RƏB MÜHACİRƏT ƏDƏBİYYATI: CÜBRAN XƏLİL CÜBRAN VƏ MİXAİL NÜAYMƏ YARADICILIĞI KONTEKSTİNDƏ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Cübran Xəlil Cübranın yaradıcılığında diqqəti cəlb edən başlıca xüsusiyyətlərindən biri insan hisslərinin vəsfi idi. O, sevgi hissinin mənəvi, fəlsəfi, sosial-siyasi və əxlaqi çalarlarını bütün incəlikləri ilə açıqlamağa çalışıb. O, deyirdi ki, gündəlik yeniləməyən sevgi hər gün ölür. Dözümlülük təkəbbürlü sevgidir. Bir-birinizi sevin, amma sevgini zəncirə çevirməyin. Yaxşı olar ki, sevgi ruhlarınızın sahilləri arasında maraqlı bir dəniz olsun. Birlikdə oxuyun, rəqs edin və sevin, amma hər biriniz tək başına lütnya simləri kimi tək olun, baxmayaraq ki, onlardan yalnız musiqi səsi gəlir. Sevgi özündən başqa heç nə vermir və özündən başqa heç nə götürmür. Buna görə məhəbbət heç bir şeyə sahib deyil, lakin ona sahib olmaq olmur, çünki sevgi yalnız sevgidir. Öz sirlərini açmaqdan başqa bir şey axtaran sevgi sevgi deyil, yalnız faydasız olduğunu tuta bilən bir tordur. Gündəlik yenilənməyən sevgi bir vərdişə çevrilir və bu da öz növbəsində köləliyə çevrilir. Sevgi və şübhə heç vaxt bir-birinə qovuşmur.

“Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı: təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri”

Bədirxan Əhmədlinin “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı: təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2017) monoqrafiyası Azərbaycan ədəbiyyatında zəngin tarixə və ədəbi-fəlsəfi örnəklərə malik olan mühacirət ədəbiyyatının formalaşması, tarixi mərhələləri və ədəbiyyat tariximizdəki yerinin qiymətləndirilməsinə həsr olunmuş əhəmiyyətli bir kitabdır. Tanınmış tədqiqatçı alimin bu vaxta kimi mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı yazdığı çoxsaylı məqalələrində bir çox məsələlər araşdırılmışdır. Bu kitabda isə B.Əhmədli Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatını vahid nəzəri konsepsiya çərçivəsində tədqiq etmiş, sistemləşdirmiş, ayrı-ayrı tarixi mərhələləri müəyyənləşdirmiş, mübahisəli məqamlarla bağlı konkret mülahizələr irəli sürmüşdür.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının bəzi məsələləri tədqiqatçılarımız tərəfindən araşdırılmışdır. Ədəbiyyat tariximizi və ədəbi yaradıcılığın mühacirət formasını dərindən bilən B.Əhmədlinin bütün problemləri diqqətə alaraq və məlum olmayan bir çox faktları ilk dəfə şərh edərək təqdim etməsi monoqrafiyanın əhəmiyyətini, yeni istiqamətini və vacib bir məsələyə həsr olunduğunu göstərməkdədir.

Mühacirətdə yaşamış ictimai-siaysi xadimlər, ömürlərini milli mücadilə uğrunda fəda edən şəxsiyyətlərimiz və ədiblərimizə – M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu və Gültəkinin (Əmin Abid) əziz xatirəsinə həsr edtiyi bu önəmli monoqrafiyada B.Əhmədli elə, ilk növbədə, həmin böyük insanların yaradıcılığının bizə az məlum olan tərəflərini diqqət mərkəzində saxlayır. Müəllif M.Ə.Rəsulzadənin daha az tədqiq olunmuş poetik nümunələrini təhlil edir, böyük ictimai-siyasi xadim və milli düşüncəmizin banilərindən biri olan M.Ə.Rəsulzadənin şeirlərində də yeni poetik formalardan istifadə etdiyini, “Füyuzat” jurnalında dərc olunan poeziya örnəklərində ideya, mövzu və üslüb baxımından özünəməxsus istiqamətə malik olduğunu qeyd edir. Kitabda müəllifin M.Ə.Rəsulzadənin “İsmayıl Qasprinskiyə” adlı şeirindən gətirdiyi nümunə bir tərəfdən böyük Məhəmməd Əminin türkçü dünyagörüşünü ifadə edirsə, digər tərəfdən B.Əhmədlinin təqdim etdiyi örnəklərdə seçici olduğundan xəbər verir:

Ey Ulu Türk! Sən Krımın

Vəhşilərə əsir olmuş,

Zalım taxlar qurulmuş,

Şərəfləri unudulmuş bir torpağı üstündə.

Onun səni qan ağladan

Qara bəxti önündə

“Oyan”, – deyə hayqırdın.

Monoqrafiya dörd bölmədən ibarətdir və hər bir hissə əhəmiyyətli bir problem üzərində qurulmuşdur. Kitabın vacib cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, burada sadəcə mühacirət ədəbiyyatımızın təşəkkül tarixi, mərhələləri, ayrı-ayrı şəxsiyyətləri və mühacirətin yaradıcılıq formalarından bəhs olunmur, eyni zamanda, sözügedən mövzular ətrafındakı problemlər araşdırılır. Çünki bu sahədə fərqli, yaxud da ciddi və konseptual şəkildə ifadə edilməsinə ehtiyacı olan məsələlər az deyildir. Düşünürük ki, B.Əhmədlinin bu kitabı bir çox məsələlərdə qəti fikirlər əldə etməyə yardım edəcəkdir.

Mühacirət ədəbiyyatının təşəkkülü, onun xarakteri və mərhələləri, araşdırılması problemlərini tədqiq edərkən B.Əhmədli, haqlı olaraq, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının tarixini XX əsrlə məhdudlaşdırmır, VII-XI əsrlərdə Azərbaycandan Ərəbistana köçürülərək “məvali” adı verilən bir çox şairlərimizin ədəbi irsini ilk mühacirət nümunələri kimi dəyərləndirir. Bu məqamları araşdırarkən müəllifin mühacirət ədəbiyyatının nəzəri məsələlərinə də diqqət yetirilməsi, digər xalqların yaratdığı anoloji ədəbiyyatla müqayisəsi də kitabda çox əhəmiyyətli cəhət kimi qiymətləndirilməlidir.

