Mühəndis geodeziyasi

Ushbu maqola qo’rg’oshin bo’limi etarli darajada bo’lmasligi mumkin xulosa qilish uning tarkibi. Vikipediyaga mos kelish uchun qo’rg’oshin bo’limi ko’rsatmalari, iltimos, natijani o’zgartirishni o’ylab ko’ring kirish uchun umumiy nuqtai nazarni taqdim eting maqolaning qisqacha versiyasi sifatida o’z-o’zidan tura oladigan tarzda maqolaning asosiy fikrlarini. ( Iyun 2018 )

Mühəndis geodeziyasi

Bu peşə əvvəllər “Geodeziya və Kartoqrafiya mühəndisliyi”, bəzi başqa ölkələrdə “Geodeziya və Fotoqrammetriya mühəndisliyi”, “Xəritə mühəndisliyi”, “Planalma və xəritə mühəndisliyi” və s. şəkildə adlandırılıbdır. Son illər yeni texnologiyaların və terminlərin yaranması ilə əlaqədar bəzi başqa ölkələrdə “Geodeziya və Geoinformatika mühəndisliyi”, “Geomatika mühəndisliyi” də adlandırılan ölkələr və universitetlər vardır. Hal-hazırda, Azərbaycanda son bir neçə ildir ki, rəsmi olaraq “ Geomatika və Geodeziya mühəndisliyi ” kimi adlandırılır.

Ancaq adlandırmanın necə olmasından, hansı terminlərdən istifadə edilməsindən, universitetlərdə inzibati olaraq hansı fakültələrin içində yeləşməsindən asılı olmayaraq, söhbət eyni peşədən, eyni işlərdən və eyni texnologiyalardan gedir. Çoxşaxəli, geniş tətbiq sahəsi olan, həmçinin ən qədim tarixə malik olan mühəndislik peşələrindən biridir.

İlk olaraq, onu qeyd edim ki, əsas fəailiyyət sahəsi və işlər aşağıdakılardır:

– Yer sətində müxtəlif ölçmə vasitələri və texnologiyaları ilə müxtəlif təyinatlı ölçmələrin və müşahidələrin aparılması;

– Yer kürəsinin (həmçinin digər planetlərin) forma və ölçülərinin təyini və koordinat sistemlərinin tətbiqi;

– Tikinti işlərində dəqiq ölçü işlərinin yerinə yetirilməsi;

– Müxtəlif miqyaslı və müxtəlif təyinatlı xəritələrin hazırlanması;

– Həmçinin elektron xəritə əsasında İnformasiya Sistemlərinin, veb-xəritələrin yaradılması;

– Naviqasiya işinin təşkili, peyklərin trayektoriyalarının hesablanılması və s.

İndi isə bu peşə haqqında daha ətraflı bilgi verim. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, “Geomatika və Geodeziya mühəndisliyi” həm elm, həm texnologiya, həm də fəailiyyət sahəsi olaraq, çoxşaxəlidir. Elmi-texnoloji təsnifat kimi əsas aşağıdakı qollardan ibarətdir:

– Yerin Məsafədən Zondlanması və Fotoqrammetriya

Geodeziya (ing.: Geodesy). Bu bir elm olaraq, bu peşənin mərkəzində duran ən fundamental, ən vacib sahəsidir. Ümumiyətlə, dünya elm tarixində Geodeziya ən qədim elmlərdən biridir. Demək olar ki, Həndəsə elmi ilə birlikdə və paralel olaraq, qədim Misirdə əkin torpaqlarının dəqiq bölgüsü işlərini yerinə yetirmək tələbatından yaranmış elmdir (Geodeziya – yunan sözü olub, yerin bölünməsi deməkdir). Məhz buna görədir ki, bir çox qərb ölkələrində Həndəsə elmi “Geometriya” (yəni Yerin ölçülməsi anlamını verir) adlanır. Zamanla Riyaziyyat elmindən yararlanaraq, Geodeziya müstəqil elm kimi daim inkişaf etmiş və xəritələrin hazırlanması üçün Kartoqrafiya elmi ilə birlikdə davam etdirilmişdir.

Geodeziya müxtəlif ölçmə texnologiyaları vasitəsilə Yer səthində ölçmə işlərinin aparılması, Yerin ölçü və formalarının təyin edilməsi, koordinatların təyin edilməsi, ərazinin xəritəsinin hazırlnaması məqsədi ilə planalma işlərinin yerinə yetirilməsi və s. işlərlə məşğul olan elm və texnologiya sahəsidir. Ölçmə vasitəsi olaraq, qədimdən optik-mexaniki alətlər istifadə edilmiş, elektronikanın və proqramlaşdırmanın yaranması ilə isə artıq tam elektronik (optik-elektronik, radioelektronik) cihazlar istifadə edilməyə başlanımışdır. Ölçmə obyekti olaraq, təkcə yer səthindəki cisimlər deyil, həmçinin Yerin süni peyklərinə, ulduzlara, kvazarlara və digər səma cisimlərinə də müşahidələr aparılır. Təbii ki, bütün ölçü işləri isə kompüter proqram təminatlarında mürəkkəb riyazi hesablamalarla yekunlaşır.

Belə ölçmə cihazlarına məsafə və bucaq ölçə bilən optik-elektron taxeometrləri; yüksəklik ölçən optik-elektron nivelirləri; Yerin süni peyklərindən radiosiqnalları qəbul edərək bir-başa koordinatları hesablaya bilən naviqasiya peyk qəbuledicilərini (“GPS” kimi tanıdığımız cihazlar); bir nöqtədə duraraq ətrafdan minlərlə nöqtə ölçə bilən lazer skanerləri; Yerin ağırlıq qüvvəsini ölçən qravimetrləri və s. nümunə göstərmək olar.

Bu ölçmə işləri isə Yer səthində koordinatların təyin edilməsi, Yerin forma və ölçülərinin təyin edilməsi, ərazinin plan və xəritələrinin hazırlanması, bina və infrastruktur obyektlərin tikintisi zamanı həndəsi dəqiqliyin qorunması və yoxlanılması, uçan obyektlərin hərəkət trayektoriyalarının hesablanılması və s. işlərdə tətbiq edilir.

