Yeni təlim texnologiyalarının mahiyyəti. Ənənə və müasirlik

1. Şagirdlərin idrak prosesinin, yəni təfəkkür, hafizə, diqqət, təxəyyül proseslərinin və bununla əlaqədar əsas bilik bacarıq və vərdişlərinin inkişafı.

Muasir dərs və Fəal təlim.

Təhsil müəssələrində tədris prosesində yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi, dünya təhsil sisteminə inteqrasiya məsələlərinə ciddi yanaşılır. Təhsilin keyfiyyəti tək şərt deyil, həm də prosesdir. Keyfiyyətli təhsil prosesinin əsas tərkib hissələrindən biri dərsin təşkilidir: onun mərhələləri, təlimin forma, üsul və metodlarıdır; onun qurulması optimal düzgün həllinin tapılmasıdır.

Müasir dərsdə müəllim hər bir uşağı görür, onun potensialından maksimum istifadə edir. Müasir dərs bütün iştirakçıların qarşılıqlı inam və etibarı əsasında canlı ünsiyyətdir. Dərs nəinki müəllimin, həm də şagirdin yaradıcılığının nəticəsi olur.

Fəal dərsin səmərəliyini artırmaq üçün ən mühüm şərtlərdən biri dərsin planlaşdırılmasıdır. Fəal dərsin yaradıcı xarakterinə baxmayaraq, onun uğuru dərsin bütün mərhələrinin öncədən “ölçülüb-biçilməsi” sindən asılıdır.

Planlaşdırma təlimin məqsədlərinin müəyyənləşməsindən başlanır.
Təlim məqsədlərinin bir neçə təsnifatı mövcuddur:
1.Müəllimin fəaliyyətinin xarakteri üzrə: öyrədici, inkişafedici, tərbiyəedici;
2. İdrak sahəsində əldə olunan nəticələrinin səviyyəsi üzrə;

3. İdrak prosesinin səviyyəsi üzrə hafizənin və təfəkkürün müxtəlif növləri ( məntiqi, tənqidedici, yaradıcı)

Müəllimlərin çox zaman təlimin məqsədlərinin müəyyən edilməsinə əhəmiyyət vermirlər və ya onu etməyi bacarmırlar. Onlar təlimin məqsədi kimi yalnız öyrədici məqsədlər müəyyən edirlər. Lakin inkişafedici və tərbiyəedici məqsədlər isə kölgədə qalır və müəllim fəaliyyətini istiqamətləndirmir. Təlim məqsədlərini müəyyən edərkən müəllim aşağıdakı amilləri nəzərdə tutmalıdır:

Tədris materiallarının xususiyyətini;
Bu dərsin keçirilən mövzu üzrə dərs silsiləsində tutduğu yeri və sinfin hazırlıq səviyyəsini.
Planlaşdırma zamanı müəllim 4 əsas suala cavab verməlidir.
Nə öyrədilməli?
Necə öyrədilməli?
Hansı şəraitdə?
Nəticələri necə qiymətləndirmək olar?

Bu sualara cavab kimi təlim tərbiyə prosesinin strukturu şərti olaraq aşağıdakı tərkib hissələrindən ibarət sistem kimi təsvir edilir:

1. Tədris plan və proqramları və ya təlimin məzmunu (nə öyrədilməli?) ;
2. Təlim metodları (necə öyrədilməli?) ;
3. Təlim- tərbiyə prosesinin təşkili (Hansı şəraitdə?) ;
4. Şagirdlərin nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi (nəticələri necə qiymətləndirmək olar?).

Real təlim prosesində bu komponentlərin xüsusilə , bu sistemin təlim-tərbiyə prosesinin təşkili kimi mühüm tərkib hissəsinə adətən az əhəmiyyət verilir. Çünki təlimin təşkilinin ancaq formal cəhətləri nəzərə alınır. Müəllim işində də şagirdə çatdırmalı dərsin məzmunu ( yəni hansı bilik öyrədilməlidir?) üstün tutulur. Lakin bununla müəllim təlim-tərbiyə prosesinin əsas tərkib hissəsinin yalnız birini nəzərdə tutur və təlim proseslərində əhəmiyyət daşıyan digər amilləri ( necə, hansı şəraitdə) nəzərdən qaçırır.

