og’ir tan jarohatlari yetkazish va boshqalar.

Bunday holda, tajovuzkor zo’ravonlik yo’nalishi ham verbal (og’zaki) (so’z bilan haqoratlash), ham noverbal (jismoniy ta’sir) holatda, kriminalgacha va kriminaldan so’nggi darajada, ya’ni ma’naviy qoralashni keltirib chiqaruvchi qilmishlar va axloqsizlik ko’rinishida yoki jinoiy javobgarlikka tortiluvchi harakatlar shaklida namoyon bo’lishi mumkin.

Haqorat – o’zga shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini beadab shaklda ifodalangan harakat orqali kamsitish;

Bezorilik – fuqarolarga nisbatan zo’rlik ishlatish yoxud zo’rlik ishlatish yo’li bilan qo’rqitish, shuningdek o’zganing mulkini nobud qilish yoki shikast yetkazish tarzida jamiyatdagi yurish-turish qoidalarini qo’pol ravishda buzish;

Kaltaklash – badanning anatomik butunligini buzmagan holda ko’plab zarbalar berish;

Qiynash – zo’rlik ishlatish yo’li bilan muttasil ravishda jismoniy yoki ruhiy azoblar berish;

Nomusga tegish – zo’rlik ishlatib yoki zo’rlik ishlatish bilan qo’rqitib, qurbonning ojizligidan foydalanib, jinsiy aloqa qilish;

Odam o’ldirish – boshqa odamga nisbatan qasddan o’lim yetkazish;

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatlar deganda jinoiy ehtiyotsizlik yoki o’ziga ishonganlik oqibatida vositalar va tizimlardan foydalanish orqasida ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, maishiy, tibbiy, ekologik xavfsizlik va shu kabilarning buzilishiga olib keluvchi harakatlar tushuniladi.

Ijtimoiy axloqning og’ishi jamiyatga qarshilik ko’rsatishning nisbatan “passiv” (qoloq) tipi deb tavsiflanadi. Ular faol hayot tarzidan voz kechishga intilish, o’z fuqarolik majburiyatlari, burchidan bo’yin tovlash, shaxsiy va ijtimoiy muammolarni hal etishni istamaslikda ifodalanadi. Bunday hollarga ishdan, o’qishdan bo’yin tovlash, daydilik, fohishalik, kishini sun’iy xomxayollar dunyosiga g’arq qiluvchi va uning ruhiyatini yemiruvchi alkogol, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar iste’mol qilishni kiritish mumkin.

Asotsial axloqning oshib ketishi – o’zini-o’zi o’ldirish – suitsid (suitsid -suitsidentning. tilidan o’z joniga qasd qilish) deyiladi.

Shunday qilib, deviant (og’adigan) axloqqa, shaxsning mazkur jamiyatda (ijtimoiy guruhda) rasmiy o’rnatilgan yoki ilgaridan vujudga kelgan me’yor va taomillarga mos kelmaydigan va subyektni undan ajratib qo’yishga, davolash, tuzatish yoki jazolashga olib keluvchi axloq va harakatlar kiritiladi.

Biz xulq-atvor deviatsiyalarining shakllanishiga ko’maklashuvchi ijtimoiy va biologik shart-sharoitlarini o’rganib chiqib, natijada shaxs og’ma xulq-atvorining psixologik mexanizmlari masalasida alohida to’xtab o’tmoqchimiz. Nima uchun bir sharoitda odamlar turli xulq-atvorni namoyish etadilar (nafaqat oddiy insonlar, balki genetik o’xshash egizaklar ham)? Qanday psixologik mexanizmlar deviant xulq-atvorni harakatga keltiradi va qo’llab quvvatlaydi? Qanday shaxs sifatlari va tuzilmalari og’ma xulq-atvor uchun javobgardir? Nihoyat, qanday shaxs sifatlari xulq-atvorda chetlashish shakllanishiga to’siqlik qiladi? Ushbu bobda biz, shaxs og’ma xulq-atvorining mohiyatini yoritib beruvchi yetakchi psixologik konsepsiyalardan foydalangan holda, qo’yilgan savollarga aniq javob berishga harakat qildik.

