Lənkəran xanlığının tarixinə dair

Azərbaycan vilayəti geniş əraziləri əhatə edən Səfəvilər imperiyasının mərkəzi vilayəti idi. Dövlətin digər əraziləri, vilayətləri Azərbaycandan idarə olunurdu. Azərbaycan şəhərlərindən Təbriz dövlətin siyasi mərkəzi, Ərdəbil isə dini mərkəzi idi. Təbriz XVI əsrin ortalarında öz mövqeyini əldən verdisə də, Ərdəbil dini mərkəz kimi imperiyanın bütün mövcudluğu dövründə öz rolunu saxladı.
Səfəvilər dövrü Azərbaycanını səciyyələndirən digər mühüm cəhət ölkənin bütün ərazilərinin vahid dövlətin tərkibində birləşməsi idi. Bu baxımdan səfəvilər dövrü başqa dövrlərdən fərqlənir. Səfəvilər ilk növbədə az-çox öz müstəqilliyini mühafizə etmiş dövlət qurumlarını ləğv etdi; 1538-ci ildə şirvanşahların, 1551-ci ildə Şəki məliklərinin fəaliyyətinə son qoyuldu. Beləliklə də, Azərbaycanın bütün əraziləri bir dövlətin tərkibində vahid şəkildə birləşdirildi. Bu səfəvilərin fəaliyyətində ən mühüm müsbət hal kimi qiymətləndirilir. Azərbaycanın vahid şəkildə mövcudluğu iki əsrə qədər mühafizə olundu.
Səfəvilər dövlətinin təsisi və fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycanın, bir vilayət kimi, hüdudları da genişləndi. Bu cəhət ölkənin şimali-qərb istiqamətində daha bariz şəkildə nəzərə çarpır. Səfəvilərin apardığı siyasət bu bölgədəki ərazilərimizin çoxalmasına gətirib çıxardı. Müasir Borçalı mahalı, Göycə mahalı tam şəkildə Azərbaycan vilayətinin tərkibində idi. Azərbaycanın həmin bölgədəki sərhədləri təxminən Tiflisə yaxın ərazidən keçirdi. Kartli və Kaxetiya əraziləri də Azərbaycan vilayətinin tərkibində idi. Səfəvilər dövlətinin şimali-qərb ərazilərinin əsasını Azərbaycan və qismən də, Gürcüstan əraziləri əhatə edirdi. XVIII əsr müəllifi Azər Beydili yazır ki, Azərbaycan sərhədləri ilk vaxtlarda Fars (Əcəm) İraqı, Gürcüstan, Ermənistan, Kürdüstan, Şirvan, Muğan əraziləri ilə hududlanırdı, hal-hazırda isə bütün Şirvan, Muğan, Gürcüstan və Ermənistan Azərbaycanın tərkibinə daxildir.

Səfəvilər dövrü Azərbaycanının tarixi-siyasi coğrafiyası

XV əsrin sonları — XVI əsrin ilk illəri Azərbaycanda Ağqoyunlular dövlətinin zəifləməsi, parçalanması və süqutu və Səfəvilər dövlətinin təsisi ilə səciyyəvidir. Bilindiyi kimi, səfəvi şeyxləri uzun müddət hakimiyyət uğrunda mübarizə aparmış, əvvəlcə Ərdəbildə şiəlik məzhəbinin başçıları kimi tanınmışlar, sonra isə ağqoyunlular dövründə yaranmış siyasi vəziyyətdən istifadə edərək hakimiyyətə gəlmişlər. Bu işdə Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər və əlbəttə, I İsmayılın fəaliyyəti mühüm rol oynamışdır. 1501-ci ildə İsmayılın qurduğu Səfəvilər dövləti 1736-cı ilə kimi fəaliyyət göstərmiş və 236 il mövcud olmuşdur.
Səfəvilər dövləti geniş əraziləri əhatə edirdi. Onun tərkibinə Azərbaycan, Ermənistan, Şərqi Gürcüstan, Kiçik Asiyanın şərq hissəsi və demək olar ki, bütün İran ərazisi daxil idi. Dövlətin cənub sərhədləri İran (Fars) körfəzindən, şimal sərhədləri Dərbənd mahalının şimalından, şərq sərhədləri Amu-Dərya çayından, qərb sərhədləri isə Kiçik Asiya və Gürcüstan ərazilərinin təxminən ortasından keçirdi. Səfəvilər orta əsrlər Şərqində fəaliyyət göstərmiş böyük imperiyalardan idi. Dövlətin paytaxtları müxtəlif dövrlərdə Təbriz, Qəzvin (1555) və İsfahan (1598) şəhərləri olmuşdur.

Azərbaycan vilayəti geniş əraziləri əhatə edən Səfəvilər imperiyasının mərkəzi vilayəti idi. Dövlətin digər əraziləri, vilayətləri Azərbaycandan idarə olunurdu. Azərbaycan şəhərlərindən Təbriz dövlətin siyasi mərkəzi, Ərdəbil isə dini mərkəzi idi. Təbriz XVI əsrin ortalarında öz mövqeyini əldən verdisə də, Ərdəbil dini mərkəz kimi imperiyanın bütün mövcudluğu dövründə öz rolunu saxladı.
Səfəvilər dövrü Azərbaycanını səciyyələndirən digər mühüm cəhət ölkənin bütün ərazilərinin vahid dövlətin tərkibində birləşməsi idi. Bu baxımdan səfəvilər dövrü başqa dövrlərdən fərqlənir. Səfəvilər ilk növbədə az-çox öz müstəqilliyini mühafizə etmiş dövlət qurumlarını ləğv etdi; 1538-ci ildə şirvanşahların, 1551-ci ildə Şəki məliklərinin fəaliyyətinə son qoyuldu. Beləliklə də, Azərbaycanın bütün əraziləri bir dövlətin tərkibində vahid şəkildə birləşdirildi. Bu səfəvilərin fəaliyyətində ən mühüm müsbət hal kimi qiymətləndirilir. Azərbaycanın vahid şəkildə mövcudluğu iki əsrə qədər mühafizə olundu.
Səfəvilər dövlətinin təsisi və fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycanın, bir vilayət kimi, hüdudları da genişləndi. Bu cəhət ölkənin şimali-qərb istiqamətində daha bariz şəkildə nəzərə çarpır. Səfəvilərin apardığı siyasət bu bölgədəki ərazilərimizin çoxalmasına gətirib çıxardı. Müasir Borçalı mahalı, Göycə mahalı tam şəkildə Azərbaycan vilayətinin tərkibində idi. Azərbaycanın həmin bölgədəki sərhədləri təxminən Tiflisə yaxın ərazidən keçirdi. Kartli və Kaxetiya əraziləri də Azərbaycan vilayətinin tərkibində idi. Səfəvilər dövlətinin şimali-qərb ərazilərinin əsasını Azərbaycan və qismən də, Gürcüstan əraziləri əhatə edirdi. XVIII əsr müəllifi Azər Beydili yazır ki, Azərbaycan sərhədləri ilk vaxtlarda Fars (Əcəm) İraqı, Gürcüstan, Ermənistan, Kürdüstan, Şirvan, Muğan əraziləri ilə hududlanırdı, hal-hazırda isə bütün Şirvan, Muğan, Gürcüstan və Ermənistan Azərbaycanın tərkibinə daxildir.

Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, səfəvilər Azərbaycanının, mərkəzi vilayət kimi, ərazisi bütün orta əsrlər Azərbaycanının ən geniş, əhatəli ərazisi olmuşdur. Göstərildiyi kimi, bu dövr Azərbaycanı bir tərəfdən bütün ərazilərinin vahid dövlətin tərkibində birləşməsi ilə diqqəti cəlb edirsə, digər tərəfdən torpaqlarının çoxluğu, hüdudlarının genişliyi ilə fərqlənirdi. Bununla belə, ölkə ərazisinin nə qədər olduğunu bir mənalı söyləmək mümkün deyil. Təxmini hesablamalar Azərbaycanın həmin dövrdəki ərazilərinin 400.000 kv. km-dən artıq olduğunu deməyə imkan verir.
Səfəvilər dövründə Azərbaycan vilayəti inzibati-ərazi bölgüsü baxımından bəylərbəyliklərə ayrılmışdı. Azərbaycanda 4 bəylərbəylik var idi: Azərbaycan (və ya Təbriz) bəylərbəyliyi; Şirvan bəylərbəyliyi; Qarabağ (və ya Gəncə) bəylərbəyliyi; Çuxur Səəd (və ya İrəvan) bəylərbəyliyi.

Azərbaycan (Təbriz) bəylərbəyliyinin mərkəzi Təbriz şəhəri idi. Onun cənub sərhədləri Zəncan, Sultaniyə, Bidlis, Van ərazilərinə çatırdı. Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibinə Talış, Astara, Qaradağ, Vərqaxan, Sarab, Mişkin, Kapanat, Xoşkrud, Gərmrud, Muğan, Ucarud, Zunuz, Cors, Marağa, Urmiya, Xoy, Salmas, Lahıcan, Saucbulaq, Mərənd və s. mahallar daxil idi. Dövrün mənbələrində Ərdəbil və Xalxalın Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil olduğu göstərilmir. Bunun, irəlidə görəcəyimiz kimi, müəyyən səbəbləri olmuşdur. Əksinə Sulta-niyə ərazisi Azərbaycan (Təbriz) bəylərbəyliyinin tərkibində idi. Bunun səbəbi Sultaniyə mahalının əhalisinin etnik və dil baxımından Azərbaycan əhalisi ilə yaxınlığı olmuşdur. Ümumiyyətlə, 18 mahalı birləşdirən Təbriz bəylərbəyliyi Muğan ərazisini də əhatə edirdi. Təbriz bəylərbəyliyi ərazisində sonralar bir neçə müstəqil xanlıq — Təbriz, Urmiya, Xoy, Marağa, Qaradağ, Sarab və s. xanlıqlar təşəkkül tapdı.

Şirvan bəylərbəyliyinin mərkəzi Şamaxı şəhəri idi. Bəylərbəyliyin cənub sərhəddi Kür çayı, şimal sərhəddi Samur çayı və Böyük Qafqaz sıra dağlarının ətəklərindən keçirdi. Dərbənd ərazisi də Şirvan bəylərbəyliyinin tərkibində idi. Dərbənddən şimalda olan Dağıstan əraziləri farsdilli mənbələrdə «Diyari-Çərkəs» (Çərkəs diyarı) adlanırdı. Bəylərbəylik qərbdə Kartli və Kaxetiya ərazisinə çatırdı. Şirvan bəylərbəyliyinin tərkibinə Salyan, Bakı, Quba və Kolxan, Dərbənd, Şəki, Ərəş, Alpaut, Ağdaş, Mahmudabad, Çəmişgizək (Kürün sol sahilində, Şamaxının qərbində) əraziləri daxil idi. Bəylərbəyliyin ərazisində Quba, Şamaxı, Bakı, Dərbənd və Şəki xanlıqları təşəkkül tapdı.