Kitabda yeni tendensiya və məsələlərin olduğunu qeyd etdik. “Azərbaycan mühacirətinin formalaşmasında Polşa amili” bölməsi də kitabın vacib hissələrindən biri olaraq ədəbiyyatşünaslığımızın yeni bir problemini ortaya qoyur. “Lakin siyasi düşüncə etibarilə təqib olunanlar içərisində böyük bir qism insanların Avropaya yerləşməsi də baş verdi ki, bu ölkələr içərisində Polşanı xüsusi qeyd etmək lazım gəlir” deyən B.Əhmədli mühacirlərin “Prometey” kulubunun və “Qafqaz İstiqlal Komitəsinin” yaradılmasının Polşanın ictimai-siyasi mühiti ilə bağlı olduğunu yazır. Polşadakı mühacir nəşrlər, Polşa arxivlərində Azərbaycan siyasi mühacirəti ilə bağlı nümunələr, sənədlər, M.Ə.Rəsulzadənin bir müddət Polşada yaşaması, onun polyak rəsmi dairələrində çalışan şəxsiyyətlər ilə məktublaşması, milli mücadilə tariximizin Avropa ölkəsi ilə bağlı məsələləri yer almış, bır sıra qaranlıq məqamlara işıq tutulmuşdur.

“Mühacirət ədəbiyyatının problemləri” adlı başlığı ilə B.Əhmədli daha çox müzakirələrə səbəb olan mühacirət poeziyası, Legion ədəbiyyatı, Qurban Səid və yazıçının “Əli və Nino” romanı ətrafındakı məsələləri geniş şəkildə araşdırır. Bu problemlərin şərhi ilə müəllif həm mühacirət ədəbiyyatının fərqli qollarını öyrənir, həm də sözügedən sahədə filoloji fikrin mübahisəli məqamlarına aydınlıq gətirir.

Türkiyə, Hindistan və Suriyada mühacirət ənənələri olan Azərbaycan ədəbiyyatının XX əsr mərhələsində milli istiqlal mövzusuna köklənməsi B.Əhmədlinin xüsusi vurğuladığı məsələlərdəndir. “Yeni Kafkasiya”, “Odlu yurd”, “Türk amacı”, “Azərbaycan yurd bilgisi” və s. kimi mühacirət mətbuatında geniş vüsət alan milli istiqlal mövzusu kitabda çox maraqlı örnəklərlə təqdim edilir. Görkəmli mühacir ədibimiz Gültəkinin “Kork” şeirinin nəşri tarixi haqqında əhəmiyyətli faktları təhlil etdikdən sonra müəllif şairin bu milli ruhlu şeirindən nümunə verir:

Heybetli asırlar aşan Türküm ben,

Yatakda ölene şaşan Türküm ben,

Dünyaya sıxmayıb taşan Türküm ben,

Gittikce büyüyen Turanımdan kork!

“Personaliya” başlığı ilə B.Əhmədli mühacirət ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələri haqqında oçerklər təqdim edir. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, araşdırmalarda bu zamana kimi öz yerini tapmamış bir sıra məsələlər ilk dəfə bu kitabda qələmə alınmışdır. Kitabda Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Almas İldırım və Gültəkin kimi mühacir ədiblərimizin həyat və yaradıcılığı haqqında çox maraqlı məqamları öyrənirik. İstiqlalı yaşadan mühacirət poeziyamızın araşdırılması da milli ədəbiyyatımızın ən önəmli sahələrindən birinin şərhi kimi son dərəcə əhəmiyyətlidir.

Mühacirət mətbuatının təşəkkülü, inkişafı, ayrı-ayrı mətbuat orqanlarının fəaliyyəti, onlarda dərc edilən əsərlərin forma və məzmun cəhətdən təhlili B.Əhmədlinin monoqrafiyasında xüsusi qeyd olunmalı cəhətlərdəndir. Məlumdur ki, mühacirət ədəbiyyatını reallaşdıran sahələrdən ən önəmlisi mətbuatın yaranmasıdır. M.Ə.Rəsulzadənin “konuşduğu lisanda ilk qəzetəyə malik olan cəmiyyət, bir milliyyət ikən millət olmağa başlamış deməkdir” sözləri ilə milli mətbuatın formalaşmasının zəruriliyinə və tarixi missiyasına diqqəti çəkən müəllif mühacirət ədəbiyyatımızın öyrənilməsində vacib sahə olan mətbuatı geniş planda tədqiq edir. Burada bir çox ölkələrdə fəaliyyət göstərmiş mühacirət mətbuatımızın tarixi fəaliyyəti və əhəmiyyətli işlərini görürük. “Azəri-türk”, “Yaşıl yaprak”, “Azərbaycan”, “Milli atəş”, “Ergenekon”, “Kutlu od” və digər çoxsaylı mühacir mətbuat orqanlarımız haqqında kitabdan məlumat almaq mümkündür.

B.Əhmədlinin mühacirət ədəbiyyatı sahəsində yazılmış tədqiqatları dəyərləndirməsi, tənqidi fikirlərlərində məsələni obyektiv mülahizələrlə əsaslandırması monoqrafiyada vacib məqamları ifadə edir.

B.Əhmədlinin “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı: təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri” monoqrafiyası Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatını ardıcıl, sistemli, nəzəri konsepsiya daxilində, vacib örnəklərə istinad edərək araşdıran əhəmiyyətli bir kitabdır. Kitab elmi ictimayətimizə bir töhfə, ədəbiyyatşünaslıq elmimizə əhəmiyyətli bir xidmətdir.

Kitab milli kültürümüzün, ədəbiyyatımızın milli istiqlal və mücadilə tarixinin ifadəsidir.

ƏRƏB MÜHACİRƏT ƏDƏBİYYATI: CÜBRAN XƏLİL CÜBRAN VƏ MİXAİL NÜAYMƏ YARADICILIĞI KONTEKSTİNDƏ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ƏRəB MüHACIRəT əDəBIYYATı / JANR XüSUSIYYəTLəRI / CUBRAN XəLIL CUBRAN Və MIXAIL NUAYMANıN əSəRI / ARAB EMIGRANT LITERATURE / GENRE FEATURES / THE WORK OF JUBRAN KHALIL JUBRAN AND MIKHAIL NUAYM / АРАБСКАЯ ЭМИГРАНТСКАЯ ЛИТЕРАТУРА / ЖАНРОВЫЕ ОСОБЕННОСТИ / ТВОРЧЕСТВО ДЖУБРАН ХАЛИЛ ДЖУБРАНА И МИХАИЛА НУАЙМА