V.Frankl fikricha, insonlardagi fundamental motivatsion kuch – bu ma’no-mazmunga qarab intilish hisoblanadi. Insonlar nima uchun yashashi kerak va hamma narsada ma’no-mazmun topishga harakat qiladilar? “Ma’no-mazmunni berib bo’lmaydi, uni topish kerak”, chunki u har bir inson uchun noyob hisoblanadi va faqatgina o’zi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Agar inson o’zidan tashqari boshqa hech narsada ma’no-mazmun topa olmasa, ekstremal vaziyatdan sog’-omon chiqish uchun hech qanday imkon, ma’no va maqsad yo’qdir. Giperrefleksiya (me’yoridan ko’p o’zini refleksiyaga oldirib qo’yish) va giperintensiya (o’z xohishini qondirish uchun me’yoridan ko’p e’tibor berish) – inson tomonidan o’zining “Menlik” doirasadan chiqmaslik uchun qo’llaydigan ikkita asosiy usul bor. O’zidan tashqari biror narsada ma’no-mazmun topish uchun uchta har xil usul bor:

1) hayotda nimadir qilish, nimadir berish (ijod mahsuli);

2) hayotdan nimadir olmoq (kechinmalar ahamiyati);

3) taqdirga nisbatan ma’lum munosabatda bo’lish, masalan: o’zgartirib bilmaslik, og’ir kasal bo’lgan vaziyatda (munosabatlar ahamiyati).

Bundan tashqari, o’tmishdagi kechinmalar va din – ushbu ikkita sohada inson ma’no-mazmunni topa olishi mumkin.

O’sha vaziyatda, ma’no-mazmunga (mohiyat) intilish, nimadir bilan to’silgan bo’lsa, ekzistensional frustratsiya holati paydo bo’ladi. Apatiya va zerikish – uning asosiy belgilari. Ekzistensional frustratsiya o’zidan o’zi na patalogik, na patogen hisoblanadi. Odamlarning behuda hayoti, ma’no-mazmunni qidirish bilan bog’liq xavotirlanishi, hattoki ularning nochorligi, bular hammasi – kasallik emas, balki ma’naviy ofatdir. Hayotning ma’no-mazmunsizligini his etish, bir paytning o’zida intellektual samimiylik va haqiqatparvarlik belgisidir.

Shunday qilib, V.Frankl ta’limotiga muvofiq, og’ma xulq-atvor – odamlar ma’no-mazmun topish uchun javobgarlikdan qochib, o’z ma’naviyatini ezib qo’yish natijasida paydo bo’ladi. Og’ma xulq-atvorga ega insonga yordam berish – bu uning ma’anaviy “menligini” anglash, o’z taqdiri uchun ma’suliyatini sezishdir, keyinchalik o’z borlig’ining ma’no-mazmunini anglab yetishdir.

Maqsadli qadriyatlar bolalik chog’ida oilada shakllanadi, masalan, ona, bolaning muhabbat va hurmatga bo’lgan ehtiyojini qo’llagan holda, biror bir aniq topshiriqni bajarmasligi tufayli bolaga nisbatan salbiy munosabat bildiradi. Keyinchalik bolaning o’ziga nisbatan hurmati ona tomonidan singdirilgan qadriyatlarga va ularga munosib bo’lish qobiliyatiga bog’liq bo’lib qoladi. Singdirilgan shartli qadriyatlar ta’sirida bo’la turib, shaxs o’zi sezmagan holda shaxs-niqobiga aylanib qoladi.

Shunday qilib, me’yorida rivojlanishi uchun inson o’z fikrini ifoda etish tajribasiga ega bo’lishi lozim. Aksincha, o’zi haqida yolg’on, nohaq yoki noto’g’ri tasavvurlar, qarama-qarshi tajriba, o’zini joriy etish talabi va tashqi baholashdan qaramlik o’rtasidagi ichki mojaro, – bularning hammasi muayyan muammoli xulq-atvorni keltirib chiqaradi. Demak, shaxs va xulq-atvor muammolarini yechish uchun maxsus sharoitlar yaratib, faollashish jarayonini qo’llab quvvatlash zarurdir. Masalan, mijozga yo’naltirilgan terapiya jarayonida – bu shaxsga nisbatan chindan qiziqish, insonni shartsiz ijobiy qabul qila olish, unga baho berish munosabatida bo’lmaslik.