Səfəvilər dövründə Azərbaycanın inzibati-ərazi bölgüsündə olan digər 2 bəylərbəyliyin -Qarabağ (Gəncə) və Çuxur-Səəd (Irəvan) bəylərbəyliklərinin ərazisi barədə tarixi faktlar daha çoxdur. Məlum olduğu kimi, osmanlı Türkiyəsi Gəncə-Qarabağ əyaləti barədə 2 dəfə müfəssəl dəftərlər tərtib etmişdir. 1593-cü və 1727-ci illərdə tərtib olunmuş həmin dəftərlərdə əyalətin ətraflı şərhi verilir. Onları müqayisə etdikdə XVI əsrin sonu — XVIII əsrin əvvəllərində Gəncə-Qarabağ əyalətinin ərazisinin əsaslı dəyişikliyə uğramadığı bəlli olur. Aşağıdakı cədvəllər bunu daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırır:
Deməli, Gəncə-Qarabağ əyaləti 1593-cü ildə osmanlılar tərəfindən tərtib olunmuş «İcmal dəftəri»nə görə 7 sancaqdan və onların tərkibindəki 36 nahiyədən ibarət olmuşdur.
1727-ci ilin dəftərində həmçinin 3 şəhər (Gəncə, Bərdə və Xılxına) və 1 qalanın (Lori) mövcudluğu da qeyd edilmişdir. Lakin, cədvəlin 8-ci bölgüsündəki 5 nahiyənin hansı livaya (sancağa) aid olduğu bilinmir. Bununla belə, onların 1593-cü ildə mövcud olmuş Xaçın sancağına daxil olduğunu söyləmək mümkündür. Belə ki, XVI əsrin sonunda Xaçın sancağı həmin 5 nahiyənin 2-sini — Xaçın və Çelaberdi özündə birləşdirirdi.

Gəncə-Qarabağ əyalətinin 1727-ci ildəki inzibati-ərazi bölgüsü

Cədvəldən göründüyü kimi, əyalətin sərhədləri şimalda Kür çayı boyunca şimali-qərbə doğru, cənubda isə Kür-Araz qovşağından Araz çayı boyunca cənubi-qərbə doğru uzanmışdır. Qərbdə sərhədlər Çuləndər, Bərgüşad, Həkəri, Keştasf, Keştək, Gəncəbasar, Qaraqaya, Türkənlər, Tavus və Həsənlu nahiyələrinin qərbindən (bəzilərinin cənubi-qərbindən), Göycə gölünün şərqindən keçərək şimala doğru davam etmiş, Tiflis əyalətinə daxil olan Borçalı və Taşır nahiyələri ilə həmsərhəd olan Lori qəzasına gedib çatmışdır. Lori ərazisi bu əyalətin tərkibində olmuşdur. Osmanlılar dövründə Qafqazda ən böyük inzibati-ərazi vahidi olan Gəncə-Qarabağ əyalətinin əhalisinin sayı hesablamalara görə 121.975 nəfər olmuş, bunun 65,9%-ni türklər (80.340 nəfər), 31%-ni ermənilər (37.885 nəfər) və 3,1%-ni kürdlər (3.750 nəfər) təşkil etmişdir. Bəylərbəylik əsasən qacar tayfasından olan Ziyadoğlular nəsli tərəfindən idarə olunmuşdur. Onun ərazisində sonralar Qarabağ və Gəncə xanlıqları təşəkkül tapmışdır.
Çıtxıtr-Səəd bəylərbəyliyinin mərkəzi İrəvan şəhəri idi və İrəvan bəylərbəyliyi kimi də tanınırdı. Çuxur-Səəd Arazın hər iki sahilindəki düzənlikləri əhatə edirdi. Bəylərbəyliyin tərkibinə Naxçıvan (XVII əsrdən), Maku, Paşak və s. ərazilər daxil idi. Bilindiyi kimi, Çuxur-Səəd bəylərbəyliyinin ərazisi müəyyən vaxtlarda osmanlı Türkiyəsinin tərkibində olmuş və İrəvan əyaləti statusu ilə tanınmışdır. Osmanlılar burada da iki dəfə məlumat xarakterli dəftərlər tərtib etmiş və əyalətin vergi ödəmə imkanını müəyyənləşdirmişlər. 1728-ci il tarixli «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri»ndən aydın olur ki, əyalət ərazi-inzibati bölgüsü baxımından aşağıdakı hissələrə bölünmüşdü: İrəvan şəhəri, Qırxbulaq, Karbi, Maku, Xınzirək, Karni, Vedi, Dərəçiçək, Abaran, Göycə, Məzrəə, Sürməli, İğdır, Aralıq, Şərur, Sədərək, Zərzəmin nahiyələri, Şuragöl livası və Naxçıvan sancağı. XVI əsrin I yarısında İrəvan və Naxçıvan əraziləri ustaclu qızılbaş qəbiləsinin məskəni olmuşdur. Sonralar Çuxur-Səəd bəylərbəyliyi qacar qəbiləsi tərəfindən idarə olunurdu. İrəvan (Rəvan) şəhəri və mahalı əsrlər boyu türklər tərəfindən idarə olunmuşdur. Ermənistan Respublikası ensiklopediyasında verilmiş məlumat bu baxımdan diqqəti cəlb edir: erməni tarixçisi Kaxin Ovaoannes Şaxxatunyan dəqiq xronologiya üzrə XIV əsrin sonlarından başlayaraq 438 il ərzində (1390-1828-ci illərdə) İrəvanın ərazisinə Naxçıvanın azərbaycanlı hakimlərinin başçılıq etdiyini xəbər verir. Sonralar bəylərbəyliyin ərazisində İrəvan və Naxçıvan xanlıqları meydana gəldi.

Səfəvilər dövründə Azərbaycanın bir neçə ərazisi adı çəkilən bəylərbəyliklərin tərkibinə daxil olmamışdır. Ərdəbil və Xalxal əraziləri bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Ərdəbil Səfəvilər xanə-danının dini mərkəzi, şiəliyin məskəni olduğundan xüsusi idarə statusuna malik idi və səfəvi şeyxləri tərəfindən idarə olunurdu. Ərdəbilin cənubunda, Gilanın (Dar ül-mərz) cənubi-qərbində yerləşən Xalxal ərazisi isə şah sarayının təyin etdiyi məxsusi hakimlər tərəfindən idarə olunurdu və buna görə də, Təbriz bəylərbəyliyinə daxil deyildi.

Məlum olduğu kimi, Səfəvilər dövlətinin təsisi osmanlı Türkiyəsinin mənafeyinə toxunurdu. Odur ki, XVI-XVIII əsrin I rübündə qısa fasilələrlə davam edən səfəvi-osmanlı müharibələri baş verdi. Bu müharibələr əslində Cənubi Qafqaz, Kürdüstan və İraq ərazilərini, strateji və beynəlxalq ticarət yollarını ələ keçirmək uğrunda aparılmış və dini pərdə altında həyata keçirilmişdir; tərəflər sünni-şiə məsələsi ətrafında mübahisələrə girişərək öz niyyətlərinə nail olmağa çalışırdı. Həmin müharibələr 7 mərhələdə həyata keçirilmişdir və onların əksəriyyəti Azərbaycan ərazisini də əhatə etmişdir. Səfəvi-osmanlı müharibələri Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyasına ciddi təsir göstərmiş və ölkə ərazisinin azalıb-çoxalmasına, sərhədlərinin daralıb-genişlənməsinə, inzibati-ərazi bölgüsündə dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Tərəflər arasında bağlanmış sülh müqavilələrinin şərtlərinə uyğun Azərbaycan ərazisi də təbəddülata uğramışdır. Osmanlı-səfəvi müharibələrinin şərhinə varmadan tərəflər arasında bağlanmış müqavilələri (Azərbaycana təsiri baxımından mühüm olanlarını) nəzərdən keçirmək ölkənin tarixi-siyasi coğrafiyasında baş verən dəyişiklikləri xronoloji olaraq izləmək imkanı verir.
1514-1555-ci illərdə davam etmiş səfəvi-osmanlı müharibəsi Amasiya sülhü ilə başa çatdı (29.05.1555). Azərbaycanda möhkəmlənə bilməyən osmanlılar İraqi-Ərəb, Qərbi Ermənistan və Qərbi Gürcüstan ərazilərini ələ keçirdilər. Qars rayonu iki dövlət arasında bitərəf zona elan olundu. Azərbaycan ərazisi Səfəvilər dövlətinin tərkibində qalsa da, məhz bu müharibə nəticəsində dövlətin paytaxtı Təbrizdən Qəzvinə köçürüldü və Təbriz ölkə idarəsindəki yüksək mövqeyindən məhrum oldu.

Səfəvi-osmanlı müharibələrinin 1578-1590-cı illərdə baş vermiş ikinci mərhələsi Azərbaycanın taleyində daha ciddi rol oynadı, ölkə ərazisinin iki hissəyə parçalanmasına səbəb oldu. 1590-cı il martın 21-də bağlanmış İstanbul sülhünə görə bütün Azərbaycan (Qaradağ, Ərdəbil və Talış əyalətləri istisna olmaqla), Ermənistan, Gürcüstan, habelə İranın qərb vilayətləri (Nəhavənd, Luristan və s.) Osmanlı imperiyasına birləşdirildi. Zəbt olunmuş ərazilərdə paşalıq və sancaqlıqlar təşkil olundu. İki dövlət arasında bölünən Azərbaycan ərazisində aşağıdakı sərhəd xətti müəyyənləşdirildi: cənubi-qərbdə Marağa mahalının şərqindən (Miyanə, Sarab, Əhər şəhərlərinin qərb tərəfindən) şimala istiqamətlənən sərhəd xətti Xudafərin körpüsünə çatırdı və oradan düz şərqə tərəf uzanıb Bərzənd şəhərinin cənubundan keçərək Lənkəranın şimalında Xəzərə birləşirdi. Azərbaycanın Zəncan, Sultaniyə, Kağızkonan, Miyanə, Xalxal, Sarab, Ərdəbil, Xiyav, Əhər, Astara, Lənkəran şəhərləri səfəvilərin ixtiyarında qalmışdı. Səfəvilər dövlətinin tərkibində qalmış ərazilər vahid bəylərbəylikdə birləşdirildi. Azərbaycanın qalan ərazisi isə, istər cənub, istərsə də, şimal torpaqları osmanlıların nüfuz dairəsinə keçmişdi. Göründüyü kimi, 1590-cı il müqaviləsi vahid Azərbaycan ərazisinin 2 hissəyə parçalanmasına səbəb oldu və ölkənin tarixi-siyasi coğrafiyasına əsaslı təsir göstərdi. Çox keçmədən paytaxt yenidən dəyişildi və Qəzvindən İsfahana köçürüldü (1598). Nəticədə Azərbaycan dövlətin mərkəzi vilayətindən ətraf vilayətinə çevrildi. Osmanlılar isə Azərbaycan torpaqlarında yeni inzibati bölgü apardılar. Ölkənin mühüm məntəqələrində hərbi qarnizonlar yerləşdirildi. Şirvan Şamaxı və Dərbənd vilayətlərinə bölündü və onlara tabe olan dairələrlə — sancaqlarla birlikdə, ayrı-ayrı bəylərbəyliklərə çevrildi. Şamaxının tərkibinə 16 sancaq (Şamaxı, Lahıc, Ağdaş, Qəbələ, Salyan, Zərdab, Şəki, Bakı, Səədru, Qaraulus, Diku, Siryan, Osmani, Xudat (Xudavərd), Mahmudabad, Ərəş), Dərbəndin tərkibinə isə 8 sancaq (Dərbənd, Şabran, Axtı, Quba, Müskir (Müşkür), Kürə, Çıraq və Rustov) daxil idi. Bu bölgü növbəti səfəvi-osmanlı müharibəsinə kimi dəyişilmədi.