Bu nöqsanları aradan qaldırmaq məqsədi ilə xüsusi təlim modeli müəyyənləşdirilmişdir. Təlim modelinin 4 əsas komponenti var:

Bu komponentlər arasında əlaqə yaradan ünsürlər təlim prosesinin 2 əsas istiqamətini göstərir:

1. Şagirdlərin idrak prosesinin, yəni təfəkkür, hafizə, diqqət, təxəyyül proseslərinin və bununla əlaqədar əsas bilik bacarıq və vərdişlərinin inkişafı.

2. Şagirdlərin şəxsiyyətinin nkişafı, yəni şagirdin sosial-psixoloji, emosional-iradi inkişafı.

Bu iki amil təlim-tərbiyə prosesinin uğurunun əsas meyarı olmalı və həmin prosesin qurulmasının istiqamətini müəyyən etməlidir. Fəal dərsin planlaşdırılmasında məzmun xəttinin əsas standart və alt standartların seçilməsi də vacibdir. Dərsi planlaşdırarkən müəllim dərsin hansı növə aid olduğunu da müəyyənləşdirir.

Fəal ( interaktiv) dərsin 2 əsas növü var: induktiv və deduktiv tədqiqat. İnduktiv tədqiqat xüsusi biliklərdən ümumi biliklərə doğru irəliləyir , deduktiv tədqiqət isə əksinə. İnduktiv tədqiqat daha çox yeni mövzunun keçirilməsi zamanı istifadə olunur.

Deduktiv tətqiqat daha çox mövzunun möhkəmləndirilməsi və dərinləşdirilməsi məqsədi ilə istifadə olunur.

Dərsin məqsədlərini, dərsin tipini müəyyənləşdirəndən sonra müəllim artıq fəal təlimin quruluşuna əsasən dərsi mərhələlər üzrə planlaşdırır.

Yeni təlim texnologiyalarının mahiyyəti. Ənənə və müasirlik

Praqmatizm cərəyanının nümayəndələrindən biri olan V.Kilpatrik bilik mənbəyi kimi, eksperimentə üstünlük verir. Eksperimenti həqiqətin meyarı hesab edir. Cərəyanın hər iki təmsilçisi təlimin mühüm vəzifəsini şagirdlərə praktik biliklərin verilməsində görürlər.

Praqmatizm fəlsəfi cərəyanında pedosentrizm prinsipi irəli sürülürdü. Pedosentrizm prinsipinə görə təlim-tərbiyə zamanı şagirdlərin marağı, meyli, tələbləri nəzərə alınmalıdır (7,səh. 51). Təlim zamanı şagirdlər üçün elə bir şərait yaradılmalıdır ki, şagird arzuladığını orada görə, tapa bilsin. Qeyd etmək lazımdır ki, yeni təlim texnologiyalarına əsaslanan dərslər məhz bu prinsip əsasında qurulur. Deməli yeni təlim texnologiyalarının metodoloji əsaslarından biri praqmatizmdir.

Neopozitivizm. Praqmatizm cərəyanı ilə bağlıdır. Ancaq konkret elmi (pozitiv) biliklərə əsaslanan fəlsəfi cərəyandır.

Bu cərəyan XX əsrin əvvələrində məntiq elminin yeni formasının, riyaziyyatın əsaslarının tədqiqinə tətbiq edilən riyazi məntiqin əldə etdiyi nailiyyətlərlə əlaqədar yaranmışdır. (Q.Frege, B.Rassel və b.) (21, səh.429).

Neopozitivistlərin proqramı adi dili ideal dillə əvəz etməkdən və mülahizənin (ideyanın) həqiqiliyi üçün verifikasiya (yoxlama, eksperiment) prinsipini tətbiq etməkdən ibarətdir (15, səh.78).