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Mustafayev Zaur Telman Oğlu

Cübran Xəlil Cübranın yaradıcılığında diqqəti cəlb edən başlıca xüsusiyyətlərindən biri insan hisslərinin vəsfi idi. O, sevgi hissinin mənəvi, fəlsəfi, sosial-siyasi və əxlaqi çalarlarını bütün incəlikləri ilə açıqlamağa çalışıb. O, deyirdi ki, gündəlik yeniləməyən sevgi hər gün ölür. Dözümlülük təkəbbürlü sevgidir. Bir-birinizi sevin, amma sevgini zəncirə çevirməyin. Yaxşı olar ki, sevgi ruhlarınızın sahilləri arasında maraqlı bir dəniz olsun. Birlikdə oxuyun, rəqs edin və sevin, amma hər biriniz tək başına lütnya simləri kimi tək olun, baxmayaraq ki, onlardan yalnız musiqi səsi gəlir. Sevgi özündən başqa heç nə vermir və özündən başqa heç nə götürmür. Buna görə məhəbbət heç bir şeyə sahib deyil, lakin ona sahib olmaq olmur, çünki sevgi yalnız sevgidir. Öz sirlərini açmaqdan başqa bir şey axtaran sevgi sevgi deyil, yalnız faydasız olduğunu tuta bilən bir tordur. Gündəlik yenilənməyən sevgi bir vərdişə çevrilir və bu da öz növbəsində köləliyə çevrilir. Sevgi və şübhə heç vaxt bir-birinə qovuşmur.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Mustafayev Zaur Telman Oğlu

Phenomenon of Naguib Pasha Mahfouz
The phenomenon of war in the context of scientific and theoretical approaches
Hermeneutics: understanding and its role in rational knowledge
ERKƏN ANALIQ: ZƏRƏRLİ ƏNƏNƏVİ TƏCRÜBƏ
CULTURAL AESTHETIC TRENDS IN THE DEVELOPMENT OF PHILOSOPHY IN THE 40-50S IN AZERBAIJAN
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ARABIC MIGRATION LITERATURE: JUBRAN KHALIL JUBRAN AND MICHAEL NUAYMA IN THE CONTEXT OF CREATIVITY

One of the main features of the poetic work of Jubran Khalil Jubran was a description of human feelings. He tried to express the spiritual, philosophical, socio-political and moral nuances of love in all its subtleties. He emphasized that love, which is not updated daily, dies every day. Tolerance is arrogant love. Love each other, but do not turn love into chains. It is better to have a wide sea of love between the shores of your souls. Sing, dance and rejoice together, but each of you should be alone, like the strings of a lute, although they only make music. Love gives nothing but itself and takes nothing but itself. Therefore, love has nothing, but it cannot be obsessed because love is only love. Love, which seeks nothing but the desire to reveal its secrets, is not love, but a network that can only claim to be useless. Daily undivided love becomes a habit, which, in turn, turns into slavery. Love and doubt never meet.

Текст научной работы на тему «ƏRƏB MÜHACİRƏT ƏDƏBİYYATI: CÜBRAN XƏLİL CÜBRAN VƏ MİXAİL NÜAYMƏ YARADICILIĞI KONTEKSTİNDƏ»

Mustafayev Zaur Telman

ARABIC MIGRATION LITERATURE ..

OROB MUHACiROT ODOBiYYATI: CUBRAN XOLiL CUBRAN VO MiXAiL NUAYMO

Mustafayev Zaur Telman oglu, Azarbaycan Miqrasiya Odabiyyati va Badii Tarcuma Laboratoriyasi, elmi i§gi Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov 23, e-mail: z.baksovetli@mail.ru)

Xulasa. Cubran Xalil Cubranin yaradiciliginda diqqati calb edan ba§lica xususiyyatlarindan biri insan hisslarinin vasfi idi. O, sevgi hissinin manavi, falsafi, sosial-siyasi va axlaqi galarlarini butun incaliklari ila agiqlamaga gali§ib. O, deyirdi ki, gundalik yenilamayan sevgi har gun olur. Dozumluluk takabburlu sevgidir. Bir-birinizi sevin, amma sevgini zancira gevirmayin. Yax§i olar ki, sevgi ruhlarinizin sahillari arasinda maraqli bir daniz olsun. Birlikda oxuyun, raqs edin va sevin, amma har biriniz tak ba§ina lutnya simlari kimi tak olun, baxmayaraq ki, onlardan yalniz musiqi sasi galir. Sevgi ozundan ba§qa heg na vermir va ozundan ba§qa heg na goturmur. Buna gora mahabbat heg bir §eya sahib deyil, lakin ona sahib olmaq olmur, gunki sevgi yalniz sevgidir. Oz sirlarini agmaqdan ba§qa bir §ey axtaran sevgi sevgi deyil, yalniz faydasiz oldugunu tuta bilan bir tordur. Gundalik yenilanmayan sevgi bir vardi§a gevrilir va bu da oz novbasinda kolaliya gevrilir. Sevgi va §ubha heg vaxt bir-birina qovu§mur.

Afar sozlar: Orab muhacirat adabiyyati, janr xususiyyatlari, Cubran Xalil Cubran va Mixail Nuaymanin asari.

ARABIC MIGRATION LITERATURE: JUBRAN KHALIL JUBRAN AND MICHAEL NUAYMA IN THE CONTEXT OF CREATIVITY

Mustafayev Zaur Telman, researcher, Laboratory of Azerbaijani Migration Literature and Literary Translation Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Khalilov St., 23, e-mail: z.baksovetli@mail.ru)

Abstract. One of the main features of the poetic work of Jubran Khalil Jubran was a description of human feelings. He tried to express the spiritual, philosophical, socio-political and moral nuances of love in all its subtleties. He emphasized that love, which is not updated daily, dies every day. Tolerance is arrogant love. Love each other, but do not turn love into chains. It is better to have a wide sea of love between the shores of your souls. Sing, dance and rejoice together, but each of you should be alone, like the strings of a lute, although they only make music. Love gives nothing but itself and takes nothing but itself. Therefore, love has nothing, but it cannot be obsessed because love is only love. Love, which seeks nothing but the desire to reveal its secrets, is not love, but a network that can only claim to be useless. Daily undivided love becomes a habit, which, in turn, turns into slavery. Love and doubt never meet.

Keywords: Arab emigrant literature, genre features, the work of Jubran Khalil Jubran and Mikhail Nuaym.

АРАБСКАЯ МИГРАЦИОННАЯ ЛИТЕРАТУРА: ДЖУБРАН ХАЛИЛ ДЖУБРАН И МИХАИЛ НУАЙМА В КОНТЕКСТЕ ТВОРЧЕСТВА

Мустафаев Заур Телман оглу, научный сотрудник лаборатории азербайджанской миграционной литературы и литературного перевода Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. З.Халилова, 23, e-mail: z.baksovetli@mail.ru)

Аннотация. Одной из главных особенностей поэтического творчества Джубран Халил Джубрана было описание человеческих чувств. Он пытался выразить духовные, философские, социально-политические и нравственные оттенки любви во всех ее тонкостях. Он подчеркивал, что любовь, которая не обновляется ежедневно, умирает каждый день. Терпимость – это надменная любовь. Любите друг друга, но не превращайте любовь в цепи. Лучше иметь широкое море любви между берегами ваших душ. Пойте, танцуйте и радуйтесь вместе, но каждый из вас должен быть один, как струны лютни, хотя они только делают музыку. Любовь не дает ничего, кроме себя и не берет ничего, кроме себя. Следовательно, любовь не имеет ничего, но она не может быть одержима, потому что любовь – это только любовь. Любовь, которая не ищет ничего, кроме как желания раскрыть свои секреты, – это не любовь, а сеть, которая может лишь утверждать, что она бесполезна. Ежедневная неразделенная любовь становится привычкой, которая, в свою очередь, превращается в рабство. Любовь и сомнения никогда не встречаются.