Kartoqrafiya (ing.: Cartography). Bu elm ərazinin və ya bütövlükdə Yer kürəsinin xəritəsinin hazırlanması və istifadəsi (müxtəlif işlərdə tətbiqi) ilə məşğul olan elm, texnologiya sahəsidir. Bu da qədim elmlərdən biri sayılır. Belə ki, Yer kürəsinin xəritəsinin tərtibi, koordinatların hesablanılması kimi işlərə hələ qədim yunanlardan başlanılmışdır. Məhz bu dövrlərdən Kartoqrafiya müstəqil bir elm kimi Geodeziya ilə əlaqəli şəkildə inkişaf etməyə başlamışdır. Yerin ölçülərinin və koordinatlarının hesablanılması, kürə formasında olan Yer səthini müstəvi kağız üzərində təsvir etmək də mürəkkəb riyazi hesablamalara söykənir. Ancaq burda işin incəsənətlə əlaqəli tərəfi də vardır. Belə ki, əvvəllər xəritələrin bədii tərtibatı, gözəl görüşnüşü tərtibatçıdan rəssamlıq qabiliyyəti də tələb edirdi. Bunun üçün karandaş, tuş, fırça, rəngli boyalar və s. istifadə edilirdi. Sonralar mətbəə və çap texnologiyasının yaranması və inkişafı xəritə tərtibatı işlərini avtomatlaşdırmağa, çoxlu sayda tirajlarla nəşr etməyə imkan vermişdir. Hal-hazırda, xəritələrin hazırlanması üçün müasir kompüter proqram təminatlarından istifadə edilir və bir çox proseslər avtomatlaşdırılmışdır.

Xəritələrin istifadə təyinatı təkcə divardan asılaraq vizual müşahidə deyil, həmçinin xəritə üzərində müxtəlif məqsədlərlə ölçmə işlərinin yerinə yetirilməsidir. Bu xüsusilə müxtəlif infrastruktur obyektlərinin layihələndirilməsi, hərbi əməliyyatların təşkili və s. bir çox sahələrdə vacib işlərdən biridir. Bütün bu işlər də artıq kağız üzərində deyil, kompüterlərdə xüsusi proqram təminatlarında yerinə yetirilir.

Bütün bunlardan başqa, müasir proqram təminatlarında nəinki bildiyimiz müstəvi (2-ölçülü) xəritələr hazırlanır, həmçinin böyük ərazilərin 3-ölçülü virtual modelləri də hazırlanır ki, bunlar da müasir dövrdə çox böyük tələbata malikdirlər.

Geoinformatika (ing.: Geoinformatics). Geoinformatika XX əsrin ortalarında, sadə dillə desək Kartoqrafiya və İnformatika elmlərinin kəsişməsində yaranmış bir elmdir. Bu elm rəqəmli xəritələrin kompüterdə hazırlanma və məlumatların xəritələrə daxil edilməsi texnologiyaları, xəritələr üzərində müxtəlif ölçmə və analiz texnologiyaları, kompüter şəbəkələrindən istifadə etməklə xəritə üzərində informasiya sistemlərinin, internetdə veb-xəritələrin məsələn, “Google Maps” kimi veb xəritələrin (bu Coğrafi İnformasiya Sistemləri adlanır) hazırlanması və s. işlərin öyrənilməsi və tətbiqi ilə məşğul olur. Baxmayaraq ki, Geoinformatika ayrıca bir elm kimi yaranmış, ancaq müasir dövrdə bu peşə daxilində Kartoqrafiya və Geoinformatika faktiki olaraq, bir-biriləri ilə birləşmiş və onların arasında dəqiq sərhəd müəyyənləşdirmək çətinləşmişdir. Bu isə İnformatika elminin, proqramlaşdırmanın, informasiya sistemlərinin və digər kompüter texnologiyalarının Kartoqrafiyada tətbiqi ilə əlaqəlidir.

Yerin Məsafədən Zondlanması və Fotoqrammetriya (ing.: Remote Sensing and Photogrammetry). Bu elektromaqnit dalğalarının optik və radio diapazonlarda çalışan çəkiliş sistemləri ilə müxtəlif uçuş vasitələri (Yerin süni peyki, təyyarə və s.) ilə Yerin müəyyən hissəsinin çəkilişinin yerinə yetirilməsi, bu çəkiliş materiallarının emalı və analizi sonucunda ərazinin xəritəsinin hazırlanması, gözlə görülə bilməyən müxtəlif informasiyaların üzə çıxarılması və s. işlərlə məşğul olan texnologiya sahəsidir. Belə çəkiliş sistemlərinə bildiyimiz fotoşəkillər çəkə bilən fotokameralar, infraqırmızı və digər optik diapazonlarda çalışan fotokameralar, radiodalğalarla çalışan (RADAR) çəkiliş sistemlərini və s. misal göstərmək olar. Bu çəkiliş sistemləri Yer ətrafında orbital hərəkətdə olan Yerin süni peyklərinə, böyük pilotlu təyyarə və helikopterlərə və müasir dövrdə sürətlə inkişaf və tətbiq edilən Pilotsuz Uçuş Aparatlarına (dronlara) yerləşdirilərək çəkiliş işləri yerinə yetirilir. Əsasən Fizikanın Optika və Radiofizika prinsipləri ilə çalışan bu çəkiliş sistemlərindən əldə edilən materiallar üzərində xüsusi riyazi üsullarla müxtəlif təyinatlı emal və analiz işləri yerinə yetirilir ki, bunlar da müxtəlif sahələrdə tətbiq edilir.

Bütün bu işlərin mərkəzində isə ilkin və ən əsas emal texnologiyası fotoqrammetrik emalın olmasını xüsusi vurğulamaq lazımdır.