Səfəvi-osmanlı müharibələrinin 1603-1612-ci illərdə baş vermiş üçüncü mərhələsində səfəvilər görkəmli qələbə əldə etdilər, Azərbaycan, Ermənistan və Şərqi Gürcüstan ərazisi geri qaytarıldı. Bu işdə I Şah Abbasın (1587-1629) xüsusi rolu olmuşdur. 1612-ci ildə İstanbulda bağlanmış sülhün şərtlərinə görə osmanlılardan geri alınmış ərazilər Səfəvilər dövlətinin tərkibində qaldı. Azərbaycan ərazisi yenidən vahid şəkildə, bir dövlətin tərkibində birləşdi. 1616-1618-ci illərdə aparılmış səfəvi-osmanlı müharibələri İstanbul sülhünün şərtlərinin təsdiqlənməsi ilə nəticələndi. 1618-ci il sazişinə görə, iki dövlət arasında sərhədlər 1555-ci ilin sərhədlərinə uyğunlaşdırıldı və qərbdə Maku, İrəvan və Tiflisin qərb istiqamətindən müəyyənləşdirildi.

1623-1639-cu illərdə davam etmiş səfəvi-osmanlı müharibəsi Qəsri-Şirin sülhü ilə başa çatdı (17.05.1639) və onun şərtlərinə görə, İraqi-Ərəb Osmanlı imperiyasına qatıldı, iki dövlət arasındakı sərhəd 1612-ci il müqaviləsi əsasında təsdiq edildi. Bu vəziyyət təxminən bir əsrə qədər sabit qaldı.
Səfəvi-osmanlı müharibələrinin sonrakı mərhələsində (1723-1727) osmanlılar yenidən Azərbaycanın Marağa, Xoy, Naxçıvan, Ordubad, Təbriz, Gəncə, Ərdəbil ərazilərini və eləcə də, Şərqi Gürcüstan, Şərqi Ermənistan və Qərbi İranı zəbt etdilər. Onların qələbəsi Rusiyanın Xəzər dənizi hövzəsindəki mənafeyinə ciddi təhlükə törədirdi. Bilindiyi kimi, hələ 1722-23-cü illərdə rus qoşunları Dərbənddən Ənzəliyə qədər Xəzər dənizi sahillərini işğal etmişdi. Həmin ərazilər 1723-cü il sentyabrın 23-də bağlanmış Rusiya-İran müqaviləsinə əsasən Rusiyanın tərkibinə keçdi. Rusiya ilə Türkiyə arasında müharibə təhlükəsi yaransa da, razılıq əldə olundu. Azərbaycan ərazisinin müəyyən hissəsi osmanlıların, bir hissəsi Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Osmanlılar tutduqları ərazilərdə yenidən inzibati-ərazi bölgüsü apardılar və sancaqlar sistemi tətbiq edildi.
Səfəvi-osmanlı müharibələrinin son mərhələsində (1730-1736) Nadirin müvəffəqiyyətli hərbi yürüşləri nəticəsində İstanbul sülhü bağlandı (17.10.1736). Onun şərtlərinə görə 1723-cü ildən başlayaraq osmanlılar tərəfindən işğal olunmuş bütün ərazilərin geri qaytarılması razılaşdırıldı. Lakin müqavilənin şərtləri həyata keçirilmədi. Sonralar Nadir şahın apardığı uğurlu müharibələr 1746-cı ildə tərəflər arasında yeni sülh müqaviləsinin bağlanması ilə başa çatdı və osmanlılar 1639-cu ilin sərhəd zonalarını tanımalı oldular.
Göründüyü kimi, səfəvi-osmanlı müharibələri Azərbaycanın ictimai-iqtisadi, mədəni həyatı ilə yanaşı ölkənin tarixi-siyasi coğrafiyasına da ciddi təsir göstərmiş, Azərbaycan ərazilərinin əldən-ələ keçməsinə, inzibati-ərazi bölgüsü baxımından dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. Lakin, ayrı-ayrı vaxtlarda ölkə ərazisinin osmanlıların nüfuz dairəsində olmasına baxmayaraq, səfəvilərin fəaliyyətinin əksər dövrlərində Azərbaycan vahid halda onların nüfuz dairəsində olmuşdur.

Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası baxımından səfəvi şahı I Şah Abbasın həyata keçirdiyi islahatlar müəyyən maraq doğurur. Tarixi ədəbiyyatda həmin islahatlar ikili qiymətlən-dirilir. Bir qisim tədqiqatçılar Şah Abbasın fəaliyyətinə müsbət, digərləri mənfi qiymət verirlər. Bilindiyi kimi, Şah Abbasın həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində Səfəvilər dövləti özünün Azər-baycan dövləti mahiyyətini itirib İran (fars) dövləti mahiyyəti kəsb edir. Dövlətin idarəsinə farsların cəlb olunması səfəvilərin mövqeyinə ciddi təsir göstərdi. Dövlət hüquqi cəhətdən səfəvi sülaləsinə mənsub olaraq qalsa da, onun idarəsində farslar əsas qüvvəyə çevrildilər. Paytaxtın İsfahana keçirilməsi isə Azərbaycanın Səfəvilər dövlətindəki aparıcı mövqeyinə ziyan vurdu və Azərbaycan dövlətin ətraf vilayətinə çevrildi. Şah Abbasın fəaliyyətinin bu cür nəticələnməsi əlbəttə Azərbaycan dövlətçiliyinə mənfi təsir göstərdi. Digər tərəfdən Şah Abbasın hakimiyyətə gəldiyi dövrdə Səfəvilər dövləti və eləcə də, Azərbaycan tənəzzül dövrü keçirirdi və dövlətin müxtəlif hissələrə parçalanması, qonşu dövlətlər, xüsusilə də, osmanlı Türkiyəsi tərəfindən zəbt olunması təhlükəsi göz qabağında idi. Şah Abbasın islahatları bu təhlükənin qarşısını aldı. Bir tərəfdən Səfəvilər dövləti öz itirilmiş qüdrətini bərpa edə bildi, digər tərəfdən Azərbaycan vilayəti yenidən vahid şəkildə birləşdirildi və bir dövlətin tərkibində qaldı. Azərbaycan siyasi idarəçilik baxımından ikinci plana çəkilsə də, dini baxımdan dövlətin mərkəzi vilayəti olaraq fəaliyyətini davam etdirdi. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda Şah Abbasın fəaliyyəti və həyata keçirdiyi tədbirlər, islahatlar müsbət qiymətləndirilməlidir. Məhz onun dövründə möhkəmlənmiş Səfəvilər dövləti sonralar 140 ildən çox mövcud oldu və Azərbaycan öz vahidliyini, demək olar ki, qoruyub saxladı.

Səfəvilərin etnik mənsubiyyətləri barədə müxtəlif və elmi əsasa malik olmayan mülahizələr mövcuddur. Onların kürd (Zəki Vəlidi Toğan, Ə.Kəsrəvi, S.Rəhimzadə, N.Şeybani), İran (M.Müşkür) mənşəli olduqları iddia olunur və beləliklə də, Səfəvilər dövlətinin guya əvvəldən İran dövləti olduğu vurğulanır. Akad. V.V.Bartold, İ.P.Petruşevski, O.Ə.Əfəndiyev və s. tədqiqatçılar bu cür mülahizələrin elmi əsasa malik olmadığını dəfələrlə qeyd etmişlər. V.V.Bartold yazır ki, səfəvilər «Ərdəbil şeyxləridir, şübhəsiz fars deyil, türk mənşəlidirlər». İ.P.Petruşevski isə ilk səfəvilərin ana dilinin azərbaycan dili olduğunu göstərir. İlk mənbələrin («Səffat əs-səfa») məlumatı da bunu təsdiq edir. Səfəvilərin əsasını qızılbaş tayfaları təşkil edirdi. Onların tərkibində şamlu, rumlu, ustaclu, təkəli, zülqədər və s. tayfalar əsas yer tuturdular. Səfəvilərin fəaliyyətində həmçinin əfşar, qacar, varsaq, bayat, qaramanlı, barahlı, alpaut, ərəşli, qazaxlı və s. türkdilli tayfalar da yaxından iştirak etmişlər. Bununla yanaşı ölkə əhalisinin tərkibində irandilli və alban tayfaları müəyyən yer tuturdu. Azərbaycan çoxsaylı qəbilələri birləşdirən ölkə olaraq qalırdı.
Səfəvilərin fəaliyyəti Azərbaycanda dövlətçilik ənənələrinin inkişafına və möhkəmlənməsinə xidmət etdi. Sələflərinin təcrübəsindən faydalanan səfəvilər Azərbaycan dövlətçiliyini daha iki əsr davam etdirə bildilər. Dövlət idarəçiliyində yerli ənənələrdən istifadəyə üstünlük verildi.

Səfəvilərin fəaliyyəti əhalinin dini görüşlərində ciddi təbəddülatın əmələ gəlməsinə səbəb oldu. Azərbaycanın, xüsusilə Təbriz əhalisinin əksəriyyəti sünni olmasına baxmayaraq, Ərdəbil şiəliyin mərkəzi kimi şöhrətlənmişdi. Ərdəbil şeyxləri (Cüneyd, Heydər) hələ XV əsrdə şiə təriqətini yaymaqda davam etmişlər və son nəticədə bu təriqətin varisləri kimi məşhurlaşmışlar. I İsmayıl hakimiyyətə gələn kimi ilk növbədə, yəni 1501-ci ilin payızında şiəliyi dövlət məzhəbi elan etdi. Şiə fanatiki hesab olunmayan I İsmayılın dini islahatı ilk növbədə vahid Azərbaycan, mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq məqsədindən doğurdu və öz zəmanəsi üçün müsbət hal idi. Lakin, onun bu addımı da tarixşünaslıqda ikili qiymətləndirilir. Şiəliyin möhkəmləndirilməsi ilə Azərbaycanın vahidliyinə, Səfəvilər dövlətinin təsisinə və qüvvətləndirilməsinə nail olan Şah İsmayıl, eyni zamanda, bəlkə özü də hiss etmədən, müsəlman aləmini uçuruma yuvarladı, türk dünyası arasında ciddi qarşıdurma yaratdı. Məhz həmin anlardan pisləşən Türkiyə-İran müna-sibətləri indi də gərgin olaraq qalır və bu əslində İranda yaşayan azərbaycanlılarla (şiələrlə) Türkiyə türklərinin (sünnilərin) qarşıdurmasına çevrilmişdir.

tarix elmləri doktoru,professor Vaqif Ziyəddin oğlu Piriyev
AZƏRBAYCANIN TARİXİ-SİYASİ COĞRAFİYASI