Ключевые слова: арабская эмигрантская литература, жанровые особенности, творчество Джубран Халил Джубрана и Михаила Нуайма.

Problemin aktualligi. Malum oldugu kimi arab muhacirat adabiyyati – mahcar adabiyyati – XIX asrin sonlari va XX asrin avvallarinda Amerikaya muhacirat etmi§ arablarin zangin adabi-madani irsini ahata etmakdadir. Cubran Xalil Cubran, Nasib Oriza, Mixail Nuayma, Omin ar-Reyhani, Obdulmasih Haddad, Ilya Obu Mazi va Ra§id Oyyub §imali Amerikada arab muhacirat adabiyyatinin gorkamli numayandalari hesab olunurlar [8].

drab muhacirat adabiyyatinda Qubran Xalil Cubranin yeri. Orab muhacirat adabiyyatinin an boyuk tamsilgilarindan biri olan Qubran Xalil Cubranin §6hrati yalniz §arq dunyasi ila mahdudla§mir. Onun hayat va yaraidiciligi haqqinda Azarbaycanda ciddi tadqiqat asarilari aparilmi§dir [4; 5; 6; 7]. Hamginin dunyanin muxtalif alimlari onun zangin va goxcahatli yaradiciligini geni§ §akilda tahlil obyektina gevirmi§lar [11]. Avropada va Amerikada da onu istedadli yazigi va mahir rassam kimi taniyirlar.Cubran Xalil

Cubran haqqinda an dolgun malumati onun yaxin dostu va silahda§i, «Qalamlar camiyyatinin» maslahatgisi Mixail Nuaymanin “Cubran Xalil Cubran: hayati, vafati, adabiyyati va sanati” kitabindan aliriq. 1934-cu ilda na§r olunmu§ bu asari sovet §arq§unasi Kragkovski yeni arab adabiyyati tarixinin,umumiyyatla, arab adabiyyatinin boyuk hadisasi adlandirmi§dir. Bu iki adib 1916-ci ilda tani§ olmu§ va 1931-ci ilda Cubranin vafatina qadar onlarin arasinda samimi bir munasibat olmu§, qurbat hayati bu iki yazigini yaxinla§dirmi§dir.Mahz bu yaxinliq, Cubranin hayatinin incaliklarina balad olma Nuaymaya olduqca hartarafli, dayarli bir asar yaratmaga imkan vermi§dir. Osarda Cubranin hayatina dair bir sira qiymatli malumatlarla yana§i onun du§uncalar alami,hiss-hayacanlar dunyasi, camiy-yata,insanlara munasibati da geni§ aksini tapmi§dir [2].

Gorkamli yazigi va taninmi§ rassam Xalil Cibran 1883-cu ilda Osmanli imperiyasinin muxtar vilaya-

Scientific Vector of the Balkans. 2020. Т. 4. № 3(9)

Mustafayev Zaur Telman oglu

3R3B mühacírot ODOBÍYYATI .

tinda, Livanin B§arri §aharinda katolik ailasinda dogulub. Xalil Cibranin anasi Kamila, Xalil Cibrani ügüncü hayat yolda§indan dünyaya gatirib. Yoxsulluq sababindan Xalil Cibran normal tahsil ala bilmasa da, vaxta§iri ke§i§lar onun ya§adigi eva galarak ona incil va arab dilindan müxtalif darslar kegiblar.

Cibran Xalil Cibranin yaradiciligini darindan ba§a dü§mak ügün onun u§aqliq illarina sayahat etmak va onun dünyaya yana§ma tarzinin formala§digi vaxtlara diqqat yetirmak lazimdir. Bela ki, o, hala Livanda ailasi ila birlikda ya§adigi vaxt yoxsul evlarinda anasi ila tez-tez sóhbatlar edirdi. Anasi Cibrani ügüncü evliliyindan dünyaya gatirmi§ va Cibranla dardla§diyi vaxtlar hami§a qeyd edirdi: «Man heg vaxt bu dünyaya galmak istamazdim. San dünyaya galanadak man qadin monastinna getmak istami§am. Sanin dünyaya gali§in, sanki góylardan yera enan malayin zühuru kimi oldu manim ügün. Lakin qanadlan siniq malayin». Bu xatira daha sonra onun «Siniq qanadlar» (Broken Wings, 1912) asarinin yaranmasina sabab oldu.

Osarlari dünyanin iyirmiya qadar dilina tarcüma edilib. Rassam kimi isa bir gox asarlari indi da sargilarda nümayi§ edilmakdadir. Omrünün son iyirmi ilini AB§-da ya§ayan yazigi asarlarini ingilisca yazmaga baglayib. Yaziginin «Xabargi», «Dünya tannlan», «insanoglu isa», «Asi ruhlar», «Dali», «Sózlar» va b. kitablan na§r edilib.

Xalil Cibran Cübran 1904-cü ilda arab qazeti olan «Emi-qrant» (Al-Mouhajer) qazetinda maqalalarini na§r etdirir. 1895-ci ilda górkamli filosof anasi, qarda§i va bacilan ila birlikda AB§-a miqrasiya edarak dünyasini dayi§diyi günadak AB§-da (Nyu-York va Bostonda) ya§ayib yaratmi§dir. O, rassamligi 1908-ci ilda Parisa gedarak darindan óyranir. 1910-cu ilda isa AB§-a geri qayidir. Filosofun «Peygambar» (1923) asari yaradicilliginin zirvasi hesab olunur va 100-dan gox dila tarcüma edilmi§dir.

Cübran Xalil Cibranin anasi Kamilanin Bostona miqrasiya etmasinin da qariba tarixgasi var. Bela ki, Xalil Cibranin atasi vergi toplayicisi idi va bir gün o, vazifasinda yol verdiyi hansisa sahvlara góra cazalandinlir. Bütün amlaki alinir va habsxanaya salinir. Bundan sonra Xalil Cibranin anasi bütün u§aqlanni gótürarak Bostona miqrasiya edir. Orada o, ózünü dolandirmaq ügün toxuculuqla ma^gú olan bir qadinla tani§ olur. Xalil Cibranin qarda§i Piter kigik dükan agir va bacisi Mariana Xalil Cibranin maktaba getdiyi dovrda toxuculugu óyranmaya ba§layir. Maktabda Xalil Cibranin rassam kimi va parlaq §agird kimi bütün bacanqlan a§kara gixir. 4 il sonra aila Livana geri dónmaya qarar versa da, Cibran daha sonra Bostona geri dónür. 1902-ci ilda Xalil Cibranin qarda§i va bacisi varam xastaliyindan, anasi isa hamin ilda xargang xastaliyindan dünyasini dayi§ir. 1904-cü ilda isa Xalil Cibran Mari Elizabet Haskella tani§ olur. Bu qadinla tani§ligi onun §axsiyyatina va yaradicilligina gox bóyük tasir edir. Yazili qaynaqlarda bu qadin onun hayat yolda§i kimi qeyd edilmir va onlann münasibatlari rasmi olmami§dir.