Bu cərəyanın pedaqoji versiyasını işləyən R.Riters, P.Xeret, L.Leqran şagirdlərə sistematik biliklər verməyə qarşı çıxaraq onları “tədqiqatçı” kimi yetişdirməyi, onlarda yaradıcılıq qabiliyyəti formalaşdırmağı lazım bilirlər. Bildiyimiz kimi yeni təlim texnologiyalarının tətbiqinin əsas məqsədlərindən biri şagirdlərin yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf etdirməkdir.

AZERBAYCAN

Çox vaxtı şikayət edirlər ki, əvvəllər təhsil yüksək səviyyədə idi, müəllim – şagird münasibəti indiki dövrdən qat-qat yaxşı idi, müəllimlərin bilik səviyyəsi çox yüksək idi, cəmiyyətdə onlara münasibət tamam başqa idi, müəllim cəmiyyətdə daim öz nüfuz və statusunu qoruyub saxlamağa çalışırdı. Bəs nə oldu ki, indi vəziyyət dəyişdi. Müəllim tədricən öz nüfuzunu itirməyə başladı. Məktəbdə müəllim – şagird münasibəti dəyişməyə başladı. Cəmiyyət yeni yola, bazar idtisadiyyatına qədəm qoydu. Etiraf edək ki, bazar iqtisadıyyatının fəaliyyəti dövründə aşağı səviyyəli əmək haqqı alan müəllim öz maddi vəziyyətini düzəltmək üçün əyri yola əl atdı. Təhsilin bəlası o vaxtdan başladı. Şagirddən hədiyyə, pay, aylıq və sair , nə adlandırırsan- adlandır, alan müəllim şagirdin gözünə dik baxa bilmir, mənəvi cəhətdən özünü saf hesab etmir. İş o yerə çatdı ki, cəmiyyətdə bu geniş yayılmağa başladı və gündəlik məişət hadisəsinə çevrildi. Hətta , ictimaiyyətdə rəy sorğusu aparılan zamanı korrupsiyanın səviyyəsinə görə müəllim yol polisi işçilərindən sonra ikinci yeri tutdu. Təhsilin aqoniyası burda başladı. Özü də burda fərqləndirmək lazım deyil ki, ay bu orta məktəbdi, bu peşə məktəbi və yaxud da ali məktəb. Gündən – günə bu vəziyyət daha da ağırlaşır. İndi vəziyyət elə hal alıb ki, öz işinə məsulıyyətli münasıbət bəsləyən, şagirdlərlə gözəl münasıbət quran, heç bir rüşvətə yaxın düşməyən müəllimi fanat və ya müasir dövrlə ayaqlaşmayan şəxs adlandırırlar.
Bəs bu vəziyyətin aradan qaldırılma yolları varmı? Yəni müəllimlər bu qədər korlanıblar? Xeyr. Bir çox müəllimlər heç də bu halla razı deyillər. Əslində müəllimlərin əksəriyyəti rüşvətxor deyil, onlar halal zəhmətlə yaşamaq istəyirlər. Bəs onda nə etməli?

Müəllimi dolandıra biləcək, onun minimum tələblərini ödəyə bilən əmək haqqı vermək. Bir dəfə məndən soruşdular: “ Əgər bütün müəllimlərə 500 manat əmək haqqı versək təhsildə bir şey dəyişərmi?” Cavab verdim: “Yox “. Əmək haqqının ödənilməsində bərabərçılik prinsipindən əl çəkmək lazımdır. Onu təhsilə işləyən mexanizmə çevirmək lazımdır. Müəllim hiss etməlidir ki, əgər bir ay işinə səhlənkar münasibət bəsləsə o, əmək haqqında öz əklsini tapacaq. Bu necə edilməlidir? Mən deyə bilmərəm . Yəqin ki , bu iqtisadçıların işidir. Əgər əmək haqqının ödənilməsində bu mexanizm təşkil edilsə, təhsildə rüşvətxorluğun qarşısı qismən alınar.