Fotoqrammetriya (ing.: Photogrammetry) – fotoşəkillərin həndəsi və geodezik emalı əsasında ərazinin 2-ölçülü fototəsvirinin, 3-ölçülü fotorealistik (virtual) modelinin qurulması, xəritələrinin hazırlanması və s. işlərlə məşğul olan elm və texnologiya sahəsidir. İlk əvvəllər bu elm havadan çəkiliş aparmaqla ərazinin xəritəsinin hazırlanması ilə məşğul olsa da, son illər kompyuter texnologiyalarının inkişafı və onların Fotoqrammetriyada tətbiqi o qədər inkişaf etmişdir ki, artıq bu elm-texnologiya tək Kartoqrafiyada deyil, digər sahələrdə də tətbiq edilən müstəqil bir elmə çevrilmişdir. Bu texnologiya vasitəsilə artıq nəinki havadan çəkilmiş ərazinin, həmçinin mobil telefonun fotokamerası ilə çəkilmiş istənilən ölçülü əşyaların və cisimlərin də 3-ölçülü fotorealistik (virtual) modelinin qurulmasında istifadə edilir.

Başqa mühəndislik peşələri kimi, Geomatika və Geodeziya mühəndisliyi də Riyaziyyat elmi ilə sıx əlaqəlidir, Riyaziyyatın müxtəlif bölmələri istifadə və tətbiq edilir. Xüsusilə də Riyaziyyatın Həndəsə, Triqonometriya, Analitik həndəsə, Xətti cəbr, Analiz, Ehtimal Nəzəriyyəsi və Riyazi statistika və s. bölmələrinin adını çəkmək olar. Bundan başqa, Fizika, xüsusilə Optika və Radiofizika bölmələri ilə də sıx bağlılıq vardır. Müəyyən qədər Astronomiya ilə xüsusilə Astrometriya, Səma mexanikası bölmələri ilə, Coğrafi-Geoloji elmlərlə, xüsusilə Geodinamika və Seysmologiya, Geomorfologiya, Qravimetriya, Maqnitometriya, Hidrologiya və Okeanologiya və s. bölmələrlə əlaqələr mövcuddur. Bundan başqa, bütün işlərin elektronik ölçmə cihazlarında və kompyuterlərdə yerinə yetirilməsini nəzərə alsaq, İnformatika və Kompyuter elmləri ilə əlaqəni xüsusi vurğulamaq lazımdır. Buradan da aydın görünür ki, Geomatika və Geodeziya mühəndisi Riyaziyyatın, Fizikanın, İnformatikanın və proqramlaşdırmanın, Astronomiyanın və kosmik elmlərin, Geoloji-Coğrafi elmlərin müvafiq bölmələrini lazımı səviyyədə mənimsəməlidir.

Yuxarıdakı qeydlərdən də göründüyü kimi, bu peşə müasir texnologiyalarla əlaqəli, geniş tətbiq sahəsi və tələbatı olan bir peşədir. Bu da onun ən üstün, müsbət cəhətlərindən biridir. Ancaq onu qeyd etmək lazımdır ki, ofis şəraitində, kompyuter arxasında görülən işlərdən başqa, çöl şəraitində, ərazidə də görülməli işlər az deyildir. Bu peşənin mühəndislərindən müvafiq ölçmə və müşahidə cihazları vasitəsillə bilavasitə ərazidə olmaq, o işləri yerinə yetirmək tələb olunan işlərdəndir. Təbii ki, ərazidə işləməyin də öz çətinlikləri vardır, yayın qızmar istisində, qışın şaxtalı soyuğunda, xüsusilə də ekstremal landşaft və iqlim şəraitlərində işləmək bu peşənin mənfi tərəflərindəndir. Ancaq onu da qeyd edim ki, kimlər üçünsə bu, peşənin mənfi tərəfi sayılsa da bunun da öz üstünlüyü, müsbət tərəfi vardır. Belə ki, hər kəs bilir ki, daim açıq havada, ərazidə işləmək, fiziki hərəkətlərlə məşğul olmaq, gəzmək və s. insan sağlamlığı üçün çox faydalıdır və insanın sağlam qalmağına, uzunömürlülüyünə böyük köməyi olur. Odur ki, işin bu nüansı kimin üçünsə çətin və mənfi cəhət sayılsa da, kimin üçünsə bu üstünlük və müsbət kimi qəbul oluna bilər.