Shaxs o’zini faollashtirish tushanchasi A. Maslou (1908-1970) uchun ham asosiy deb hisoblanadi. Uning qarashlariga binoan, inson yaxlit tizim sifatida ijtimoiy sharoitlar ta’siri ostida amalga oshirilib, tug’ma ehtiyojlariga muvofiq faoliyat yuritadi. Ehtiyojlar pastdan yuqoriga qarab ierarxiya tashkil etadi:

1. Fiziologik ehtiyojlar;

2. Xavfsizlik ehtiyojlari;

3. Ijtimoiy ehtiyojlar;

4. Hurmat va e’tibor ehtiyojlari;

5. O’z imkoniyatlarini ishga solish ehtiyojlari.

Yuqori ehtiyojlar, faqatgina pastlari qoniqtirilganda, faollashadi. O’zini faollashtirish qobiliyat sifatida ko’pchilik insonlarda mavjud, ammo kamchilik shaxslarda u ma’lum darajada amalga oshirilgan bo’ladi. Bunday insonlar, o’zini faollashtiruvchi shaxslar – me’yorida rivojlanish namunasi sifatida qabul qilinadilar, chunki inson borlig’ini maksimal darajada namoyish eta oladilar.

O’zini faollashtirish konsepsiyasidan quyidagi xulosalar kelib chiqadi. Og’ma xulq-atvorning sabablaridan biri, o’zini faollashtirishga to’siq bo’lishi mumkin. Bu esa tayanch ehtiyojlarni frustratsiyasini bildirishi mumkin (ularni qondirish yo’lidagi to’siqlar); past darajadagi ehtiyojlarga individual yondashish, yuqori ehtiyojlarni rivojlanmasligi yoki yomon ijtimoiy sharoitlar. Agar turli sabablar tufayli ma’naviyat,

ijod va muhabbat orqali me’yorida o’zini faollashtirish imkoni bo’lmasa, uni deviant xulq-atvor orqali o’zini namoyish etish bilan almashtirishi mumkin.

E.Fromm (1900- 1980) tadqiqotlarida ko’rib chiqilgan g’oyalar bilan hamohangdir (uning “neofreydizmga” rasmiy tegishliligini inobatga olmasak). E.Fromm fikricha, inson o’zi va tabiat o’rtasida uyg’unlikka intilib, ekzistensional qarama-qarshiliklarni yengib o’tishga majburdir. Bu – hayot va o’lim dixotomiyasi; bor imkoniyatlarini amalga oshirishga intilish va bu uchun hayot qisqaligi va uning o’rtasidagi nizodir; yolg’izlik hissiyoti va boshqa insonlarga yaqinlik o’rtasidagi qarama-qarshilik.

Ushbu ob’ektiv qarama-qarshiliklarni inson bartaraf eta olmaydi, ammo ularga nisbatan turlicha munosabat bildirishi mumkin. Inson o’zini dunyoga qarshi chiqishini, yolg’izlik va kuchsizlik hissiyotini turli mexanizmlar yordamida yengib o’tadi. Bu mexanizmlar “erkinlikdan qochishga” olib keladi. Ular, “pozitiv erkinlikka” -muhabbat va mehnat orqali dunyo bilan haqiqiy aloqaga qarshi chiqadilar.

E.Fromm birinchi mexanizmni “avtoritar” deb belgiladi. Avtoritar shaxs erkinlik yuki, erkinlik va o’zining “menligidan” voz kechadi. Ushbu tip ko’proq totalitar davlatlarda kuzatiladi, ko’pchilik o’z lideri bilan simbiotik tarzda birlashadi. Ikkinchi mexanizmi – avtomatlashtiruvchi konformizm, bu holatda inson o’z individualligini yo’qotib, ijtimoiy sifatida taklif etilgan shaxs tipini to’liq o’zlashtirib oladi. Uchinchi yo’l – destruktivizm – dunyoni buzish orqali undan uzoqlashishi bilan bog’liq. Sadizmdan farqliroq, destruktivizm hukmronlikka intilmaydi, ammo u bor tiriklikni o’likka aylantiradi.

Shuday qilib, ekzistensional psixologiya o’zini faollashtirish va ma’naviy turmush kabi inson shaxsining yuqori namoyishlariga urg’u beradi. Ma’naviy turmush shaxsiyat chegarasidan chiqishni nazarda tutadi. U insoniy qadriyatlarda o’zini anglash, individuallik va o’zini namoyish eta olish muhimligini tan olish bilan bog’liqdir. U erkinlik, ma’suliyat, burch, mehr-shavqat, hurmat, qiziqish, muhabbat, ishonch, ijod quvonchi kabi yuqori darajadagi hissiyotlarda namoyon bo’ladi. Deviantlik holatida biz mutlaqo boshqa manzarani kuzatamiz. Shuning uchun og’ma xulq-atvorni shubhasiz, shaxsning ekzistensional muammolari va uning ma’naviy rivojlanishida buzilishlar mahsuli sifatida ko’rib chiqish mumkin.

1. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Психологические механизмы девиантного поведения. Психология XXI века. Ярославль., 2020. -С. 125-127.

2. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Стрессли вазиятларда психологик химоя механизмлари ва копинг хулк-атвор намоён булишининг ижтимоий психологик хусусиятлари: стрессли вазиятларда психологик хдмоя механизмлари. Psixologiya ilmiy jurnali. 2020 yil, 4 son 109-115 b.

3. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Усмирларда психологик химоя механизмларининг намоён булишининг узига хослиги. Psixologiya ilmiy jurnali. 2021 yil, 4 son 103-112 b.

4. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Экстремал вазиятларда копинг хулк-атвор ва стратегиялар намоён булишининг ижтимоий психологик хусусиятлари. Psixologiya ilmiy jurnali. 2021 yil, 3 son 98-106 b.

5. Olimov L.Ya, Baratov Sh. R. Авезов О.Р. Psixologiya nazariyasi va tarixi. Darslik. “O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti. Toshkent. 2019. -B. 494.

6. Olimov L.Ya. Shaxs psixologiyasi. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2019. -B.

7. Олимов Л.Я., Эшов Э.С. Авезов О.Р. Девиант хулк-атвор психологияси. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2019. -B. 420.

8. Olimov L.Ya. Xulqi o’gishgan bolalar psixologiyasi. Darslik. Buxoro, “Durdona”. 2019. – 460.

9. Olimov L.Ya, Avezov O.R., Baratov Sh. R. Psixologiya nazariyasi va tarixi (o’quv qo’llanma) https://library.sammi.uz/Library/ 1 (1), Узбекистон

10. Олимов Л.Я. Глобаллашув шароитида ахборот-психологик хавфсизликни таъминлаш. journal.buxdu.uz 2 (2), 141-144

11. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Усмирларда психологик хдмоя механизмларининг намоён булишининг узига хослиги. XXI аср психологияси 1 (1), Узбекистон

12. Olimov, L. (2021). maqola СТРЕССЛИ ВАЗИЯТЛАРДА ПСИХОЛОГИК ХИМОЯ МЕХАНИЗМЛАРИ ВА КОПИНГ ХУЛК-АТВОР НАМОЁН БУЛИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ: СТРЕССЛИ ВАЗИЯТЛАРДА ПСИХОЛОГИК ХДМОЯ МЕХАНИЗМЛАРИ ВА КОПИНГ ХУЛК-АТВОР НАМОЁН БУЛИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 7(7)..

13. кизи Расулова, М. Б., & Олимов, Л. Я. (2022). УСМИР ШАХСИ РИВОЖЛАНИШИДА АХЛОКИЙ НОРМАЛАР МУАММОСИНИНГ ХОЗИРГИ ЗАМОН ПСИХОЛОГИЯСИДА ТАДКЩ ЭТИЛИШИ. ТАЪЛИМ ВА РИВОЖЛАНИШ ТАХЛИЛИ ОНЛАЙН ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, 2(3), 204-207.

14. Yarashovich, O. L. (2020). O’smirlarning ba’zi dinamik xususiyatlari kontekstida kurashish xatti-harakatlarini o’rganish xususiyatlari. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 1(1).

15. Olimov, L. (2020). ЛЯ психологической зашита: ПСИХОЛОГИК ХИМОЯ МЕХАНИЗМЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 2(2).

16. EZ SATTOROVICH. PSYCHOLOGICAL INFLUENCE OF SPEECH DISORDERS AND THE CAUSES THAT CAUSE THEM ON THE CHILD’S PSYCHE. Academicia Globe: Inderscience Research 1 (VOLUME 3 , ISSUE 1 , JANUARY-2022

17. ЗС Элов. ЗАМОНАВИЙ ЖАМИЯТДА СУИЦИД (УЗ ЖОНИГА КАСД КИЛИШ) МУАММОЛАРИ. Eurasian journal of Law, Finance and Applied Sciences 1 (2(2021): EJLFAS), 26-28

18. ЗС Элов. ИССЛЕДОВАНИЯ ПРИЧИН УСЛОВИЙ, ФАКТОРОВ СУИЦИДАЛЬНОГО РИСКА. Евразийский юридический журнал, 2015. 310-312

19. ЗС Элов. СУИЦИДАЛ ХУЛК ШАКЛЛАНИШИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА (ички ишлар идоралари ходимлари мисолида). PSIXOLOGIYA, 2015. 62-72

20. ЗС Элов. СУИЦИДАЛ УРИНИШЛАРНИ СОДИР ЭТИШГА САБАБ БУЛУВЧИ АСОСИЙ ОМИЛЛАР (Ички ишлар органлари ходимлари мисолида). PSIXOLOGIYA, 2014. 82-87