Təhsilin digər problemlərindən biri müəllimlərin peşə səviyyəsinin aşağı olmasıdır. Əgər burda müəllimlərlə kifayətlənsəydik yenə dərd yarı idi. Təhsilə rəhbərlik edən şəxslərin də bir çoxu bu haldadır. Bəzən yeni metodlarla dərsi tədris etməyimə və dəfələrlə onlara bu barədə xəbərdarlıq etməyimə baxmayaraq, hələ də məktəbdə arzu olunmayan şəxsəm. Müəllimlərin fəal təlim metodları ilə tanış olmasını istəməyimə baxmayaraq, bunu nüfuzumun artırılması qayğısına qalmağım kimi başa düşülür. Eyni zamanda mən başqaları kimi ola bilmirəm, onlar kimi “işgüzar” deyiləm.. Onları təhsil çox az maraqlandırır. Özü də belələrinin sayı gündən – günə artır. Bəs nə etmək lazımdır ki, müəllimin öz işinə münasıbəti dəyişsin. Uzun illərdir ki, müəllimlər arasında attestasiya keçirələcəyi haqqında söhbət gedir. Bir Təhsil Naziri kimi mən Misir müəllimi də başa düşürəm. O, müəllimlərin səviyyəsinə çox gözəl bələddir və atestasiyanın hansı “formada” keçirələcəyini də bilir. Ona görə haqlı olaraq atestasıyanın keçirilməsinin əleyhinədir. Lakin, o, istəsə də, istəməsə də atestasiya hər hansı bir formada olsa da keçirilməlidir. Bu, Peşə təhsili sahəsində daha vacibdir. Qəbul imtahanlarında az bal yığan tələbələr Pedoqoji İnstitutlara daxil olduğu kimi müəllimlərin də ən bacarıqsızları Peşə məktəblərinə axışıb. Məsləhətdir ki, atestasiya təhsilin müxtəlif sahələrində müxtəlif vaxtlarda keçirilsun. Təklif olunur ki, əvvəl bu Texniki Peşə Məktəblərində keçirilsin. Onda TPM-lər bacarıqsız və lazımsız kadrlardan azad ola bilər. Dövlət həm artıq vəsait əldə edə bilər, həm də TPM – lər ixtisaslı kadrlarla təmin oluna bilər. Bu həm siravi müəllimlərə, həm də TPM-lərin rəhbərliyinə aiddir. Digər bir tərəfdən gələcəkdə TPM müəllimləri arasında təlimlər keçiriləndə qoy onlara 3 dərəcəli sertifikat verilsin. Bu təlimlərin fəal keçməsinə imkan verər, yəni təlimlərin aktiv keçməsi mexanizmi rolunu oynayar, həm də ilkin səviyyədə müəllimlər arasında seçim etməyə şərait yaradar.

Təhsil sahəsində digər bir problem müəllimlərin təhsildə yeniliyə , fəal təlim metodlarına münasibətidir. Mənə elə gəlir ki, indi də, gələcəkdə də ən böyük problem bu sahədə olacaq. Bir şeyi də qeyd edim ki, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının nəşr etdiyi və institutlara qəbul onlar üzrə keçirilən testlər də şagirdləri əzbərçiliyə yönəldir və bu birbaşa Kurrikulum tələblərinin əleyhinədir. Hər halda müasir dövrdə təhsildə bir çox belə əksliklər var və onlar gələcəkdə də olacaq. Müasir dövrün müəllimi yeniliyə meylli deyidir. O, düşüncə tərzini, iş üsulunu dəyişmək fikrində deyildir. Yeni fənn kurikulumları sahəsində onunla bir həftəlik təlim aparırsan, hamısı olmasa da bir hıssəsı ondan nə tələb edildiyini başa düşmür. Onlar şəxsi iş metodlarının tənqidini onların incidilməsi kimi qəbul edir, belə hesab edirlər ki, onların illərlə əldə etdikləri bilik və bacarıq heç kəsə lazım olmayacaq və onların peşə səriştəliliyi sual altında qalacaq. Belə hesab edirlər ki, işə və şagirdə yeni münasibət , intensiv işləmək tələb edən fəal təlim onların iş prosesində yaranmış nüfuzuna böyük zərbədir. Çox qəribədir ki, bütün bunları bilən müəllim yenidən öyrənməyə , oxumağa meylli deyil, ixtisası artırmağa sərf edilən vaxtı itirilmiş vaxt hesab edir. Onu da bilir ki, gələn il ibtidai siniflərdə yeni fənn kurikulumu üzrə təlimləri başa vuran Təhsil Nazirliyi Təhsil sahəsində islahatı davam etdirərək, digər fənn sahələrinə keçəcək. Təhsil sahəsində innovasiyaları qəbul etməyən müəllimi dəyişdirməyin yolları varmı? Təbii ki, bütün vəziyyətlərdən çıxış yolu olduğu kimi bu vəziyyətdən də çıxış yolu vardır.