Bu sahədə iş tapmaq, karyera qurmaq nöqteyi-nəzrindən onu qeyd edə bilərəm ki, hər bir ölkənin özünün iqtisadi-siyasi quruluşundan, iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq, ölkədən ölkəyə fərqli formada tələbat var və fərqli formada uğur qazanmaq olar. Ancaq bu fərqlər bir o qədər də böyük deyildir. Dünyanın istənilən yerində ərazidə mühəndisi ölçmə-planalma işlərinə, kadastra, xəritə hazırlamağa,xəritə üzərində iş görməyə, naviqasiya işlərinə və s. tələbat olan istənilən təşkilatda Geomatika və Geodeziya mühəndisinə tələbat vardır. Azərbaycanda da xeyli sayda həm dövlət, həm də özəl təşkilatlar vardır ki, orada Gematika və Geodeziya mühəndisinə ehtiyyac vardır və çalşırlar. İlk olaraq onu qeyd edim ki, sırf Geomatika və Geodeziya fəailiyyəti ilə məşğul olan özəl şirkətlər vardır. Bazar iqtisadiyyatı və azad rəqabət olduğundan belə şirkətlərin sayı və ölçüsü zamanla dəyişir – artır, azalır, şirkətlər böyüyür, inkişaf edir və s. Azərbaycanda Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin nəzdində Geomatika və Geodeziya fəailiyyəti ilə məşğul olan müvafiq şöbə və istehsalat müəssisəsi fəailiyyət göstərir (“Geodeziya və Kartoqrafiya” MMC). Bundan başqa, demək olar ki, hər bir tikinti şirkətində Geomatika və Geodeziya mühəndisləri çalışır və onların da sayı, ştat yeri şirkətin böyüklüyündən, tikilən binların və ya infrastruktur obyektlərin (yollar, su kanalları, su boruları, körpülər və s.) sayından asılı olaraq dəyişir. Adətən, bir çox hallarda infrastruktur obyektlərinin layihələndirilməsi ilə məşğul olan təşkilatlarda da, məsələn özəl layihə şirkətlərində, dövlət layihə institutlarında və s. Geomatika və Geodeziya mühəndisinə daim tələbat olur. Geologiya-Geofizika, neft-qaz yataqlarının kəşfiyyatı və istismarı, digər faydalı qazıntı və karxana fəailiyyəti ilə məşğul olan (həm dövlət, həm də özəl) təşkilatlarda da Geomatika və Geodeziya mühəndisi olmadan keçinmək mümkün deyildir. Dövlətin daşınmaz əmlak qeydiyatı və kadastr işləri isə demək olar ki, Geomatika və Geodeziya fəailiyyətinə dayanır və belə təşkilatlarda çox böyük say üstünlüyü ilə Geomatika və Geodeziya mühəndisləri çalışaraq kadastr fəailiyyəti ilə məşğul olaurlar. Azərbaycanda bu işlə İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Daşınmaz Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Xidməti, onun müxtəlif struktur bölmələri fəailiyyət göstərir. Kommunikasiya və infrastruktur təşkilatlarda, məsələn “Azərsu” ASC, “Azəriqaz” QSC”, “Azərenerji” ASC, “Meliorasiya və Su Təsərrüfatı” ASC və s. bu kimi təşkilatlarda da Geomatika və Geodeziya mühəndislərinə daim tələbat olar. Hərbi işləri isə Geodeziya və Geomatika fəailiyyəti olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Müdafiə Nazirliyində bu fəailiyyətlə məşğul olan ayrıca idarə, ayrıca hərbi hissə fəailiyyət göstərir və orada Geodeziya və Geomatika üzrə ixtisaslaşmış hərbçi kadrlar çalışırlar. Bundan başqa, demək olar ki, hər bir hərbi hissədə “Hərbi topoqraf” adlanan hərbçilər çalışırlar ki, bunlar da faktiki olaraq Geomatika və Geodeziya mühəndisləridir. Yerin süni peyklərindən əldə edilən təsvirlərin emalı və analizi ilə məşğul olan təşkilatlarda da Geomatika və Geodeziya mühəndisləri xəritələrin hazırlanması ilə məşğul olurlar. Məsələn, “Azərkosmos” ASC (Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyin yanında), Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyi (Müdafiə Sənayesi Nazirliyi nəzdində) təşkilaltları nümunə göstərmək olar. Ekoloji fəailiyyətlə məşğul olan təşkilatlarında da daim Geomatika və Geodeziya mühəndislərinə ehtiyyac olur. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin müxtəlif struktur təşkilatlarında ərazidə ölçmə işləri, xəritələrin hazırlnması, xəritələrlə işlərə daim tələbat mövcuddur. Bütün bunlardan başqa İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları ilə məşğul olan özəl şirkətlər də bir çox hallarda Coğrafi İnformasiya Sistemlərinin, veb xəritələrin və s. hazırlanması və bu sahədə xidmətlərlə məşğul olur ki, bu işlərlə də Geomatika və Geodeziya mühəndisləri çalışırlar.

Yuxarıda sadalanan, adları çəkilən təşkilatlar əslində hamısı deyil, Geomatika və Geodeziya mühəndislərinə ehtiyyac və tələbat daha çoxdur və bu sahədə karyera qurmaq çox perspektivlidir.

Binnət Xəlilov

Geodeziya və Fotoqrammetriya mühəndisi

“İDRAK Texnoloji Transfer” MMC

(Fəailiyyət sahəsi: pilotsuz uçuş aparatlarının istehsalı)

bilgibitig

Geodeizya Yer planeti bütövlükdə və onun ayrı-ayrı hissələrini həndəsi nöqteyi nəzərdən öyrənən elmdir. Geodeziya yunan sözü olub yer bölmək və ya hissələrə ayırmaq mənası verir. Müasir geodeaziya elmi aşağıdakı sərbəst fənlərə bölünür:

1. Ali geodeziya – dövlət geodeziya istinad məntəqələri şəbəkəsi qurmanın, Yerin formasını və ölçülərini təyin etmənin, Yer qabığının üfüqi və şaquli istiqamətdə hərəkətinin üsul və metodikasını öyrənir.

2. Topoqrafiya və ya geodeziya -plan və xəritə tərtib etmək üçün yerin fiziki səthini və onun üzərindəki obyektləri həndəsi cəhətdən öyrənir. Topoqrafiya yunan sözü olub “məhəlli təslim etmək” mənasını ifadə edir. Topoqrafiyanın əsas tədqiqiat üsulu planlamadır. Plan və xəritə tərtib etmək üçün yer üzərində aparılan kompleks geodeziya ölçü işlərinə planlama deyilir. Planlama işləri birbaşa ərazidə və laboratoriyada yerinə yetirilir. Ərazidə görülən işlərə çöl işləri, laboratoriyada görülən işlərə isə kameral işlər deyilir. Hazırda topoqrafiya kiçik ərazilərdə aparılan planlama işləri ilə məşğul olur.

3. Mühəndis geodeziyası – təbii ehtiyatların mənimsəilməsi, mülki, sənaye, hərbi və hidrotexniki obyektlərin, eləcə də yer quruluşu və meliorasiya işlərinin layihələndirilməsi, bir çox mühəndis axtarışları və mürəkkəb konstruksiyaların quraşdırılması zamanı yerinə yetirilən geodeziya işlərinin üsul və metodlarından bəhs edir.

4. Kosmik geodeziya – radiodalğalar və işıq şüaları vasitəsilə süni peyklərin verdiyi məlumatlara əsasən yerin formasını, ölçülərini və yer üzərində nöqtələrin koordinatlarını təyin edən elmə deyilir.

5. Kartoqrafiya – coğrafi xəritələr və digər kartoqrafik materiallar, onların xüsusiyyətləri, hazırlanması və istifadə üsulları haqqında elmdir. Müasir kartoqrafiya xəritəşünaslıq, riyaziyi kartoqrafiya, xəritlərin tərtibi və redaktə edilməsi, xəriələrin qrafiki düzəldilməsi, xəritələrin nəşri və kartometriyası kimi bir neçə fənnə və ya şöbəyə ayrılır.