21. ЗС Элов. ПРОФИЛАКТИКА САМОУБИЙСТВ СОТРУДНИКОВ ОВД. ВЕСТНИК ИНТЕРГАТИВНОЙ ПСИХОЛОГИИ, 2017. 208-212

22. Z ELOV. QOBILIYATNING SHAXS PSIXOLOGIYASIDAGI O’RNI VA DANNING-KRYUGER EFFEKTI. PEDAGOGIK MAHORAT 2021 1 (5), 143-144

23. ЗС Элов. ПРОФИЛАКТИКА САМОУБИЙСТВ СРЕДИ СОТРУДНИКОВ ОВД. Психология XXI столетия, 2017 473-477

24. SMZ Qizi, EZ Sattorovich. PRIORITIES OF PSYCHOLOGICAL SERVICES IN PRESCHOOL EDUCATIONAL ORGANIZATIONS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal 3 (3), 2021. 900-904

25. EZ Sattorovich. ICHKI ISHLАR ОRGАNLАRI ХОDIMLАRI ОRАSIDА SUISIDАL XULQ MОTIVАSIYASI NАMОYON ETILISHINING ОТШОГС-PSIХОLОGIK SАBАBLАRI. THE BEST INNOVATOR IN SCIENCE 1 (1), 2022. 583-591

26. AAM Elov Ziyodullo Sattorovich. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA UCHRAYDIGAN NUTQ BUZILISHLARI VA ULARNI YUZAGA KELTIRUVCHI SABABLARNINIG BOLA RUHIYATIGA PSIXOLOGIK TA’SIRI. RESPUBLIKA KO’P TARMOQLI ILMIY TADQIQOTLAR SAMMITI 1 (1, 2022 fevral), 234-237

27. UFF Elov Ziyoddullo Sattorovich. SUICIDE – AS A GLOBAL PROBLEM FACING HUMANITY. WEB OF SCIENTIST: INTERNATIONAL SCIENTIFIC RESEARCH JOURNAL. 2022 1 (Volume 3 .

28. EZ Sattorovich. O’SMIRLIK DАVRIDА SHАХS ХULQ-АTVОRIDА KUZАTILАDIGАN RЕАKSIYALАRNING PSIХОLОGIK TА’SIRI. PSIXOLOGIYA ILMIY JURNAL 1 (1, 2022), 27-29

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

29. ZS Elov. O’smirlik davrida shaxs xulq-atvorida kuzatiladigan reaksiyalarning psixologik ta’siri. Science and Education 3 (3), 2022. 442-447

30. EZ Sattorovich. NUTQDA UCHRAYDIGAN BUZILISHLAR VA ULARNI YUZAGA KELTIRUVCHI SABABLARNING BOLA RUHIYATIGA PSIXOLOGIK TA’SIRI. PEDAGOGIK MAHORAT (Ilmiy-nazariy metodologik jurnal) 1 (1, 2022 fevral), 103-105

31. ЭЗ Сaттoрoвич. НУТКДАГИ АЙРИМ НУКСОНЛАРНИНГ БОЛА РУХДЯТИГА ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ. ZAMONAVIY DUNYODA AMALIY FANLAR: MUAMMOLAR VA YECHIMLAR (RESPUBLIKA ILMIY .

32. EZ Sattorovich. Кддимги хaлклaр урф-oдaтлaри Ba ривожганган жaмиятдa уз жoнигa кaсд килишнинг ижтимоий психологик сaбaблaри. Тaрих Ba бугун (квдимги хaлкдaр урф-oдaтлaри Ba бугунги зaмoн). JAMIYAT VA INNOVASIYALAR 1 (10.2021), 169-173

33. ЭЗ С. ПРИЧИНЫ И АНАЛИЗ СУИЦИДАЛЬНЫХ МЫСЛЕЙ СРЕДИ ПОДРОСТКОВ. ВЕСТНИК ИНТЕГРАТИВНОЙ ПСИХОЛОГИИ 1 (23), 2021 390-392

34. EZ Sattarovich. CONDITIONS AND THE REASONS OF CASES OF THE SUICIDE AMONG THE STAFF OF LAW-ENFORCEMENT BODIES. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol 5 (3) 2017

35. ЗС Элов. СУИЦИДАЛ ХУЛК ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЛМИЙ АДАБИЁТЛАРДА УРГАНИЛИШИ: НАЗАРИЙ ТАХЛИЛЛАР. УзМУ ХАБАРЛАРИ, 2016. 269-271