• Teqlər:
• Səfəvilər dövləti
• , Azərbaycan tarixi
• , Səfəvilər

Lənkəran xanlığının tarixinə dair

1747-ji ildə Nadir Şah Əfşarın öldürülməsindən sonra Azərbayjan ərazisində yaranan müstəqil xanlıqlardan biri də Lənkəran xanlığı idi. «İlk Azərbayjan xanlıqlarının meydana çıxması XVII əsrin sonlarına təsadüf edir. O zaman Quba və Talış (Lənkəran-İ.M.) xanlıqları mövjud idi: irsi hakimlər tərəfindən idarə olunan bu xanlıqlar ölkə adlanırdı [2, s.356]». Fikrimizjə, bu xanlıqların ölkə adlandırılması heç də onların müstəqil olduqlarını bildirmir. Məlumdur ki, Səfəvi inzibati bölgüsündə «ölkə»lər bəylərbəyliklərə tabe olan, lakin, ya şah fərmanı ilə təyin olunan bir hakim, ya da hər hansı bir jamaata verildiyindən, yenə də şah tərəfindən səlahiyyətləri təsdiq olunan jamaat bəyi tərəfindən idarə olunurdu. Hər iki halda «ölkə»ni idarə edən şəxsə hakim deyilirdi [5, s.33-34]. Fikrimizi Hajı Zeynalabdin Şirvaninin məlumatı da təsdiq edir: «Talış vilayəti həmişə Azərbayjana və Təbriz bəylərbəyliyinə, bəzən isə Gilana tabe olub. Nadirdən sonra heç kimə tabe olmamışdır [50, s.157]».
Lənkəran xanlığının yaranmasını ilk dəfə F.S.Əsədov tədqiq etmişdir [6; 7]. Lakin müəllif 1703-jü ildən 1747-ji ilədək xanlığın yaranmasını çox konkret vermiş, bir çox hadisələri heç işıqlandırmamışdır. F.Əsədov həmçinin Seyid Abbasın hakimiyyətə gəlməsini Nadir Əfşarın şah elan olunmasından sonraya aid etmişdir. Bizim əldə etdiyimiz məlumata görə isə Seyid Abbas haqqında fərman 1654-jü ildə verilmişdir. Müəllif Seyid Abbasla Mir Abbası qarışdırır, bu dövrdə xanlığın ərazisində hakim olan xanların Rusiya, İran, Osmanlı ilə əlaqələrini işıqlandırmır.
İ.Petruşevski əsərində çox qısa şəkildə bir çox məlumatlar vermişdir [37, s.86-132]. Əldə etdiyimiz və tarixi dövriyyəyə ilk dəfə çıxarılan sənəd və məlumatlara, həmçinin «Rusiya İmperiyası Xariji Siyasət Arxivi» fond 77 və 89-da saxlanılan 1726-1747-ji illəri əhatə edən arxiv sənədlərindən istifadə edərək bu dövrdə bizə qaranlıq qalan və işıqlandırılmayan faktlara aydınlıq gətirməyə çalışdıq. «Rusiya İmperiyası Xariji Siyasət Arxivi»ndə saxlanan sənədlərin surətlərini bizə təqdim etdiyi üçün elmi rəhbərim professor, tarix elmləri doktoru Tofiq Mustafazadəyə dərin təşəkkürümü bildirirəm.
Hələ XIV əsrin I yarısında Həmdullah Qəzvini Talış vilayətindən bəhs etmiş [8, s.87], 1409-ju ildə yazılmış «Fərruxnamei Jamali» əsərinin muəllifi Ramazan ibn Şeyx Əli və bu əsəri fars dilinə 1594-jü ildə tərjümə etmiş Mühüb Əli ibn Əhmədi Lənkəran adını özlərinə təxəllüs kimi götürmüşdülər. Bu da göstərilən dövr¬də Lənkəranın mövjudluğundan xəbər verir. Səfəvilərin Ağqoyunlularla müharibəsi zamanı Talış əmirləri səfəvilərə kömək etmiş, buna görə də qızılbaş əmirləri sırasına qəbul olunmuşdular [47, s.42, 57].

1540-jı ildə Əmir Qubad xanın [51, s.293; 48, s.176], 1590-jı ildə isə Əmir Həmzə xanın şah hakimiyyətinə qarşı üsyanları məlumdur. Ərdəbil hakimi təyin olunmuş Zülfüqar xan qardaşı Əlvənd Sultanı Lənkəranın hakimi vəzifəsinə irəli çəkdi. Lakin Əlvənd xan öz vəzifəsinin ijrasına başlaya bilmədi, çünki «Əmir Həmzə xan Astara və Ləngərkonan (Lənkəran-İ.M) vilayətini, o jümlədən, Şindan qalasını işğal edib, Zülfüqar xan tərəfindən verilmiş hakimliyi ondan aldı [49, s.237-240]».
Bu dövrdə Azərbayjanın şərq hissəsində, Kür çayının sağ sahilində mərkəzi Astara olan feodal malikanəsi yaranmışdı. Babagil məqbərəsinə aid olan sənəddən məlum olur ki, 1551-ji ildə Astara bölgəsinin hakimi Bayandır xan olub [1, f.1, siy.2, iş 302; 48, s.156]. Bayandır xan I Təhmasibin, II İsmayılın və Sultan Məhəmməd Xudabəndənin şahlığı dövrlərində uzun müddət Astara bölgəsinin böyük əmiri olmuş və Astarada yaşamışdır [48, s.141, 267, 269]. Əmir Həmzə xan səfəvi-osmanlı müharibələri zamanı atası Bayandır xana qarşı çıxmış, Astara bölgəsinin idarəsini öz əlinə almışdı. Əlvəndin Lənkəran hakimi təyin olunması xəbərini almış Həmzə xan hökümət qoşunlarına qarşı çıxış etdi. Lakin məğlub oldu və Talış dağlarında tikilmiş Sindan (Şindan) qalasında gizləndi. Qala mühasirəyə alındı və müqaviməti dayandırdı. Həmzə xan Şirvana getdi, oradan da qaçaraq osmanlılara sığındı [3, s.243]. A.A.Bakıxanov bu hadisənin 1593-jü (h. 1001) olduğunu yazır və bildirir ki, Həmzə xan öz nökərləri tərəfindən ovda öldürülüb [22, s.108]. Lakin təəssüf ki, görkəmli tarixçi illəri səhv salır. Çünki İsgəndər Münşi bu hadisənin hijri 1000-ji ildə (19.X/1591-7.X.1592) olduğunu və Həmzə xanın İrandan qayıtdıqdan sonra Şirvanda qaldığını və orada şahın xəfiyyəsi tərəfindən öldürüldüyünü yazır [48, s.304-306]. Bunu Fuməni də təsdiq edir. Onun yazdığına görə Əmir Həmzə üsyanından (1590-jı il) iki il sonra (yəni 1592-ji ildə-İ.M.) şah Abbas onun oğlanları Bayandır (Payəndər) və Sarı xana şəfqət göstərərək Bayandıra Astaranın, Sarı xana isə Morus vilayətinin hakimliyini bağışladı [49, s.240].
Həmzə xanın oğlanları Bayandır xan və Sarı xan ardıjıl olaraq Talışı idarə etmiş və böyük əmirlərin siyahısında olmuşlar. Şaha qarşı Gilan və Talışda kəndlilərin böyük üsyanı zamanı Sarı xan şah ordusunun sipah-saları (baş komandanı) təyin olunmuşdur. O, üsyanı böyük qəddarlıqla yatırmış və buna görə də şah Səfinin yanında böyük hörməti olmuşdur [49, s.240]. İsgəndər Münşi 1628-ji il əmirlərinin siyahısında iki talış qəbiləsinin əmirinin adını çəkir: 1) Sarı xan – Astaranın hakimi; 2) Bədr Sultan – bir neçə talış mahalının hakimi [48, s.762]. Berezinin məlumatına görə Adam Olearinin səyahəti dövründə Astaranın hakimi Sarı xan, mərkəzi isə Astara şəhəri idi [23, s.127]. Həmçinin Lənkəranda qorçubaşının, Qızılağajda Hüseyn Sultanın hakim olduqlarını göstərmişdir [36, s.943-946]. «Təzkürət-ül-mülük»də vilayət hakimlərinin siyahısında Astara, Ujarud, Muğan və Qaraağajın adı çəkilir [14, s.142; 17, s.100]. Petruşevski isə «Təzkürət-ül-mülük»ə əsaslanaraq yalnız iki ölkənin – Astara və Qaraağajın adını çəkir [37, s.132].
Lənkəran xanlarının sülaləsinin əsasını Seyid Abbas qoymuşdur. Seyid Abbasın atası Xalxal mahalının Hir kəndindəndir [9, s.34]. Seyid Abbasın səfəvi nəslindən olduğu bildirilir. Teymurbəy Bayraməlibəyova görə isə Seyid Abbasın nəsil şəjərəsi Məhəmməd peyğəmbərə gedib çatır [21, v.1]. Bunu Səid Əli də təsdiq edir: «Xəlifə Mir Abbas xanın nəsəbi iyirmi səkkiz nəfərin vasitəsi ilə şəhid Zeyd ibn Əli bin Hüseyn ibn Əli Əbu Talibə çatır və kəramətli ulu babalarından biri xəlifə Əlidir [12, s.23]». Ümumiyyətlə, Seyid Abbasın hakimiyyəti illəri və xanlığın əsasının nə vaxt qoyulması haqda həm mənbələrdə, həm də tarixi ədəbiyyatlarda bir-birinə zidd və dəqiq olmayan fikirlər mövjuddur. Belə ki, «Azərbayjan tarixi»ndə [3, s.410] Seyid Abbasın nə vaxt xan olduğu göstərilmir. «Əxbarnamə»də isə bu hadisəni Nadirin hakimiyyəti dövrünə aid edir və onun kasıb bir adamdan Lənkəran xanı səviyyəsinə çatmasını göstərir [9, s.28-29]. Bu isə, tarixi hadisələrlə uzlaşmadığından inandırıjı deyildir. Bu ərazilərdə olmuş rus və xariji səyyahların əsərlərində Seyid Abbasın adı çəkilmir, yalnız Musa xan barədə çox danışılır. Səid Əli əsərində [12, s.23] bu xanlığın əsasının Mir Abbas xan tərəfindən qoyulduğunu və hijri 1064-jü ildə rəbi-əs-sani ayı – (miladi fevral, 1654 – İ.M.) şah Abbas Səfəvinin öz fərmanı ilə onu bura təyin etdiyini yazır. Səid Əli bu fərmanın hal-hazırda (yəni onun dövründə-İ.M.) Seyid Rza bəy Lənkəraninin uşaqlarında olmasını xəbər verir. Bu iki əsər («Əxbarnamə» və «Jəvahirnamei-Lənkəran») arasındakı ziddiyyətlər göz qabağındadır və Seyid Abbasın bu müddət ərzində yaşayaraq xan olması reallıqdan uzaqdır. Belə bir vəziyyətdə Səid Əliyə üstünlük vermək düzgün olardı. Çünki o, Mirzə Əhmədə nisbətən hadisələrə tarixi yönümdən yanaşmış, dövrünün tarixi qaynaqlarından yararlanmış və bəzi hallarda tənqidi münasibət bildirmişdir. Müəllifin fərmanın dəqiq tarixini göstərməsi ilə onun bu fərmanı görməsini ehtimal etmək olar. Bu tarix isə II şah Abbasın hakimiyyəti illərinə uyğun gəlir (1642-1666/1667 [3, s.267]). Səid Əli yazırdı: «Həmin jənab (Seyid Abbas-İ.M.) bu yerlərdə Osmanlılar üzərində qələbə çaldığı günlərdə öz rəhmsiz qılınjı ilə o tayfanı şəhadət dərəjəsinə yetirmişdi [12, s.23]». Deməli, Seyid Abbas osmanlılara qarşı göstəqdiyi rəşadətə görə Səfəvi hökmdarı II şah Abbas tərəfindən Lənkərana xan təyin edilmişdi.
Əxbarnamədə Seyid Abbasın 20 il Ujarud, Dəştvənd və Uluf mahalından ibarət olan Talış vilayətində hakim olduğu yazılır.
F.Əsədov «Talış xanlığı» əsərində yazır ki, Seyid Mir Abbas bəy nəinki Nadirin şah olmasına tərəfdar çıxır, hətta oğlu Seyid Jəmaləddini İran ordusunda xidmət etmək üçün qəbul olmasını da xahiş etmişdir [7, s.14]. O, bu sözləri Səid Əliyə əsaslanaraq yazır. Səid Əlidə isə belə bir jümləyə rast gəlmədik. Zənnimizjə, Seyid Abbas bu qədər yaşaya bilməzdi. Həmçinin digər yerdə F.Əsədov yazır: «Seyid Abbasın müstəqil xanlığı idarə etmə müddəti çox çəkmədi, o, 1749-ju ildə vəfat etdi [7, s.18]». Əgər o, 1749-ju ildə vəfat etmişdisə (Əxbarnaməyə əsasən onun hakimiyyəti 20 il olduğundan), onda 1729-ju ildə hakimiyyətə gəlməli idi. Bu dövrdə isə Nadir şah deyildi. Digər tərəfdən isə rus arxiv sənədlərində Mir Abbas bəyin 1726-jı ildə türklər tərəfindən tutularaq başının kəsildiyi göstərilir [20, SRP, f.77, siy.1, 1726 il, iş 4, v.66; 35, s.104]. F.Əsədov Seyid Abbasın Talışda hakimiyyətə gəlməsi haqda Nadir şahın fərman verdiyini yazır [7, s.16]. Lakin bunu hansı mənbədən götürdüyünü yazmır. Bu mümkün ola bilməzdi. Çünki, birinjisi, arxiv sənədində onun öldürüldüyü yazılır. İkinjisi isə, Səid Əli əsərində Nadir özünü şah elan edərkən (1736) artıq Mir Abbasın həyatda olmadığını yazır [12, s.24]. F.Əsədov professor S.Qmelinə əsaslanaraq yazır ki: «onun hakimiyyəti (Seyid Abbasın) zamanı ərazisi böyük idi. Belə ki, Talış dağlarından başlayaraq Muğana kimi böyük bir ərazini əhatə edirdi [7, s.17]». Bu fikri tarixçi-etnoqraf Musarza Mirzəyev də təkrar edir [13, s.24]. S.Qmelin [26, s.200] İran taxt-tajını tələb edə biləjək şəxslər barədə yazarkən, Şahruxdan başqa Xarlaxanovlar nəsli barədə yazır: «Xarlaxan, əvvəllər Abbasqulu bəy adlanırdı və uzun müddət Talışı və Talış dağlarını idarə etmişdi və bu ərazi Muğandan Kəskərə və Kəsmərə kimi uzanırdı».