Cübran Xalil Cibranin dini górüíjlari ozünamaxsuslugu ila farqlanir. O, xristian adat-ananalari ila boyüsa da, üzarinda islam dinin tasirlari da sezilir. Sufi falsafasi ila yaxindan tani§ olur va tasirlanir. U§aq ya§lannda evlarinda müxtalif dinlardan olan insanlann qonaq olmasi onun dünya górü§ünün artmasinda mühüm rol oynayir.

Xalil Cibranin asarlarinda va §axsi hayatinda siyasatin izlarini tapmaq gatindir. Buna baxmayaraq har na qadar o, siyasatin onun hayatinda yer almadigini desa da, Osmanli imperiyasinin Suriyani tark etmasi vaxti «Peygambarin bagi» asarina daxil etdiyi «Azad Suriya» poemasini yazir. Xalil Cibranda gox az miqdarda arab milliyyatgiliyinin izlarini górmak olar.

Cübran Xalil Cibran xristianliq, islam, iudaizm, habela sufizmdan tasirlanarak universal mahabbat, hayata tam farqli va yeni baxi§, insanlara olan sevgidan ibarat olan janrda yaradirdi. O, deyirdi: «San manim qarda§imsan va man sani seviram. San mascidda sacdada olanda da, kilsada diz gókanda da, sinaqoqda ibadat edarkdan da sani seviram. San va man inamin – Allahin óvladiyiq» [2].

Cübran Xalil Cibranin rasm asarlari óz-ózlüyünda aynca

môvzudur. Onun yaradicilligi ils az-çox maraqlanan insanlar bilirlar ki, o, çakdiyi rasm asarlarinda asasan çilpaqliq elementindan istifada edir. Onun rasmlarindaki qadinlarin sifatlari asasan onun anasinin sifatidir. Bizim dünyaya çilpaq galiçimiz va çilpaq gediçimiz falsafasina asaslanan Xalil Cibran farqli va tasirli asarlar yaratmaga müvaffaq ola bilib. Cübran Xalil Cibranin anasinin rasmlarda bela çox yer almasi onu gôstarir ki, dahi filosof anasi vasitasiyla ôz istedad va bacariqlarini kaçf eda bilmiçdir.

Cübran Xalil Cibran rasmlarinda yaradicini da gormak olar. Daha dogrusu onun alini. Bu môhtaçam simvolika va metafora bizlari düíjünmaya vadar edir. Yaradici ila alaqadar olan rasmlar asasan «Peygambar» asari ila six alaqalidir. Paradoksal olan yaradicinin va insanin bir-birindan asililigi ideal tasvir olunub. inanin ki, bu tamamila yeni falsafi maktabdir. Cibran Xalildan soruçublar ki, niya gôra siz ôz rasm asarlarinizi imzalamirsiniz? O da cavab olaraq qeyd edib ki, manim rasm asarlarim harada tapilmagindan asili olmayaraq mana aid oldugunu ôzlari sôylayacaklar.

Cübran Xalil Cibran 48 yaçinda 10 aprel 1931-ci ilda Amerikanin Nyu York çaharinda qaraciyarin sirrozu va tuberkulyoz xastaliyindan dünyasini dayiçir. Xalil Cibranin vafatindan sonra bacisi Mariana va Mari Haskel onun badanini Livana, dogma çahar Bçarriya gatirir. Boyük filosof hala sagliginda Livanda monastirda dafn olunmagi istayirdi. Xüsusila da Mar Sarkis monastirinda. Dünyasini dayiçdikdan sonra onun bacisi bu arzusunu yerina yetirir. Marianna monastir va ona tabe olan arazilari satin alir va belalikla da, qardaçim monastirda hüzurlu yuxusunu tamin edir. Monastir daha sonra Cübran Xalil Cibran muzeyina çevrilir. Muzeyda asasan onun çakdiyi 440 rasm asari yer almiçdir.

Cübran Xalil Cibranin baçdaçinda bu sôzlar yazilib: Man da sizin kimi sagam. Qarçimzdayam. Gôzlarinizi yumun va atrafiniza baxin. Mani qarçimzda gôracaksiniz [2] . ôrab mühacirat adabiyyatinin bu gôrkamli nümayandasinin seçma asarlarindan ibarat “Sükutun poeziyasi” adli kitabi Azarbaycan dilina tarcüma olunaraq yayinlanmiçdir [1].

drab mühacirat adabiyyatmda Mixail Nüayminin yeri. Digar arab mühacir çairi Mixail Nüayma 1889-cu ilda Livanda anadan olmuç, on bir yaçinda tahsilini davam etdirmak üçün Rusiyaya getmiç, ganclik dôvrûnda rus adabi mühiti ila six suratda bagli olmuç, daha sonra Amerikaya kôçarak uzun müddat orada yazib yaratmiç va zangin bir hayat tacrübasi topladiqdan sonra 1932-ci ilda yenidan vatana qayitmiçdir. Onun hayati da, yaradiciliq faaliyyati da §arq ila Qarb arasinda carayan etmiçdir. M.Nüaymani Azarbaycan oxucularina ilk dafa taqdim edan professor Aida imanquliyeva onu sadaca bir ôlkanin va müayyan bir dôvrûn yaziçisi kimi deyil, bütóvlükda arab dünyasina, ham da Qarb madaniyyatina mansub olan hartarafli bir çaxsiyyat kimi saciyyalandirir: «Nüayma ôzünü yalniz arab yaziçisi hesab etmirdi. O, ôzü deyirdi ki, bütün baçariyyat ügün yazir» [6, 91]. Mixail Nüaymanin yaradiciligi ila tamçliq onun fikir makani va maraq dairasinin haqiqatan çox geniç oldugunu gôstarir. Onun haqqinda filologiya üzra falsafa doktoru Mahir Hamidov da ciddi araçdirma aparmiçdir [3]. Hamçinin müallifin “Kipriklarin piçiltisi” asari Azarbaycan oxucularina taqdim edilmiçdir [10].