Geodeziya – Geodesy

Ushbu maqolada bir nechta muammolar mavjud. Iltimos yordam bering uni yaxshilang yoki ushbu masalalarni muhokama qiling munozara sahifasi. (Ushbu shablon xabarlarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)

Ushbu maqola umumiy ro’yxatini o’z ichiga oladi ma’lumotnomalar, lekin bu asosan tasdiqlanmagan bo’lib qolmoqda, chunki unga mos keladigan etishmayapti satrda keltirilgan. Iltimos yordam bering takomillashtirish tomonidan ushbu maqola tanishtirish aniqroq iqtiboslar. ( 2009 yil fevral ) (Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)

Bu maqola uchun qo’shimcha iqtiboslar kerak tekshirish. Iltimos yordam bering ushbu maqolani yaxshilang tomonidan ishonchli manbalarga iqtiboslarni qo’shish. Ma’lumot manbasi bo’lmagan materialga qarshi chiqish va olib tashlash mumkin.
Manbalarni toping: “Geodeziya” – Yangiliklar · gazetalar · kitoblar · olim · JSTOR ( 2018 yil dekabr ) (Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)

Ushbu maqola qo’rg’oshin bo’limi etarli darajada bo’lmasligi mumkin xulosa qilish uning tarkibi. Vikipediyaga mos kelish uchun qo’rg’oshin bo’limi ko’rsatmalari, iltimos, natijani o’zgartirishni o’ylab ko’ring kirish uchun umumiy nuqtai nazarni taqdim eting maqolaning qisqacha versiyasi sifatida o’z-o’zidan tura oladigan tarzda maqolaning asosiy fikrlarini. ( Iyun 2018 )

(Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)
Eski geodezik ustun (uchburchak ustun ) (1855) da Ostend, Belgiya
Tushunchalar

• Geografik masofa
• Geoid
• Yerning shakli(Yer radiusi va Yer atrofi )
• Geodeziya ma’lumotlari
• Geodezik
• Geografik koordinatalar tizimi
• Landshaft holatni ko’rsatish
• Kenglik / Uzunlik
• Xaritani proektsiyalash
• Yo’naltiruvchi ellipsoid
• Sun’iy yo’ldosh geodeziyasi
• Fazoviy ma’lumotnoma tizimi
• Mekansal munosabatlar

Texnologiyalar

• Global Nav. Shanba Tizimlar (GNSS)
• Global Pos. Tizim (GPS)
• GLONASS (Rossiya)
• BeiDou (BDS) (Xitoy)
• Galiley (Evropa)
• NAVIC (Hindiston)
• Quazi-Zenith Sat. Sys. (QZSS) (Yaponiya)
• Diskret global tarmoq va geokodlash

Standartlar (tarix)

Geodeziya ( / dʒ iː ˈ ɒ d ɪ s men / ) [1] bo’ladi Yer haqidagi fan aniq o’lchash va tushunish Yer geometrik shakli, kosmosdagi yo’nalishi va tortishish maydoni. [2] Ushbu sohada ushbu xususiyatlarning vaqt o’tishi bilan o’zgarishi va boshqalari uchun teng o’lchovlar bo’yicha tadqiqotlar mavjud sayyoralar (nomi bilan tanilgan sayyora geodeziyasi ). Geodinamik hodisalar kiradi qobiq harakat, suv oqimlari va qutb harakati, bu global va milliy loyihalash orqali o’rganilishi mumkin tarmoqlarni boshqarish, kosmik va er usti texnikalarini qo’llash va unga tayanish ma’lumotlar bazalari va koordinatali tizimlar.

Mundarija

• 1 Ta’rif
• 2 Tarix
• 3 Geoid va mos yozuvlar ellipsoidi
• 4 Kosmosdagi koordinatali tizimlar
  • 4.1 Tekislikdagi koordinatali tizimlar
  • 13.1 1900 yilgacha bo’lgan geodezistlar
  • 13.2 20-asr geodezistlari

  Ta’rif

  Geodeziya so’zi Qadimgi yunoncha so’z σίiaσίa geodaisiya (so’zma-so’z “Yerning bo’linishi”).

  Bu, avvalambor, ichida joylashishni aniqlash bilan bog’liq vaqtincha turli xil tortishish maydoni. Geodeziya Nemis – so’zlashuvchi dunyo “yuqori geodeziya” ga bo’lingan (“”Erdmessung“yoki”höhere Geodäsie“), bu Yerni global miqyosda o’lchash bilan bog’liq va” amaliy geodeziya “yoki” muhandislik geodeziyasi “(“Ingenieurgeodäsie“), bu Erning ma’lum qismlarini yoki mintaqalarini o’lchash bilan bog’liq va unga kiradi geodeziya. Bunday geodezik operatsiyalar boshqalarga ham qo’llaniladi astronomik jismlar ichida quyosh sistemasi. Shuningdek, bu Yerning geometrik shaklini, kosmosdagi yo’nalishini va tortishish maydonini o’lchash va tushunish haqidagi fan.

  Ko’p jihatdan Yerning shakli natijadir aylanish, bu uning sababini keltirib chiqaradi ekvatorial bo’rtma va kabi geologik jarayonlarning raqobati plitalarning to’qnashuvi va of vulkanizm, Yerning tortishish maydoniga qarshilik ko’rsatdi. Bu qattiq yuzaga, suyuqlik yuzasiga (dinamik dengiz sathining relyefi ) va Yer atmosferasi. Shu sababli Yerning tortishish maydonini o’rganish deyiladi fizik geodeziya.

  Tarix

  Asosiy maqola: Geodeziya tarixi

  Geoid va mos yozuvlar ellipsoidi

  Shuningdek qarang: Geoid

  The geoid mohiyati shundaki, undan tortib olingan Yerning shakli topografik Xususiyatlari. Bu ideallashtirilgan muvozanat yuzasi dengiz suvi, o’rtacha dengiz sathi yo’qligida sirt oqimlar va havo bosimi turlicha bo’lib, qit’a massasi ostida davom etdi. Geoid, farqli o’laroq mos yozuvlar ellipsoid, tartibsiz va hisoblash uchun xizmat qilish uchun juda murakkab sirt bu erda nuqta joylashuvi kabi geometrik muammolarni hal qilish. Geoid va mos yozuvlar ellipsoidi orasidagi geometrik ajratish geoidal deb ataladi to’lqinlanish. GRS 80 ellipsoidga aytganda, u global miqyosda ± 110 m orasida o’zgarib turadi.