Digər tərəfdən, Qmelin Xarlaxanın, yəni Abbasqulu bəyin eyni adlı oğlu olduğunu və bu hadisədən iki il əvvəl Xarlaxanın öldüyünü və onun oğlunun Gilan xanının yanında tərbiyə aldığını yazır. Qmelinə görə, Abbasqulu bəyin 5 qardaşı vardı. Böyük qardaşı Rzaqulu bəy adlanırdı və Talışda (Tavliş) xan idi. Rzaqulu xanın 2 oğlu vardı. 25 yaşı olan və Assan adlanan böyük oğlu Rəştdə yaşayırdı. Ümumiyyətlə, nümunə gətirilən əsərdə üyğunsuzluq çoxdur: Birinjisi, Talış xanları İran dövlətinin taxt-tajına varis ola bilməzdilər. İkinjisi, Xarlaxanların Adil Ənuşirəvan şahın nəslindən olduğunu Qmelin özü yazır. Üçünjüsü, Qmelin səhv də edə bilərdi. O, səfəvi nəslinə aid olan Seyid Abbası səhvən Xarlaxanlara da aid edə bilərdi, və yaxud Seyid Abbasın Xərxətanda yaşamasını səhvən Xarlaxan kimi qələmə verə bilərdi. Lakin maraqlı jəhət onun Abbasqulu xanın adını çəkməsi və eyni adlı oğlunun olmasını deməsidir.
Şah Sultan Hüseynin dövründə verilmiş bir fərmanda isə XVIII əsrin əvvəllərində (h.1115, rəjəb-1703 noyabr – İ.M.) bütün Muğanın Lənkəran şəhəri ilə birlikdə inzibati bölgüyə daxil olaraq Abbasqulu xan adlı hakim tərəfindən idarə edildiyi göstərilir [11, s.37, sənəd № 22]. Puturidzenin tərjümə etdiyi sənədin bir yerində Abbasqulu xan Muğanın hakimi, digər hissəsində isə Lənkəran və digər ərazinin hakimi kimi göstərilir [42, s.108]. Bütün bu məlumatlar bir-birinə zidd və zaman baxımından uyğun gəlməyən faktlardır.
Belə nətijəyə gəlmək olar ki, iki Abbas olmuşdur. Birinjisi Seyid Abbasdır, o, Lənkəran xanlarının sülaləsinin əsasını qoymuşdur. İkinjisi Mir Abbas və ya Abbasqulu xan Seyid Abbasın oğlu olmuş və XVIII əsrin əvvəllərində xan olmuş, 1726-jı ildə türklər tərəfindən öldürülmüşdür. Bunu başqa faktlar da təsdiq edir. Əxbarnamədə Seyid Abbasın yalnız bir bajısı olduğu göstərilir [9, s.28]. Səid Əli isə Qara xanın qısa müddətdə Talışın idarəsini əlinə aldığını və həmişə əmisi oğlanları ilə onun arasında ədavət başlayanda onu söndürməyə çalışdığını yazırdı [12, s.25]. Deməli, Mir Abbas xanın qardaşları olmuşdur. Bir arxiv sənədində [20, SRP, f.77, siy.1, 1726, iş 4, v.66] Mir Abbas bəyin qardaşı Mir Əziz xanın adı çəkilir. Digər yerdə Mir Abbas bəy Rusiyaya öz sədaqətini göstərmək üçün ya öz qardaşını, ya da oğlunu əmanət verməyi təklif edir [20, SRP, f.77, siy.1, 1726 il, iş 4, v.290 arxa]. Deməli, Lənkəran xanı əvvəl Seyid Abbas olmuş, sonra oğlu Mir Abbas (və yaxud Abbasqulu xan) hakimiyyətə gəlmişdir. 1703-jü ildə o, Muğan və Ləngərkünanın hakimi idi. Astarada isə Musa xan hakim idi. Mirzə Əhməd yazırdı ki, Musa xanın Nuşirəvan tayfasından (yəni Adil Ənuşirəvanın nəslindən) olması ehtimalı var [9, s.26]. Yəqin ki, Qmelin [26, s.200] xarlaxanlar barədə yazarkən Musa xanı nəzərdə tutmuşdur. Çünki o, Xarlaxanların da Adil Ənuşirəvanın nəslindən olmasını yazırdı. Musa xan isə Gərgənrud, Asalim, Vilgij, Driğ, Zuvand mahallarından ibarət olan Astara Kürabinda xan idi [9, s.26].
1703-jü ildə bu ərazidə olmuş səyyah Korneli de-Bruinin məlumatına görə: «Bolqarçay öz mənbəyini Talış vilayətindən götürür və bu çayın ətraf ərazisi elə həmin çayın adını daşıyır. Orada yerləşən quldurların karvanları soyması ilə bağlı olaraq uzun müddət bu ərazidən karvanlar keçmirdi. Lakin üç il bundan əvvəl (yəni 1700-jü il-İ.M.) bu ərazinin xanının oğlu şaha başını girov qoyaraq buranı quldurlardan təmizləyəjəyinə and içmişdi. Əvəzində şahdan atasına məxsus əyalətlərin ona verilməsini istəmişdi. Xanın oğlu verdiyi vədi yerinə yetirdi [29, s.46]».
1717-1718-ji illərdə Azərbayjanda olmuş Artemi Volınski Astara, Lənkəran və Qızılağajın adını çəkir, Astarada xanın, Qızılağajda isə sultanın hakim olduğunu deyir [40, s.384-385].
12 dekabr 1717–16 iyun 1718-ji illərdə ingilis səyyahı Jon Bel Astara, Qızılağaj və Lənkəranda olmuş və həmin yerlərin adlarını əsərində çəkmişdir [46, s.640].