Mixail Nüayma arab mühacirat adabiyyatinin digar asas nümayandalari kimi, milliyyatca arab, dini mansubiyyatina gôra xristiandir. Bir §arq ôlkasinda dogulmuç va ômi-umn çox hissasini Qarb ôlkalarinda keçirmiçdir. Bu cahatlar ona §arq va Qarb sivilizasiyalarini eyni daracada manimsamaya va ôz daxili alaminda bu müxtalif düíjünca tarzlarini birlaçdirmaya imkan vermiçdir. Tasadüfi deyil ki, onun asarlarinda (mas. «Son gün» asarinda qi-yamat haqqinda mülahizalar) dindan bahs edarkan, takca xristianliga yox, ham da islama aid müddaalar va dayarlar ehtiva olunur.

«Qalx va son gününa vida et» («Son gün») romani müallifin bôyûk falsafi yük daçiyan badii asarlarindan biridir. Vida sahnasi takca bu dünya ila o dünyanin hüdudunda keçirilan hiss-hayacanlar, insanin bu son anda aglina galan va hayatin manasini ifada etmaya iddiali olan müxtalif hadisalarin dramatizmi baximindan deyil, ham da

Mustafayev Zaur Telman

ARABIC MIGRATION LITERATURE ..

ümumiyyatla hayatla olüm arasindaki mübarizani, hayatin harakatverici qüvvalarini ifada etmak baximindan gox tasirli va ibratamizdir [6, 39].

insan olmazdan qabaq yarimgiq qalmi¡¡ ijlarini xatirlayir va bunlari ba¡ja gatdirmadan olümün mümkünsüz va ya haqsiz oldugunu asaslandirmaga galijir. Burada Qurani-Karimin «Mominlar» surasindan bela bir aya yada dü¡jür: «Onlardan har kimi olüm haqlayarsa, deyar: “Rabbim geriya qaytar mani. Yarimgiq qoydugum ijlarimi tamamlayim, yax¡ji i¡jlar goraram”. Yani insan olüm maqami gatandan sonra yox, hayatin an ¡jirin ma-qamlannda xeyirli i¡jlar barada, ijlarini tamamlamaq barada düjünmalidir.

«Na olursa olsun, takca olüm olmasin!» nidasi bütün asar boyu qahramanin kegirdiyi hiss-hayacani gox gozal ifada edir. Qünki olüm mahz zamanin qirildigi maqamdir. M.Nüayma asarin qahramani doktor Musa Osgarinin dili ila «man – zamanam, zaman da manam», – deyir. «Na man onu sona gat-dira bilaram, na da o, mani». Digar tarafdan zamanin kigiyi va boyüyü yox-dur. Har saat, har daqiqa, har saniya ela zamanin hamisidir. Burada M.Nüayma anin abadiyyati problemini gox gozal qoyur. Qünki bir anda ba¡¡ veranlar daha boyük zaman intervalinda ba¡ veranlarla ela six baglidir ki, onu «kegmijindan va galacayindan qoparmaq mümkün deyil» [9].

Osarda olümü barada qeybdan qarar verilmij Musa Osgarinin düjüncalari va qoydugu suallar diqqati oz falsafi yonümü ila calb edir. «Haradan galib, haraya gediram?», «Niya oldugum kimi yox, bajqa cür gorünüram?», «insan hayati boyu hara getdiyini bilirmi, na alib-verdiyini va na ügün alib-verdiyini bilirmi?». Yaxud ovladinin ¡ikastliyini yada salaraq verdiyi suallar: «Faqat onun günahi nadir?», «Valideynlarin günahina gora u¡aq caza gakma-lidirmi?». Bütün bu suallar na ügünsa hayatla vidalajmaq maqaminda bir daha yada düjür va insan bu hayatda na qazandigini, o dünyaya na ila get-diyini ozü ügün aydinlajdirmaq istayir. Bu dünyanin faniliyi, galdi-gedarliyi bir daha vurgulanir. Lakin bununla bela hayatin manasiz olmadigi, hatta o dünyanin da aslinda bu dünyadaki hayatin bir nov davami oldugu haqqindaki fikirlar müallifin tam pessimizma qapilmadigini gostarir [9].

Mixail Nüaymanin mifoloji va mistik movzuya hasr etdiyi «Mirdadin kitabi» olduqca ciddi falsafi problemlarin aydinlajdinlmasina xidmat edir.

Bu asarda müallif yena da hayatin sonlu olmasindan irali galan bir sira falsafi suallan cavablandirmaga galijir. Nuh peygambar bu dünyadan kogarkan oz ovladlari va nava-naticalarinin simasinda davam edan hayata nikbin bir nazar salsa da va ürayindan keganlari icra etmak ügün ogluna müraciat et-sa da, igindaki bir qorxu hissini dila gatirir. San dema, onun qorxusu, olmak-dan yox, oldükdan sonra galacak nasillarin yaddajindan silinmak tahlüka-sindan irali galir. Ogar «Son gün» romaninda insan hayatinin kasilmasindan, bajladigi ijlarin yanmgiq qalmasindan qorxurdusa va har ¡jey olümla, qabirla tamamlanirdisa, insana daha artiq ancaq o dünya haqqinda düjünmak qalirdisa, bu asarda hayatin mahz bu dünyada – ovladlarin faaliyyati ila davam etdirilmasi ideyasi ona gakilir. Yani insan amin olsa ki, onun amallari davam etdirilacak va bajladigi ijlar yanmgiq qalmayacaq, bu dünyadan rahat koga bilar. Bir cahat da onamlidir ki, Nuh peygambar onunla bajlayan yeni naslin, yeni hayatin tamalinda mahz iman dayandiginin unudulmasini istamirdi. Galacak nasillara otürülan an boyük armagan din-iman, haqq-adalat olmali idi. Va insan bu dünyadan bu imanin yajadigina aminlik hissi ila getmalidir.

Professor Aida imanquliyeva Mixail Nüaymanin tabiata bagliligindan danijarkan, onun falsafa ideyalanna da müraciat edir: «Nüayma istirahat saat-larini tabiatin qoynunda kegirirdi. Tabiatla ünsiyyatdan boyük ilham alir, da-xili rahatliq va sevinc duyurdu: “Tabiat boyük alicanab, ¡an-johrat ajiqidir. Onu oxumagi bacaranlar ügün an maraqli kitabdir, biliya can atanlar ügün an kamil maktabdir. Bütün müallimlardan an yüksakda duran müallim tabiatdir. Lakin bu, yalniz qulaqlann ejida bildiyindan gox ejidanlar, gozlarin gora bildiyindan gox gora bilanlar ügündür» [7, s. 91] ._

Tabiata bir kitab kimi baxilmasi fikri aslinda islam falsafasina xas olan gox mühüm ideyalardan biridir. Bütün haqiqatlarin manbayini ancaq Quran Karimda axtarmaq mövqeyindan gixi§ edan ilahiyyatgilardan farqli olaraq, bir gox görkamli islam filosoflan, o cümladan, Mahammad iqbal, Taha Cabir Olvani «iki kitab» ideyasini irali sürür. Yani vahyla nazil olan Qurani Karimla yana§i, Allahin yaratdigi tabiat da bir kitabdir ki, insanlara onu oxumaq ügün aql verilmi§dir. Olvani yazir: «Onlardan birincisi Allahin va-hyidir ki, burada dini ahamiyyat da§iyan bütün masalalar aydinla§dirilir; ikinci kitab isa O-nun yaradiciligidir (yani tabiat universumu). Birinin digarina istinad etmadan oxunmasi cahdi basara heg na vad etmir; na ona sivilizasiyali camiyyatin qurulmasi va qorunmasi ügün hartarafli olan, na da sonraki inki§af va yenilanma baximindan dayari olan bilik vera bilir. Faktiki olaraq, bela birtarafli oxuma heg zaman insana na Allahin xalifasi olaraq, na da O-nun amanatinin da§iyicisi kimi vazifasini tam sakilda yerina yetirmayina imkan vermaz» [9].