  Odatda geoid bilan bir xil o’lchamda (hajmda) tanlangan mos yozuvlar ellipsoidi uning yarim katta o’qi (ekvatorialradius) bilan tavsiflanadi a va tekislash f. Miqdor f = a − b / a , qayerda b yarim kichik o’qi (qutb radiusi), bu faqat geometrik. Mexanik elliptiklik Yerning (dinamik tekislash, belgi J₂) sun’iy yo’ldoshni kuzatish orqali yuqori aniqlikda aniqlanishi mumkin orbitadagi bezovtaliklar. Uning geometrik tekislash bilan aloqasi bilvosita. O’zaro bog’liqlik ichki zichlikning taqsimlanishiga yoki oddiy so’z bilan aytganda, massaning markaziy kontsentratsiyasi darajasiga bog’liq.

  1980 yilgi geodezik ma’lumotnoma tizimi (GRS 80 ) 6,378,137 m yarim katta o’qni va 1: 298,257 yassilashni hosil qildi. Ushbu tizim Xalqaro geodeziya va geofizika ittifoqining XVII Bosh assambleyasida qabul qilingan (IUGG ). Bu asosan geodezik joylashishni aniqlash uchun asosdir Global joylashishni aniqlash tizimi (GPS) va shu bilan birga geodeziya jamiyatidan tashqarida ham keng qo’llaniladi. Mamlakatlar xaritalar va diagrammalar tuzishda foydalangan ko’plab tizimlar eskirmoqda, chunki mamlakatlar tobora GRS 80 mos yozuvlar ellipsoididan foydalangan holda global, geotsentrik ma’lumotnoma tizimlariga o’tmoqdalar.

  Geoid “amalga oshiriladi”, ya’ni u doimiy ravishda Yerdagi fizikaviy ob’ektlardan oddiy o’lchovlar yordamida joylashishi mumkin. to’lqin o’lchagich. Shuning uchun geoidni haqiqiy sirt deb hisoblash mumkin. Yo’naltiruvchi ellipsoid ko’plab mumkin bo’lgan misollarga ega va uni amalga oshirish oson emas, shuning uchun u mavhum sirtdir. Geodezik qiziqishning uchinchi asosiy yuzasi – Yerning topografik yuzasi – bu amalga oshiriladigan sirt.

  Kosmosdagi koordinatali tizimlar

  Shuningdek qarang: Geodeziya tizimi

  Uch o’lchovli kosmosdagi nuqtalarning joylashuvi uchta eng qulay tarzda tavsiflanadi kartezian yoki to’rtburchaklar koordinatalari, X, Y va Z. Sun’iy yo’ldosh joylashuvi paydo bo’lganidan beri bunday koordinata tizimlari odatda geosentrik: the Z-aksiya Yerning (an’anaviy yoki bir lahzali) aylanish o’qiga to’g’ri keladi.

  Davridan oldin sun’iy yo’ldosh geodeziyasi, geodeziya bilan bog’liq koordinata tizimlari ma’lumotlar bazasi bo’lishga urindi geosentrik yo’nalishi bo’yicha mintaqaviy og’ishlar tufayli ularning kelib chiqishi geotsentrdan yuzlab metr farq qilgan plumbline (vertikal). Bu kabi mintaqaviy geodezik ma’lumotlar ED 50 (Evropa Datum 1950) yoki NAD 27 (Shimoliy Amerika Datum 1927) ular bilan bog’liq bo’lgan ellipsoidlarga ega, ular mintaqaviy “eng mos” geoidlar ushbu sohalar bo’yicha vertikal burilishlarni minimallashtirish, ularning amal qilish sohalarida.

  Buning sababi shunchaki GPS sun’iy yo’ldoshlar geotsentr atrofida aylanadi, chunki bu nuqta tabiiy ravishda sun’iy yo’ldosh geodezik vositalari bilan aniqlangan koordinata tizimining kelib chiqishiga aylanadi, chunki kosmosdagi sun’iy yo’ldosh pozitsiyalari o’zlari shunday tizimda hisoblab chiqilgan.

  Geodeziyada ishlatiladigan geosentrik koordinata tizimlarini tabiiy ravishda ikki sinfga bo’lish mumkin:

  1. Inersial mos yozuvlar tizimlari, bu erda koordinata o’qlari ga nisbatan yo’nalishini saqlaydi sobit yulduzlar, yoki unga teng ravishda, idealning aylanish o’qlariga giroskoplar; The X– eksa vernal tenglik
  2. Birgalikda aylanuvchi, shuningdek ECEF (“Yer markazlashtirilgan, Yer aniqlangan”), bu erda o’qlar Yerning qattiq tanasiga biriktirilgan. The X-aksisiya ichida yotadi Grinvich rasadxona meridian samolyot.

  Ushbu ikki tizim o’rtasidagi koordinatali o’zgarish (aniq) bilan yaxshi yaqinlashishga tavsiflanadi sidereal vaqt, bu Yerning eksenel aylanishidagi o’zgarishlarni hisobga oladi (kunning uzunligi farqlar). Aniqroq tavsif ham talab qilinadi qutb harakati hisobga olib, geodezistlar tomonidan diqqat bilan kuzatiladigan hodisa.

  Tekislikdagi koordinatali tizimlar

  A Myunxen bilan arxiv litografiya xaritalar plitalari Bavariya

  Yilda geodeziya va xaritalash, geodeziyani qo’llashning muhim sohalari, tekislikda ikkita umumiy koordinatali tizim ishlatiladi:

  1. Plano-qutb, unda tekislikdagi nuqtalar masofa bilan belgilanadi s belgilangan yo’nalishga ega bo’lgan nur bo’ylab belgilangan nuqtadan a tayanch chizig’iga yoki o’qiga nisbatan;
  2. To’rtburchaklar, nuqtalar chaqirilgan ikkita perpendikulyar o’qlardan masofalar bilan aniqlanadi x va y. Bu matematik konvensiyaga zid bo’lgan geodeziya amaliyotidir x– eksa shimolga va y-sharq tomoni.