1720-ji ilin mayında Xəzər dənizinin öyrənilməsi üçün yenidən yola düşən Verden və Soymonov Astara çayının mənsəbində Astaranın bəyi və yaxud rəisi (yəni hakimi – İ.M.) tərəfindən çox mehribanlıqla və dostjasına qarşılandıqlarını yazırdılar [45, s.49, 168-169, 239]. Lakin onlar buradakı hakimlərin adını çəkmirlər. 1722-ji ildə ruslar Rəşti tutarkən onları oradan çıxarmaq üçün yığılan 15000 nəfərlik iran qoşununa Kəsgər və Astara vəzirləri də köməyə gəlmişdilər [30, s.579]. XVIII əsrin əvvəlində bu ərazilərdə olmuş bir fransız səyyahı Muğan və Talışı sultanlıq adlandırır. Missionerin dayanmalı olduğu bir kənddə əhali səfirin gəldiyini eşidərək, rüsum ödəməmək üçün əmlakları ilə birlikdə oranı tərk edərək gizlənmişdilər [41, s.15].
1723-jü il rusların Xəzərsahili vilayətlərə yürüşü zamanı Lənkəran və Muğanda Mir Abbas bəy, Astarada Musa xan, Qızılağajda isə Bejan Sultan hakim idi. Bakının 1723-jü ildə ruslar tərəfindən işğal olunmasından sonra, avqust ayında Mir Abbas bəy Matyuşkinə məktub yazaraq öz sədaqət və xidmətini təklif edirdi [43, f.9, II şöbə, kitab 63, v.763 arxa]. Ola bilsin ki, o bununla öz güjlü rəqibi olan Musa xanı aradan götürmək istəyirdi.
1724-jü il İstambul müqaviləsinə əsasən Dərbənddən tutmuş Astrabada qədər Xəzərboyu vilayətlər Rusiyanın himayəsinə keçməli idi. Lakin 1722-1735-ji illər ərzində Xəzərboyu vilayətlərin ruslar tərəfindən birinji işğalı zamanı Talış xanları öz mülklərini saxlayırdılar [37, s.132].
1725-ji ildə türklər Ərdəbili tutdular. Dekabrın 23-də general Levaşov türklərdən iki dövlət arasındakı müqavilənin şərtlərinə əməl etmələri və Ərdəbildən əl çəkmələrini tələb etdi. Lakin osmanlı tərəfi nəinki bu tələbi rədd etdi, hətta 1726-jı ildə Astara və Gərgənrudu tutdu. Bu da rusların etirazına səbəb oldu [20, SRT, f.89, siy.1, 1726 il, iş 15, v.78 arxa].
Ərdəbilli Əli paşa Astaranın və Gərgənrudun işğalını belə izah edir: «Bu mahallar üç tərəfin heç birinə tabe olmurdular və türklər tərəfindən işğal olunan ərazilərdən bura çoxlu adam toplaşırdı. Onlar bir yerə toplaşaraq türk qoşunlarına hüjum edirdilər. Türklər də buna son qoymaq üçün adı çəkilən yerləri tutdular [20, SRP, f.77, siy.1, 1726 il, iş 6, v.97 arxa-98]» Anjaq, osmanlıların sərt vergi siyasəti tezliklə əhalinin üsyanına səbəb oldu.
Bu qiyamın başlıja səbəbkarı olan Astara xanı türklər tərəfindən jəzalandırılajağından qorxaraq rus himayəsini axtarmalı oldu [25, s.84]. Bütün bunlar da Astara və ona yaxın əyalətlərin ruslar tərəfindən tutulmasına əlverişli şərait yaratdı.
Qızılağajlı naib (hər halda mətndə səhv getmişdir, Lənkəran hakimi olmalıdır – İ.M.) Mir Abbas bəy Bakıda olan rus komendantlığından vaxtı itirmədən qayıqlarda Sarı adasına kimi bir az qoşun göndərməsini xahiş edir və bildirir ki, rus dəstələri Lənkəranı tutmayınja Mir Abbas bəy Sarı adasında qalajaq [20, SRP, f.77, siy.1, 1726 il, iş 4, v. 290]. Mir Abbas bəy silah və hərbi sursat istəyir və min nəfərlik dəstə topladığını bildirirdi [28, v.274 arxa-277].
Əvvəllər Mir Abbas bəyin qardaşı Mir Əziz xan rusların əleyhinə idi. Mir Əziz xan qardaşına astaralı Musa xanın da türk himayəsinə keçməsini misal gətirərək, onu dilə tutmağa başladı. Tezliklə, iki qardaş arasında yəqin ki, astaralı Musa xanın müəyyən fitnəsi nətijəsində ziddiyyət meydana gəlir. Belə bir vaxtda türklər Mir Abbas bəyi tutaraq qətlə yetirirlər. Bundan sonra Mir Əziz xan qorxaraq rus himayəsini axtarmalı olur. Levaşovun yazdığına görə 1726-jı ilin oktyabrında Musa xan osmanlıların himayəsində idi və onu qorumaq üçün yanında bir neçə osmanlı döyüşçüsü var idi [20, SRP, f.77, siy.1, 1726 il, iş 4, v.66].
Osmanlılar Astaranı tərk etdikdən sonra, Musa xan onların intiqamından qorunmaq məqsədilə, 1726-jı ilin payızında Rəştə, Xəzərsahili vilayətlərdəki rus qoşunlarının baş komandanı Dolqorukinin yanına gələrək Rusiyaya sədaqətli olajağını vəd edib, rus himayəsinə qəbul edilməsini xahiş edir. Əgər ruslar ona kömək edərsə, o, çar xəsinəsinə müəyyən məbləğ ödəməyi boynuna götürürdü [43, f. razryad XV(diplomatik şöbə), iş 38, v. 6].
1726-jı il dekabrın 8-də Məhəmməd Musa xan və onun əyanları Rusiyaya sədaqət andı içdilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman Musa xan Astara və Gərgənrud əyalətlərinin hakimi idi [20, SRP, f.77, siy.1, 1727 il, iş 9, v.102 arxa-103].
Dolqoruki Kəsgərdən tutmuş Salyana qədər Xəzərsahili vilayətləri tutmaq qərarına gəldi. Yanvarda Dolqorukinin yolladığı briqadir Şternştants 500 nəfər əsgərlə Astaraya gəlir. Onun ardınja 300 draqunla birgə Dolqoruki özü oraya (yəni Astaraya) hərəkət edir [25, s.96]. Musa xan onu sevinjlə qarşılayıb, öz hesabına Astarada qala tikməyi vəd etdi. Dolqoruki onu Astara əyalətinin xanı təsdiq edəjək imperator himayəsini vəd etdi. Məhəmməd Musa xan öz növbəsində çar xəzinəsinə Astara və Gərgənrud əyalətlərinin gəlirindən 50 min ödəməyi boynuna gotürdü [20, SRP, f.77, siy.1, 1727 il, iş 9, v.59 arxa-60]. Dolqoruki Astarada qala tikməyi Şternştantsa tapşırır.
Briqadir Şternştants Astaranı ələ keçirdikdən sonra öz qoşunu ilə Lənkərana yönəlir. Lənkəranlı Mir Əziz xan əvvəljə rus hərbi hissələrinin gəlməsinə mənfi münasibət göstərdi [20, SRP, f. 77, siy.1, 1727 il, iş 9, v.169]. Lənkəran hakiminin düşmən mövqeyini öyrənən Şternştants ora öz kazaklarını göndərir, lakin Mir Əziz xan açıq hərbi toqquşmalardan yayınır, yalnız xırda atışmalar baş verir [35, s.106].
Nəhayət, Mir Əziz xan rus qoşunlarına müqavimət göstərə bilməyəjəklərini görüb, Rusiya imperiyasının himayəsini qəbul etdi [38, v.169 və arxa] və hər il 5 min manatdan az olmayaraq xəraj ödəməyi öhdəsinə götürdü [20, SRP, f.77, siy.1, 1727-ji il, iş 9, v.141 arxa].
Dolqoruki briqadir Şternştantsa Astarada və Lənkəran mahalının Jil kəndində qala tikməyi tapşırdı [25, s.97; 20, SRP, f.77, siy.1, 1727ji il, iş 9, v.95]. 1728-ji ildə Dolqorukinin Moskvaya qayıtması ilə əlaqədar olaraq Gilan və Astaranın idarəsi general Levaşova tapşırılır [39, s.40; 24. s.92]. Ruslar Astara, Lənkəran, Müşkür və başqa yerlərdə qala və səngərlər tikirlər [24, s.86].
P.Q.Butkov bu dövrdə Talış əyalətində iki xanın — Lənkəranda Mir Əziz, Qızılağajda isə Musa xanın adını çəkir [24, s.86]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz Rusiya arxiv sənədlərində Musa xanın bu dövrdə Astara xanı kimi adı çəkilir. P.Q.Butkov isə onu Qızılağaj xanı kimi göstərir. Yuxarıda verdiyimiz məlumatda Qızılağajın hakiminin Bejan Sultan olduğunu nəzərə alsaq, Butkovun məlumatının yanlış olduğunu deyə bilərik.
General Levaşovun məlumatına görə ərdəbilli Mustafa paşa dəfələrlə astaralı Musa xana mürajiət edərək öz tərəfinə çəkməyə çalışmışdı [20, SRP, f.77, siy.1, 1730-ju il, iş 14, v.123].
Osmanlılar Veysəlin və öz tərəflərinə çəkdikləri digər yerli adamların köməyi ilə Xəzər sahilindəki Rusiya hökümət orqanlarına çoxlu zərər yetirirdilər. Veysəl 1728-ji ildə Astara və digər mahallara bir sıra partizan basqınları etdi [20, SRP, f.77, siy.1, 1730-ju il, iş 14, v.124-126 arxa]. Bu haqda Neplyuyevə məlumat verən Levaşov onun 600-700 nəfərlə Astara əyalətinə hüjum etdiyini yazırdı [20, SRT, f.89, siy.1, 1729-ju il, iş 7, v.77, 232 və arxa].
28 avqust 1730-ju ildə general Famıtsin Dolqorukiyə məlumat verirdi ki, astaralı Musa xan oğlanlarından birini Rəştdə, digərini isə Astarada qoyaraq özü Xalxal sərdarı Məhəmmədqulu xanla birləşib. Jəfər sultan və Gərgənrud hakimi Zərbəli bəy də onlara qoşulublar [20, SRP, f.77, siy.1, 1730, iş 9, v.75; 3, s.375].
Musa xanın özünün təsdiq etdiyinə görə, onun çıxıb getməsinin əsas səbəbi rus generalı Famıtsinin hüdudsuz şübhələri idi [20, SRP, f.77, siy.1, 1730, iş 14, v.225 arxa]. Buradan görünür ki, rus höküməti nəinki yerli feodalların hakimiyyətini məhdudlaşdırır, həmçinin, onlara şübhə ilə yanaşaraq jiddi nəzarət altında saxlayırdılar.
Levaşov imperatriçaya məlumat verirdi ki, Musa xan kazak mühafizə dəstəsinə basqın etmiş, bu zaman 3 adam öldürülmüş və 3-ü yaralanmışdır. Musa xanın özünü isə bu zaman Ərdəbildə, Məhəmmədqulu xanın yanında görmüşlər [20, SRP, f.77, siy.1, 1730, iş 14, v.97 və arxa].