Mixail Nüaymanin tabiat haqqinda bela bir fikir söyla-masi onun xristian olmasina baxmayaraq, islam falsafasina da darindan balad oldugunu göstarir. Lakin gox taassüf ki, müsalman dünyasi Qurani Karimda döna-döna tövsiya olunan ikinci kitabin, yani tabiatin da oxunmasina zarurati nazara almamis va tahsil sisteminda vahyla verilmi§ biliklarin öyranilmasina üstünlük vermi§dir.

Qarb sivilizasiyasi va Qarb tafakkür tarzi ila §arq tafakkür tarzinin uygun galmayan maqamlari heg da dini dayarlarla bagli olmayib, interpretasiyadaki farqlardan qaynaqlanir.

Mixail Nüayma tabiati bir müallim kimi taqdim edir. Lakin bu müallim normalda oldugundakindan daha yüksak imkanlara malikdir. Bela ki, tabiat özünda gözla görünan, qulaqla e§idilan malumatlardan basqa, görülmayan va e§idilmayan, yani hiss orqanlarinin imkanlari xaricinda olan malumatlari da saxlayir. Lakin insan arxa planda, qaranliq zolaqdan qalan bu informasiyani ala bilmak ügün özünda alahidda imkanlar, resurslar axtarmalidir. Orta asr tasavvüf falsafasinda bu qabiliyyat, bu resurs basirat gözü sayasinda reali-zasiya olunur [9].

islam dü§üncasi ila alaqa Mixail Nüaymanin asarlarinda nafsa qar§i mübari-zanin metod va formalarini arasdirarkan ortaya gixir. Masalan, onun «Mirdadin kitabi»nda dagin bacina yüksali§in pillalari va maqamlari tasavvüf falsafasindaki hal va maqamlar konsepsiyasina uygun galir.

Prof. Aida imanquliyeva mahz bu cahati öna gakdiyina göra, Mixail Nüaymanin ideyalarini rus yazigisi Lev Tolstoyla müqayisa edir: onun din falsafasinin asasinda «özünü takmillasdirma, öz qüsur va nafsi ila mübariza, amali xeyirxahligin gücüna inam dayanir. insanin etdiyi xeyirxahliq zahiri marasimlara riayat etmakdan yüksakda durur va buna göra da Allah ügün daha aziz va daha istanilandir». Ham da bu mövqe tak Lev Tolstoyun tasiri kimi izah oluna bilmaz. M.Nüayma tasavvüf falsafasinin böyük ananalari ila heg sübhasiz tani§ idi. Onun hayat tarzi da sufi hayatini xatirladirdi. A.imanquliyeva yazir: «Nüayma ganc ya§larindan seyrgiliya, tanhaliga, susqunluga, özünda hatta qar§iliqli mahabbat hissini zorla bogmaga meyl göstarirdi. Hala o vaxtdan yaradilis va insan varliginin sirlari barada mürakkab masalalar onu narahat edirdi. Nüaymanin diqqatini tabii hissi tazahürlari üstalamayi bacaran insanin «daxili» hayati calb edirdi» [5, s.124].

Natic3. Bütün bu deyilanlar Mixail Nüaymanin görkamli yazigi va adabiyyatsünas olmaqla yana§i, ham da böyük mütafakkir oldugunu, xristianliqdan daha gox, tasavvüf ananalarini badii yaradiciliginda maharatla tarannüm etdiyini va belalikla §arq ila Qarb arasinda irfan va zehniyyatin vahdatindan gixi§ etdiyini göstarir. Belalikla, maqalada arab mühacirat adabiyyati haqqinda ümumi sapkili malumat verilmis, hamginin bu adabiyyatin an görkamli nümayandalari olan Cübran Xalil Cübran va Mixail Nüaymanin zangin va goxcahatli yaradiciligi tahlil obyektina gevrilmi§dir. Burada adi gakilan müalliflarin qisa bioqrafiyasi verilmi§, onlarin yaradiciliq yolu bütövlükda §arq va Qarb adabiyyati müstavisinda davarlandirilmisdir. Maqalada Cübran Xalil

Scientific Vector of the Balkans. 2020. X 4. № 3(9)

Mustafayev Zaur Telman oglu OROB MÜHACiROT ODOBiYYATI .

Cübran va Mixail Nüayma haqqinda yazilmiç müxtalif sciyyali elmi-nazari araçdirmalara istinad edilmiç, yeri galdikca onlardan bahrslanilmiçdir. Tahlil prosesinda эгэЬ mühacirat adabiyyatinin dünya madaniyyatinda oynadigi rol masalalarinda da toxunulmuçdur.

1. Cübran Xalil Cübran, Sükutun poeziyasi, Baki: “§arq-Qarb” na^riyyati, 2009, 243 s.

2. Cübran ХэШ Cübran [Elektron resurs] https://az.wikipedia.org/ wiki/

3. Нэmidov Mahir. Mixail Nüaymэ çeirlarinda bэdii tэsvir vasitalari, “Filologiya masalalari” toplusu, 2011, № 12, s.204-216

4. imanquluyeva Aida. Cübran Xalil Cübran (hayati va yaradiciligi), Baki: “Elm” naçriyyati, 1975, 71 s.

5. Имангулиева Аида. Корифеи новоарабской литературы, Baki: “Elm” npçriyyati, 1991, 324 s.

6. imanquliyeva Aida. “Qalamlar birliyi” va Mixail Nüayma, Baki: “Elm” naçriyyati, 2002, 180 s.

7. imanquiiyeva Aida. Yeni arab adabiyyatinin korifeylari, Baki: “Elm” naçriyyati, 2003, 400 s.