  Tekislikdagi to’rtburchaklar koordinatalarni intuitiv ravishda uning joylashgan joyiga nisbatan ishlatish mumkin, bu holda x-aksiya mahalliy shimolga ishora qiladi. Rasmiy ravishda, bunday koordinatalarni $ a $ artisitasi yordamida uch o’lchovli koordinatalardan olish mumkin xaritani proektsiyalash. Bu emas Yerning egri yuzasini tekis xarita yuzasiga deformatsiz xaritalash mumkin. Ko’pincha tanlangan murosaga kelishuv a konformal proektsiya —Burchaklar va uzunlik nisbatlarini saqlaydi, shu bilan kichik doiralar kichik doiralar, kichik kvadratlar esa kvadratchalar kabi tasvirlanadi.

  Bunday proektsiyaning misoli UTM (Universal Transvers Mercator ). Xarita tekisligi ichida biz to’rtburchaklar koordinatalarga egamiz x va y. Bunday holda, mos yozuvlar uchun ishlatiladigan shimoliy yo’nalish xarita shimoliy emas mahalliy shimoliy. Ikkala orasidagi farq deyiladi meridian konvergentsiyasi.

  Tekislikda qutbli va to’rtburchaklar koordinatalar o’rtasida “tarjima qilish” oson: yuqoridagi kabi yo’nalish va masofa bo’lsin a va s mos ravishda, keyin bizda bor

  x = s cos ⁡ a y = s gunoh ⁡ a x & = scos alfa y & = ssin alpha end >>

  Teskari transformatsiya quyidagicha amalga oshiriladi:

  Balandliklar

  Geodeziyada nuqta yoki relyef balandliklar bor “dengiz sathidan yuqori “, notekis, jismonan aniqlangan sirt. Balandliklar quyidagi variantlarda uchraydi:

  1. Ortometrik balandliklar
  2. Oddiy balandliklar
  3. Geopotentsial balandliklar

  Ularning har biri o’zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Ham ortometrik, ham normal balandliklar dengiz sathidan balandlikda, geopotentsial sonlar esa potentsial energiya o’lchovidir (birlik: m 2 s −2 ) va metrik emas. Ortometrik va normal balandliklar kontinental massalar ostida o’rtacha dengiz sathi kontseptual ravishda davom etadigan aniq tarzda farqlanadi. Ortometrik balandliklar uchun mos yozuvlar yuzasi geoid, o’rtacha dengiz sathiga teng keladigan ekvipotensial sirt.

  Yo’q ushbu balandliklar har qanday tarzda bog’liqdir geodezik yoki ellipsoidal balandliklar, ular yuqoridagi nuqtaning balandligini bildiradi mos yozuvlar ellipsoid. Sun’iy yo’ldosh joylashishni aniqlaydigan qabul qiluvchilar odatda ellipsoidal balandliklarni ta’minlaydi, agar ular modelga asoslangan maxsus konversion dastur bilan ta’minlanmagan bo’lsa geoid.

  Geodeziya ma’lumotlari

  Geodezik nuqta koordinatalari (va balandliklari) har doim o’zi haqiqiy kuzatuvlar yordamida qurilgan tizimda olinadiganligi sababli, geodezistlar “geodezik ma’lumotlar bazasi” tushunchasini kiritadilar: nuqta joylarini tavsiflash uchun ishlatiladigan koordinatalar tizimining fizik amalga oshishi. Amalga oshirish natijasidir tanlash bir yoki bir nechta ma’lumotlar nuqtalari uchun an’anaviy koordinatali qiymatlar.

  Balandlik haqida ma’lumot bo’lsa, uni tanlash kifoya bitta ma’lumotlar nuqtasi: mos yozuvlar ko’rsatkichi, odatda qirg’oqdagi to’lqin o’lchagichi. Shunday qilib bizda NAP kabi vertikal ma’lumotlar mavjud (Normaal Amsterdams Peil ), Shimoliy Amerika Vertikal Datum 1988 (NAVD 88), Kronshtadt, Trieste datum va boshqalar.

  Agar tekislik yoki fazoviy koordinatalar bo’lsa, biz odatda bir nechta ma’lumotlar nuqtalariga muhtojmiz. Shunga o’xshash mintaqaviy, ellipsoidal ma’lumotlar bazasi ED 50 ni tayinlash orqali tuzatish mumkin geoidning to’lqinlanishi va vertikalning burilishi bitta ma’lumotlar nuqtasi, bu holda Helmert minorasi Potsdam. Shu bilan birga, oldindan aniqlangan ma’lumotlar bazasi ansamblidan ham foydalanish mumkin.

  Bitta ma’lumotlar bazasiga ishora qiluvchi nuqta to’plamining koordinatalarini o’zgartirish, boshqacha ma’lumotlarga murojaat qilish uchun ma’lumotlar o’zgarishi. Vertikal ma’lumotlarga qaraganda, bu barcha balandlik qiymatlariga doimiy o’zgarishni qo’shishdan iborat. Tekislik yoki fazoviy koordinatalar holatida ma’lumotlar o’zgarishi o’xshashlik yoki shaklini oladi Helmertning o’zgarishi, oddiy tarjimaga qo’shimcha ravishda aylanish va masshtablash operatsiyasidan iborat. Samolyotda, a Helmertning o’zgarishi to’rtta parametrga ega; kosmosda, etti.