Artıq işini yeni təlim üsulları üzərində quran , fəal təlimi daimi iş üslubuna çevirən, bu sahədə dərsliklər yazan, metodiki vəsaitlər nəşr edən bir çox müəllim və metodistlər vardır. Onları pedoqoji ictimaiyyət arasında təbliğ etmək, mükafatlandırmaq, onların işini yaymaq lazımdır. Belələrinə daha çox diqqət yetirmək, KİV – də və Televiziya verilişlərində onlara yer ayırmaq lazımdır. Qoy onlar öz işlərini bacardıqca daha çox təbliğ etsinlər. Digər bir yol isə məcburiyyət yoludur. Dövlət tədricən təhsildə islahat keçirir. İbtidai siniflərdə yeni fənn kurikulumları üzrə təlim başa çatmaq üzrədir. Qeyri-rəsmi də olsa dövlət məktəblərin yeni iş üsuluna keçməsini tələb etməli və bu üsula keçmiş məktəblər isə fərqləndirilməlidir.

Orta məktəblərin ən böyük problemlərindən biri də müəllim – şagird münasibəti problemidir. Təhsil müəssisəsində demək olar ki, vaxtın çoxusu bu problemin həllinə sərf olunur. Neçə illik təcrübə bunu göstərir. Uşaq psixologiyasına bələd olmayan, adicə psixoloji temperamentlərdən bixəbər, uşaq pedoqogikasının xüsusiyyətlərini bilməyən müəllim adi bir hərəkət, adi bir söz üstündə elə bir problem yaradır ki, sonra bu problemin həllinə həftələr , aylar sərf olunur. Nəticədə təlim – tərbiyə prosesi pozulur, nə qədər adam bu problemin həllinə cəlb olunur. Müəllim dərk edə bilmir ki, problem uşaqda deyil, onun özündədir. Bəzən yaranmış bu problemin həllinə təhsilə rəhbərlik edən təşkilatlar da cəlb olunur. Bu heç də kiçik problem deyil. Lakin, həlli mümkün olan problemdir. Həm ali məktəblərdə, həm orta məktəb müəllimlərinə pedoqogika və psixologiyadan kurslar təşkil olunmalıdır. Bu kurslardan keçmək onlar üçün məcburi olmalıdır. Qoy onlar məcburi də olsa bu kurslardan keçsinlər, pedoqogika və psixologiyanın ən vacib qaydalarına bələd olsunlar. Düzdür, heç demək olmaz ki, bu kurslardan keçən kimi onların hamısı bu sahədə ustalaşacaqlar. Hər halda müəyyən bir hissəsinin də olsa, bu sahədən xəbəri olacaq.

Bu heç də təhsildə olan problemlərin hamısının təsviri deyildir. Demək olar ki, onun çox cüzi bir hissəsidir. Amma, bu problemlər müasir dövrdə təhsilin mənə elə gəlir ki, ən əsas və kardinal problemləridir. Onların həllindən çox şey asılıdır.