General Levaşovun məlumatına görə 1730-ju ilin sentyabrında Lənkəran əyalətində və Ərkivan mahalında çoxlu qiyamçılar yığılmışdı. Onlar mayor Vulfun dəstəsi tərəfindən darmadağın edildi [20, SRP, f.77, siy.1, 1730, iş 14, v. 137 arxa].
Bütün Gərgənrud mahalı da üsyan etdiyindən general Famıtsin polkovnik Stupişini 500 nəfərlik dəstə ilə ora göndərdi. 13 dekabrda Astaradan Gərgənruda gələrək, Stupişin bir neçə kəndi yandırdıqdan və üsyançıların çoxlu dəstəsini dağıtdıqdan sonra 3 yanvar 1731-ji ildə Astaraya qayıtdı [25, s.140-141].
Beləliklə, Jənubi Xəzərsahili vilayətlərin üsyan etməsi əhalinin heç də ruslara meyil etmədiyini göstərirdi. 1730-ju ilin sentyabrında Musa xan Astaraya qayıdarkən, Rusiya hakim dairələri onun əhali arasındakı nüfuzunu nəzərə alaraq, yenidən Astaraya hakim təyin etdi [20, SRP, f.77, siy.1, 1730 il, iş 9, v.156 arxa].
1732-ji ilin fevralın 1-də imzalanan Rəşt müqaviləsinə əsasən [20, SRP, f.77, siy.1, 1732 il, iş 5, v.36; 33, s.58; 27, s.196] Rusiya Gilan, Astara və habelə Kür çayından jənubdakı digər torpaqları İrana (Səfəvi dövləti-İ.M.) qaytarmağı öz öhdəsinə götürdü [35, s.124; 24, s.111]. 1735-ji il Gənjə müqaviləsinə əsasən Kür çayından şimalda yerləşən Xəzərsahili vilayətlər Səfəvi dövlətinə qaytarıldı və Rusiya hərbi hissələri bu ərazilərdən tamamilə çıxarıldı.
Səid Əliyə görə Mir Abbas xan javanlıq dövrünə çatdıqda Xərxətan kəndinin və bir neçə digər kəndi idarə edən Əsəd bəy ibn Hüseyn bəy Boradigahinin bajısı Ahu xanımla evlənmiş və bu nigahdan Jəmaləddin Mirzə bəy (Qara xan) doğulmuşdur. Jəmaləddin 18 yaşına çatanda atası vəfat etmiş (rus arxiv sənədinə görə Mir Abbasın 1726-jı ildə türklər başını kəsmişdi [20, SRP, f.77, siy.1, 1726-jı il, iş 4, v.66 arxa] və onun tərbiyəsi ilə dayısı Əsəd bəy məşğul olmuşdur. Nadirin qoşunu Muğan düzünü zəbt edərək Talış əyanlarına xitabən belə bir fərman göndərir: «Bu diyarın böyüklərinin övladlarından beş nəfəri şahın yaxın nökərləri olsunlar». Əsəd bəy bajısı oğlu Jəmaləddin Mirzə bəyi öz oğlu Əli bəylə birlikdə Nadirin hüzuruna göndərir. Jəmaləddin bəyin sifəti qarabuğdayı olduğundan Nadirin məmurları onu Qara bəy deyə çağırırlar. Bu iki nəfər şah ordusunun yüzbaşıları vəzifəsinə təyin olunmuşdular [12, s.23-24]. F.Əsədov «Talış xanlığı» əsərində yazır: «Seyid Mir Abbas bəy nəinki Nadirin şah olmasına tərəfdar çıxır, hətta oğlu Seyid Jəmaləddini İran ordusunda xidmət etmək üçün qəbul olunmasını da xahiş etmişdir. Bundan başqa bajısı oğlu Mirzə bəyi də və digərlərini İran qoşununda xidmətə gətirmişdir [7, s.14]». Səhv göz qabağındadır. Səid Əliyə görə Mir Abbas xan sağ deyildi və oğlunu Nadirin yanına göndərə bilməzdi. Deməli, Jəmaləddini o deyil, dayısı Əsəd bəy göndərmişdi. İkinjisi isə, F.Əsədov Mirzə bəyi Mir Abbasın bajısı oğlu kimi qələmə verməklə yanlışlığa yol verir. Yuxarıda verilən məlumatdan məlum olur ki, Jəmaləddin bibisi oğlu ilə deyil, dayısı oğlu ilə xidmətə getmişdi. Mirzə bəy isə Jəmaləddinin özüdür.
Əli bəy atasının vəfatı səbəbi ilə Nadirin hüzurundakı xidmətdən istefaya çıxmış və ona tabe olan kəndləri idarə etməklə məşğul olmuşdur. Qara bəy isə orduda xidmət etmişdir [12, s.24].
1733-jü ildə Nadir Ərdəbilə gələrək astaralı Musa xana tapşırır ki, o, Şirvanı idarə edən Surxay xana onun Şirvanın hakimi kimi təsdiq edən Şahın verdiyi xəti-şərifi göndərsin. Lakin Surxay xan göndərilən elçini öldürərək Musa xana sərt javab göndərir: «Mən Şirvanı ləzgi şirlərinin qılınjı ilə tutmuşam, nə Bağdadlı Əhməd, nə də başqalarının mənə tələb göndərməyə hüquqları yoxdur [22, s.138]».
1734-jü il iyunun 25-də Nadir Muğandakı üsyanı boğmaq üçün Ərdəbildən keçərək oraya yollandı. Şimali Azərbayjanla Jənubi Azərbayjanın sərhəddində o, dağ dərələrində möhkəmlənmiş astaralalıların güjlü müqavimətinə rast gəldi [18, s.89]. Mirzə Mehdi Astrabadiyə görə: «Astaranın hüdudunda olan meşələrdə yaşayan əhali xoşbəxt xaqanın əmrinə qarşı çıxdı. Ona görə də Astara, Ərdəbil və Gilan hakimlərinə onları jəzalandırmaq tapşırıldı. Dağların meşə, dərə və keçilməz yerlərində gizlənən bu dəstə onları (yəni astaralıları) yaxşı jəzalandırdı [34, s.164]».
Hijri 1147-ji ilin 14 məhərrəm ayında (17 iyun 1734) Nadir Ərdəbildən Muğan tərəfə hərəkət etdi, şahın əmrinə riayət etməkdən boyun qaçıran və sığanajaqlara çəkilən Astaranın və Talışın digər qəbilələrini jəzalandırdı [10, s.83]. Bununla da astaralıların üsyanı yatırıldı.
1745-1747-ji illərdə Lənkəran və Astarada olmuş J.Kuk bu yerləri təsvir edərkən Astara xanı haqqında məlumat verir. Onun məlumatına görə Astara hakimi yeganə hakim idi ki, Nadir şah hakimiyyətə gələndən sonra onun vəzifəsini aşağı salmadı. Müəllifə görə Nadirin Astara hakiminə olan mərhəmətinin səbəbi onda idi ki, Astara hakimi bütün şah tərəfdarları kimi axmaq, ajgöz və alçaq bir adam idi. Onun dövründə bədbəxt əhali həmçinin qəddarlıqdan əziyyət çəkirdi[16, s.409].
Şah Rusiyaya xidmət göstərdiyi üçün Musa xanı və böyük oğlunu edam etməyi əmr etdi. Musa xanın sağ qalan iki oğlu isə narazılıqlarını daxildə gizlətdilər [31, s.77].
Dağıstandakı ixtişaşlar zamanı Nadirin əsgərləri dağıstanlıların hüjumuna tab gətirə bilməyib, geri çəkilib qaçmışdılar. Belə vəziyyətdə Qara xan öz tabeçiliyində olan dəstəsi ilə döyüş meydanına atılmışdı. Bu hərəkət qızılbaşların qayıtmasına və əks hüjuma keçmələrinə səbəb olmuş və dağıstanlılar qaçıb dağılmışdı. Qara bəy bu igidliyinə görə Nadirin lütfünə nail olmuşdu. Nadir həm də sərkərdələrə və qeyrilərə on beş min tümən pul və ənamlar bağışlamışdı. Bu hadisə «Tarixi Nadiri» kitabının hijri 1154-jü il (miladi 1741-ji ilin 14 martından 1742-ji ilin 8 martınadək-İ.M) hadisələrindən bəhs edən hissəsində göstərilmişdir [12, s.24]. Qara bəy öz yüksək xidmətlərinə və bajarığına görə «xan» adına layiq görül¬müş və Qara xanın əsl vətəni olan Talışın Uluf mahalındakı Bədəlan kəndindən məşhur Lekar körpüsünə kimi uzanan torpaqların onun ixtiyarına verilməsi haqqında fərman verilmişdir [12, s.24]. F.Əsədov isə S.Əliyə əsaslanaraq yazır ki: «Habelə o, Bədəlan kəndindən tutmuş məşhur Ləkərə körpüsünə kimi əraziyə və Qara xanın vətəni olan Uluf mahalının da ona verilməsi haqqında fərman vermişdir [7, s.38]». Hər iki jümlə arasında fərq vardır. Belə ki, F.Əsədovun verdiyi jümlədə iki ayrı-ayrı ərazi kimi başa düşülür. Səid Əli əsərinin digər yerində yazırdı ki, bu mahal (Uluf) Lənkəran şəhərinin qədim sərhəddi olan məşhur Lekar körpüsün¬dən başlayaraq Bədəlan kəndinə qədər uzanır [12, s.13]. Əxbarnamənin müəllifi də bunu təsdiq edir: «Miyankuhdan başlayaraq Boradigah, Bədəlan, Lənkəran və bir sıra başqa xırda kəndlər Uluf mahalına daxildir [9, s.27]».
Beləliklə, Nadirin hakimiyyəti dövründə bu əraziləri Musa xan və Qara xan idarə edirdi.
Nadirin hakimiyyəti dövründə onun sərt vergi siyasəti yeritdiyi məlumdur. 1745-ji ilin avqustunda pul jəriməsi ödəmək iqtidarında olmayan təxminən 50 min nəfər, yəni demək olar ki, bütün Talış vilayəti meşələrə və əlçatmaz dağlara qaçdı [20, SRP, f.77, siy.1, iş 11, v.283]. Fikrimizjə, 50 min nəfər şişirdilmiş rəqəmdir. Astara, Lənkəran və bütün Talış dağlarının əhalisi şahdan üz döndərib qiyam etdi [20, SRP, f.77, siy.1, iş 11, v.342 arxa]. Talışda əhalinin üsyanı Nadirin Şəkidəki uğursuzluğundan sonra İran-Türk sərhəddinə qayıtmağa məjbur olması və Türkiyə ilə müharibəylə eyni vaxta düşür [32, s.53]. Göstərilən ərazidən türk sərhəddinə 700 kisə (yük heyvanı) bomba göndərilən zaman 1745-ji il sentyabrın 24-də Kəsgər talışları karvanı əhatə etmiş, yük heyvanlarını almış, bombaları kənara atmışdılar. Belə olduqda Nadir şah Talış vilayətinin feodallarını ələ almağı qərara aldı. Bu məqsədlə 1746-jı il fevralın əvvəlində buraya Məhəmməd bəyin başçılığı ilə 3 minə yaxın adam göndərərək Astara, Lənkəran və digər xanlara, kəndxudalara, yüksək dərəjəli məmurlara əgər onlar könüllü məğlub olarlarsa tam bəraət verəjəyini vəd edir. Belə olduqda feodallar bunu qəbul etdilər. Onlar nəinki özləri idarə etdikləri ərazilərə qayıtdılar, hətta başqalarını da qayıtmağa məjbur etdilər.
Rusiyanın Gilandakı konsulu Bakunin 6 mart 1746-jı il məlumatında yazırdı: «Kəsgər kələntəri Mirzə Vanbəy mosullu Ağalibəy yoldaşları ilə tövbə edərək gəldilər; Astara yaxınlığında isə Astara xanı kəndxuda Nəjəf bəyi və yoldaşlarını tutmuşdur [20, SRP, f.77, siy.1, 1746-jı il, iş 11, v.15 arxa]».
Nadir şah üsyanı yatırtmağa nail olur. 1747-ji ildə Jənubi Azərbayjanda III Sam Mirzənin başçılığı ilə üsyan baş verdikdə Astara xanı bu hərəkatın ən fəal iştirakçılarından olur. 1747-ji ilin iyun ayında Nadir şah sui-qəsd nətijəsində öldürüldükdən sonra Jənubi Azərbayjanda xalq üsyanına başçılıq edən saxta şahzadə III Sam Mirzə daha da fəallaşdı. Sam Mirzə əfşarların qatı düş¬məni olan Astara hakimi ilə ittifaq bağlayıb ətrafına 15 min nəfərə kimi tərəfdar topladı və qoşununu Rəştin üzərinə yeritdi [35, s.151]. Lerxin məlumatına görə Sam Mirzə Astara xanını birinji nazir, onun oğlunu isə sərdar təyin etmişdi [31, s.103].