8. Mahcar adabiyyati [Elektron resurs] https://az.wikipedia.org/wiki/

9. Nüayma Mixail [Elektron resurs] https://az.wikipedia.org/wiki/ Mixail_

10. Nüayma Mixail. Kipriklarin piçiltisi, Baki: “Elm va tahsil” naçri-yyati, 2014, 124 s.

11. Raçni§ Çandra Mohan. Biza sevgidan daniçin (Xalil Cübrahin “Peygambar” asarina aid düyüncalar), Baki: “Qanun” naçriyyati, 2016, 239 s.

The article was received by the editors 04.07.2020

The article was accepted for publication 27.08.2020

“21 Azər” Elektron Dərgi / 21 آذر . مجله الکترون

Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı Azərbaycanın daxilində yaranan ədəbiyyat qədər qədim və zəngindir. Hələ orta əsrlərdə Azərbaycanın görkəmli qələm sahibləri Xətib Təbrizi və İmadəddin Nəsimi Vətəndən kənarda yaşayıb-yaratmışlar. XX –XXI əsrlərdə Azərbaycanın bir sıra qələm sahibləri müxtəlif səbəblər üzündən Vətəndən kənarda yaşamaqlarına baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatını inkişaf etdirirlər.

Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının inkişafını 4 mərhələyə ayırmaq olar:

1909-1920

1909–1910-cu illərdə çar hökuməti Qafqazda bəzi islahatlar həyata keçirirdi. Bu islahatlarla əlaqədar hökumət Azərbaycanın azad fikirli övladlarının fəaliyyətinə güclü nəzarət edirdi. Bu səbəbdən də bir çox qələm sahibələri Azərbaycanı tərk etməyə məcbur oldular. Sözü gedən mərhələdə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının əsası qoyuldu və bu dövrün nümayəndələri mühacirət ədəbiyyatı ideologiyasının formalaşmasına böyük təsir göstərdilər. Bu mərhələnin görkəmli nümayəndələri sırasında Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və Şərq tarixində ilk demokratik respublika – Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin (1918-1920) banisi Məmməd Əmin Rəsulzadənin adını çəkmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İranda yaşadığı müddətdə M.Rəsulzadə Şərqdə ilk Avropastandartlarına uyğun “İrani-novin” qəzetinin nəşrinə başlamışdı. Bu qəzetdə onun ədəbi məqalələri, şerləri və tərcümələri nəşr olunurdu. Sonralar Azərbaycanda və Türkiyədə nəşr olunmuş bir sıra əsərlərini də məhz ədib İranda olduğu dövrdə qələmə almışdır. Ə.Hüseynzadə və Ə. Ağaoğlu bu dövrdə İstanbulda yaşayırdılar, “Türk ocağı”və “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətlərində fəaliyyət götərirdilər.

1920-1941

Bu dövrün nümayəndələri olmuş ədəbi simalardan M.Ə.Rəsulzadənin, M.B.Məmmədzadənin, Ə.Yurdsevərin, [[Ə.Topçubaşov]un, Y.V.Çəmənzəminlinin, C. Hacıbəyovun, Ə. Cəfəroğlunun, K.Ödər,H. Baykaranın, A. İldırımın və başqalarının adlarını çəkmək olar. Bu mərhələdə, daha dəqiq desək 1924-cu ildə M.Ə. Rəsulzadə İstanbulda Azərbaycanlıların Milli Mərkəzini yaratdı. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının demək olar ki, bütün nümayəndələri bu mədəni mərkəzin üzvləri idilər. Onlar əmin idilər ki, Azrbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə həm siyasi, həm də mədəni istiqamətlərdə aparılmalıdır. Mühacirət ədəbiyyatının inkişafında M. Ə.Rəsulzadənin müstəsna rolu vardır. M.B.Məmmədzadə qeyd edir ki, M.Ə.Rəsulzadənin İstanbula gəlişinə qədər Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı xaotik vəziyyətdə idi. O, Türkiyədə və Avropanın digər bölgələrində yaşayan azərbaycanlıları bir amal ətrafında birləşdirməyə nail oldu. 1922-ci ildən nəşr olunmağa başlayan Azərbaycan qəzet və jurnalları mühacirət ədəbiyyatının inkişafına təkan verdilər. Bu dövrün nümayəndələrinin əsərləri Türkiyədə, Avropanın bir çox ölkələrində çap olunur və yayılırdılar. “Yeni Qafqazya”, “Azəri-Türk”, “Odlu yurd”, “Azərbaycan yurd bilgisi”, “Qurtuluş” kimi jurnallar, “Bildiriş”, “İstiqlal” və s. kimi qəzetlər Avropanın müxtəlif şəhərlərində nəşr olunurdu.

1941-1991

Bu mərhələnin başlanğıcı Böyük Vətən Müharibəsinin başlanması ilə eyni vaxta düşmüşdür. Almanlar tərəfindən əsir götürülmüş bir çox azərbaycanlılar siyasi səbəblər üzündən Vətənə dönə bilməmişdilər. Sovet hökuməti almanlara əsir düşmüş sovet əsgərlərinin sonradan alman kəşfiyyat orqanlarına xidmət etdiklərini zənn edirdi. Ona görə də əsirlikdən Vətən dönən əsgərlərin bir çoxu ya yenidən sürgün olunur, ya da həbs olunurdular. Onların arasında müharibədən sonra Sovet İttifaqına dönməyərək xaricdə yaşayan və Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının gələcək inkişafını müəyyənləşdirən yazıçılar və şairlər də var idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə bu dövrün yaradıcı potensialı o qədər də böyük deyildir. Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq, mühacir ədiblərin bu nəsli də ədəbiyyatımızın inkişafında az iş görməmişdir. Bu dövr yazarlarının əsərləri Almaniyada nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetində, həmçinin Türkiyə mətbuatında işıq üzü görürdü. Ən görkəmli nümayəndələri M. Kəngərli, A.Dağlı, S.Təkinər, M.Musazadə və başqaları hesab olunurlar.

1991-indiyədək

Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövr mühacirət ədəbiyyatının kamilləşməsi üçün müəyyən zamana ehtiyac vardır. Seyid Cəfər Pişəvəri, Məhəmməd Biriya, Həmzə Fəthi, Hökumə Billuri, Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün, Qulamrza Səbri Təbrizi, Qulamhüseyn Saedi, Məhəmmədəli Mahmud, Həmid Nitqi və başqa yazıçı və şairlər İran hökumətinin despotizmindən yaxa qurtararaq dünyanın müxtəlif yerlərinə, bir hissəsi isə Şimali Azərbaycana mühacirət etmişdilər. Bu proses 1945-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda Milli Hökumətin suqutundan sonra baş vermişdi. Bununla da Azərbaycan ədəbiyyatında “Cənub mövzusu” yaranmağa və inkişaf etməyə başladı. İkiyə bölünmüş Azərbaycan dərdi, yurd, el-oba həsrəti bu poeziyanın toxunduğu əsas mövzu hesab olunur.