Konsul Bakuninin məlumatına görə isə astaralıların, muğan, təbriz, ərdəbilli və s. də daxil olduqları yalançı şahzadənin yanına 26 min, indi isə 40 min adam toplaşmışdı [20, SRP, f.77, siy.1, iş 12, v.130 arxa]. Lakin Sam Mirzənin qüvvələri Əmir Aslan xanla mübarizədə məğlub oldular. Bu hərəkat məğlub olduqdan sonra Astara xanı Astaraya qaçır və Nadirin ölümündən sonra onun yerində müvəqqəti taxt-tajı ələ keçirmiş Adil şahın qardaşı Mirzə İbrahimdən əhv olunmasını istəyir. Bildirir ki, bütün bu işləri o Adil şaha qarşı yox, Nadir şaha qarşı edib [20, SRP, f.77, siy.1, iş 12, v.180 arxa].
Bu üsyanlar Nadir dövlətini nəinki zəiflətdi, həmçinin onun süqutuna gətirib çıxardan səbəblərdən biri oldu. Beləliklə, XVIII əsrin 40-jı illərində Azərbayjan ərazisində müstəqil xanlıqlar meydana gəldi [4, s.16]. Bunlardan biri də Lənkəran xanlığı oldu. Nadirin ölümündən sonra Qara xan da (1747) vətəninə qayıdaraq müstəqil xanlığı idarə etməyə başladı. «Qara xan öz alijənablığı və jiddiliyi hesabına dava-şavasız və qısa müddətdə Talışın idarəsini əlinə aldı [12, s.25]».
F.Əsədov məqaləsində Seyid Abbasın Muğan qurultayında iştirak etdiyini və 1747-ji ildə vəfat etdiyini, onun yerinə isə Qara xanın keçdiyini yazır [6, s.60]. Müəllif «Talış xanlığı» əsərində isə yazır: «Seyid Abbasın da müstəqil xanlığı idarə etmə müddəti çox çəkmədi. O, 1749-ju ildə vəfat etdi [7, s.18]». Birinjisi, müəllif Seyid Abbasın ölüm tarixlərini müxtəlif yazır və bunu hansı mənbədən götürdüyünü yazmır. Həmçinin Seyid Abbas nə Muğan qurultayında iştirak edə, nə də 1747-ildə vəfat edə bilərdi. Çünki o, Nadirin Muğanı işğal etməsinədək vəfat etmişdi.
Beləliklə, 1747-ji ildə hakimiyyətə gələn Qara xan xanlığın iqtisadi və siyasi qüdrətini möhkəmlətmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi və xanlığın paytaxtını Astaradan Lənkərana köçürdü.
Göründüyü kimi, Lənkəran xanlığı əvvəllər bir asılı qurum kimi mövjud olsa da, XVIII əsrin ortalarından müstəqil xanlıq kimi öz ərazsini qonşu xanlıqların və dövlətlərin hüjumundan qorumağa çalışmışdır. XVIII əsrin əvvəlinə aid olan sənəddə Abbasqulu xanın Lənkəran hakimi kimi verildiyindən, Qara xanın hakimiyyətinin ilk dövrlərində onun rus arxiv sənədlərində [44, f.52, siy. 1/194, iş 330, v.4], Rusiya İmperiyası Xariji Siyasət Arxivinin [20, f.77, siy.7, iş 160, v.64] və QAKA-nın (Qafqaz Arxeoqrafik Komissiyasının Aktları) bir sıra sənədlərində [19, j.IV, sən.95, 97; j.V, sən.87; j.IX , sən.558] Lənkəran xanlığı adlandığından xanlığın adının Talış deyil, Lənkəran xanlığı adlandırmağı məqsədəuyğun bildik. Burada biz bunu da unutmamalıyıq ki, xanlığın demək olar ki, müasiri olan dahi Azərbayjan mütəfəkkiri M.F.Axundov da onu Lənkəran xanlığı adlandırır. Həmçinin Səid Əli [12] və J.Zeynaloğlu [15, s.76, 78, 98, 99] da xanlığı Lənkəran adlandırırdılar.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT
1. Azərbajyan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun elmi arxivi (AMEA Tİ EA).
2. Azərbayjan tarixi. I jild, B., 1956.
3. Azərbayjan tarixi. III jild (XIII-XVIII əsrlər), B., 1999.
4. Babaxanov R. Seyidov F. Hajı Zeynalabdin Şirvani (Böyük səyyah və alim), B., 1961.
5. Ərdəbil livasının müfəssəl dəftəri (araşdırmanın və transliterasiyanın müəllifi Erhan Arıklı). B., 2004.
6. Əsədov F. Talış xanlığının əmələ gəlməsi tarixinə dair. //Azərbayjan Elmlər Akademiyasının xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası). 1966, № 2, s.53-60.
7. Əsədov F. Talış xanlığı. B., 1999.
8. Həmdullah Qəzvini. Nüzhətul-qulub (Azərbayjan dilinə tərjümə). // AMEA Tİ EA, inv. 1700.
9. Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu. Əxbarnamə (tərjümə Əli Hüseynzadənindir). B., 1975.
10. Mollazadə Hajı Şeyx Həsən Gənjəli. Zübdət-üt-Təvarix (əski əlifba ilə Azərbayjan dilində), Gənjə, 1912.
11. Musəvi T.M. Bakı tarixinə dair orta əsr sənədləri. B., 1967.
12. Səid Əli Kazımbəy oğlu. Jəvahirnamei-Lənkəran (tərjümə Rauf Şeyxzamanlınındır). B., 2000.
13. Talışxanlı Ə. Talışxanovlardan bir nəsil. Xan Sayad. B., 2001.
14. Təzkirət-əl-müluk. Fars dilindən tərjümə Rəhmaninindir. // AMEA Tİ EA, inv. 3614.
15. Zeynaloğlu J. Müxtəsər Azərbayjan tarixi. B., 1992.
16. Sook J. Voyages and travels trough the Russian Empire, Tartary and Part of Kingdom of Persia. Edinburgh, 1770.
17. Tadhkirat al-muluk. A manual of safavid administration (curca 1137/1725), Persia text in facsimile (V.M. Oç.9496), Translated text expalnd by V.Minorsky, London, 1943.
18. Abduraxmanov A. Azerbaydjan vo vzaimootnoşeniəx Rossii, Turüii i İrana v I pol. XVIII v. B., 1964.
19. Aktı sobrannıe Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissiey (AKAK), t.IV, Tiflis, 1870; t.V, Tiflis, 1873; t.IX, Tiflis, 1883.
20. Arxiv Vneşney Politiki Rossiyskoy İmperii (AVPRİ).
21. Bayramalibekov Teymurbek. İstoriə Talışinskoqo xanstva.// AMEA Əlyazmalar İnstitutunun Elmi Arxivi. D-687-8597.
22. Bakixanov A. Qölistan-i İram. B., 1991.
23. Berezin İ.N. Puteşestvie po Daqestanu i Zakavkazğö, ç.III. Kazanğ, 1850.
24. Butkov P. Q. Materialı dlə novoy istorii Kavkaza. 1722-1803 qq., ç.1, SPb., 1869.
25. Buturlin D. Voennaə istoriə poxodov Rossiən v XVIII stoletii. T.IV, çastğ II, SPb., 1823.
26. Qmelin S.Q. Puteşestvie po Rossii dlə issledovaniə vsex trex üarstv v prirode. Çastğ III, pol.I, SPb., 1785.
27. Doqovorı Rossii s Vostokom. Politiçeskie i torqovıe. Sobral i izdal T.Özefoviç. SPb., 1869.
28. Donesenie qen-poruçika M.A.Matöşkina v Kolleqiö inostrannıx del ot 7 maə 1724q. s prilojeniem 26 pisem na raznıx əzıkax, poluçennıx ot knəza Barətinskoqo iz Baku. // RQADA, f. Qos. Arxiv, d.XV, d. 37, 1724-1726qq., ç.1, ll.274 ob.-277, 2-e prilojenie.
29. İzvleçeniə iz puteşestviə Korneli de-Bröina (perevod s franü. Abezqauz) // AMEA Tİ EA, inv.481.
30. Komarov V. Persidskaə voyna. 1722-1725 (Materialı dlə istorii üarstvovaniə Petra Velikoqo) // «Russkiy vestnik», t. 68, №4, SPb., 1867.
31. Lerx İ.Ə. Svedeniə o vtorom puteşestvii v Persiö v 1745-1747 qq. // AMEA Tİ EA, inv. 490.
32. Mamedova Q.N. Russkie konsulı ob Azerbaydjane (20-60-e qodı XVIII v.), B., 1989.
33. Melğqunov Q.V. Poxod Petra Velikoqo v Persiö.// «Russkiy vestnik», t. 110, 1874 q.
34. Mirza Mexdi xan Astrabadskiy. İstoriə Nadir şaxa. //«Russkaə starina», 1881, t.32.
35. Mustafazade T.T. Azerbaydjan i russko-tureükie otnoşeniə v I treti XVIII v. B., 1993.
36. Oleariy Adam. Podrobnoe opisanie puteşestviə qolştinskoqo posolğstva v Moskoviö i Persiö v 1636,1639, sostavlennoe Adamom Oleariy (perevel s nemeü. Pavel Barsov). M., 1870.
37. Petruşevskiy İ.P. Oçerki po istorii feodalğnıx otnoşeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVII-naç.XIX vv. Leninqrad, 1949.
38. Pisğmo Mir Aziz-xana Lenğkoranskoqo k briqadiru Şternhanüu 28 aprelə 1727 q. // AVPRİ (SRP), f. 77, op. 1, 1727, d.9.
39. Potto V. Kavkazskaə voyna v otdelğnıx oçerkax, leqendax i bioqrafiəx, t. I, vıp I, SPb., 1885.
40. Puteşestvenniki ob Azerbaydjane. Pod red. Şaxmalieva. Tom I. B., 1961.
41. Puteşestvie odnoqo missionera («Voyages d’un Missionaire la campagne de Yesus» perevod s franü. Abezqauz) // AMEA Tİ EA, inv. 474.
42. Puturidze V. Tbilisskaə kolleküiə persidskix firmanov, tom I (podqotovka k peçati, perevod, kommentarii i slovarğ M.Todua), Kutaisi, 1995.
43. Rossiyskiy Qosudarstvennıy Arxiv Drevnix Aktov (RQADA).
44. Rossiyskiy Qosudarstvennıy Voenno-İstoriçeskiy Arxiv (RQVİA).
45. Soymonov İ. Opisanie Kaspiyskoqo morə i çinennıx na onom rossiyskix zavoevaniy; əko çastğ istorii qosudarə imperatora Petra Velikoqo. SPb., 1763.
46. Soobhenie puteşestvennikov XIII-XVIII vv. ob Azerbaydjane, tom I, B., 1957 // AMEA TİEA, inv. 3701.
47. Şax İsmail II (k istorii Sefevidov). Valğter Xinü. // AMEA TİEA. Fond 1, opisğ 9, d. 4732.
48. İsgəndər bəy Münşi. Tarixi-Aləm –Arayi-Abbasi. Tehran, h. 1314, hissə I.
49. Əbdülfəth Fuməni. Tarixi – Gilan. Tehran, h. 1329.
50. Hajı Zeynalabdin Şirvani. Riyaz-üs-səyahə. Tehran, h.1339.
51. Həsən bəy Rumlu. Əhsən ət təvarix. Tehran, h. 1349.

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
TARİX İNSTİTUTU

ELMİ ƏSƏRLƏR
2007, 23-ci cild

По данной теме есть следующие сообщения

1. Bakıda doğulan ermənilərin şəhərə gəlməsinə şərait yaratmaq etimadı artırardı
2. Şəki şəhəri XVIII əsrin sonu – XIX əsrin I rübündə
3. I Şah Təhmasib dövründə təbabət
4. Azərbaycanda islamaqədərki insanlar
5. Azərbaycanda milli və dini azlıqların sosial-mədəni inkişafı
6. Homeyninin ürək Kəbəsi
7. Yunanıstanın optimist gələcəyi