  Terminologiya bo’yicha eslatma

  Matematika va geodeziyada ishlatilgan mavhum holda koordinatalar tizimi “koordinatalar tizimi” da deyiladi ISO terminologiya, holbuki Xalqaro Yer aylanishi va mos yozuvlar tizimlari xizmati (IERS) “ma’lumotnoma tizimi” atamasidan foydalanadi. Ushbu koordinatalar ma’lumotlar nuqtalarini tanlash va geodeziya ma’lumotlarini aniqlash orqali amalga oshirilganda, ISO “koordinatali mos yozuvlar tizimi”, IERS esa “mos yozuvlar tizimi” deb aytadi. Ma’lumotni o’zgartirish uchun yana ISO atamasi “koordinatali transformatsiya” dir. [3]

  Nuqta joylashuvi

  Geodeziya nazorati belgisi (a misoli chuqur benchmark )

  Nuqta joylashuvi – koordinatalar tizimiga nisbatan quruqlikdagi, dengizdagi yoki kosmosdagi nuqta koordinatalarini aniqlash. Nuqta holati yerdagi yoki g’ayritabiiy nuqtalarning ma’lum joylarini noma’lum quruqlik holati bilan bog’laydigan o’lchovlardan hisoblash yo’li bilan hal qilinadi. Bu astronomik va er usti koordinatali tizimlar orasidagi yoki ularning orasidagi o’zgarishlarni o’z ichiga olishi mumkin. Nuqta joylashishni aniqlash uchun ishlatiladigan ma’lum fikrlar bo’lishi mumkin uchburchak yuqori darajadagi tarmoqning nuqtalari yoki GPS sun’iy yo’ldoshlar.

  An’anaga ko’ra, mamlakat ichkarisida nuqta joylashishini ta’minlash uchun tarmoqlar iyerarxiyasi qurilgan. Ierarxiyada eng yuqori uchburchak tarmoqlari bo’lgan. Ular tarmoqlarga zichlashtirildi shpallar (ko’pburchaklar ), odatda o’lchov lentasi bilan mahalliy xaritalash o’lchovlari, burchak prizmasi va tanish [ qayerda? ] qizil va oq ustunlar bog’langan.

  Hozirgi kunda maxsus o’lchovlardan tashqari (masalan, er osti yoki yuqori aniqlikdagi muhandislik o’lchovlari) amalga oshiriladi GPS. Yuqori darajadagi tarmoqlar bilan o’lchanadi statik GPS, er usti nuqtalari orasidagi vektorlarni aniqlash uchun differentsial o’lchov yordamida. Ushbu vektorlar keyinchalik an’anaviy tarmoq rejimida o’rnatiladi. Homiyligida doimiy ishlaydigan GPS stantsiyalarining global ko’pburchagi IERS milliy o’lchovlar biriktirilgan “nolinchi tartib” global mos yozuvlar vazifasini bajaradigan yagona global, geosentrik mos yozuvlar tizimini aniqlash uchun ishlatiladi.

  Uchun geodeziya xaritalar, tez-tez Haqiqiy vaqt kinematikasi GPS real vaqt rejimida ma’lum bo’lgan quruqlik nuqtalari bilan noma’lum nuqtalarni bog’lab turadi.

  Nuqta joylashishni aniqlashning bir maqsadi xaritalash o’lchovlari uchun ma’lum bo’lgan (gorizontal va vertikal) nazorat deb nomlangan har bir mamlakatda minglab shu kabi punktlar mavjud va odatda milliy xaritalash agentliklari tomonidan hujjatlashtirilgan. Ko’chmas mulk va sug’urta bilan shug’ullanuvchi tadqiqotchilar bulardan mahalliy o’lchovlarni bog’lash uchun foydalanadilar.

  Geodezik muammolar

  Asosiy maqola: Ellipsoidda geodeziya

  Geometrik geodeziyada ikkita standart muammo mavjud – birinchisi (to’g’ridan-to’g’ri yoki oldinga) va ikkinchisi (teskari yoki teskari).

  Birinchi (to’g’ridan-to’g’ri yoki oldinga) geodezik muammo Bir nuqta (koordinatalari bo’yicha) va yo’nalishi berilgan (azimut ) va masofa shu nuqtadan ikkinchi nuqtaga, shu ikkinchi nuqtani (koordinatalarini) aniqlang. Ikkinchi (teskari yoki teskari) geodezik muammo Ikkita nuqta berilgan holda, azimut va chiziq uzunligini aniqlang (to’g’ri chiziq, yoy yoki geodezik ) ularni bog’laydigan.

  Tekislik geometriyasida (Yer yuzidagi kichik maydonlar uchun amal qiladi) har ikkala muammoning echimi oddiygacha kamayadi trigonometriya.Sferada, echim sezilarli darajada murakkabroq, chunki teskari masalada azimutlar bog’lanishning ikkita so’nggi nuqtalari o’rtasida farq qiladi katta doira, yoy.

  Inqilob ellipsoidida geodeziya elliptik integrallar bilan yozilishi mumkin, ular odatda ketma-ket kengayish bo’yicha baholanadi – masalan, qarang. Vinsentining formulalari. Umumiy holda, yechim geodezik ko’rib chiqilgan sirt uchun. The differentsial tenglamalar uchun geodezik raqamli ravishda echilishi mumkin.

  Kuzatish tushunchalari

  Bu erda biz geodeziyada aniqlangan burchak va koordinatalar kabi ba’zi bir asosiy kuzatuv tushunchalarini aniqlaymiz (va astronomiya asosan) mahalliy kuzatuvchi nuqtai nazaridan.

  • Plumbline yoki vertikal: mahalliy tortishish yo’nalishi yoki unga amal qilish natijasida hosil bo’lgan chiziq.
  • Zenit: nuqta samoviy shar bu erda tortishish vektorining bir nuqtada yuqoriga cho’zilgan yo’nalishi kesib o’tadi. Buni a deb atash to’g’ri yo’nalish nuqta o’rniga.
  • Nodir: tortishish yo’nalishi pastga qarab cho’zilgan qarama-qarshi nuqta – aniqrog’i yo’nalish (xiralashgan) osmon sferasini kesib o’tadi.
  • Samoviy ufq: nuqtaning tortishish vektoriga perpendikulyar bo’lgan tekislik.
  • Azimut: ufq tekisligi ichidagi yo’nalish burchagi, odatda shimoldan (geodeziya va astronomiyada) yoki janubdan (Frantsiyada) soat yo’nalishi bo’yicha hisoblanadi.
  • Balandlik: ob’ektning ufq ustidagi burchak balandligi, Shu bilan bir qatorda zenit masofasi, minus balandlikning 90 darajasiga teng.
  • Mahalliy toposentrik koordinatalar: azimut (ufq tekisligi ichidagi yo’nalish burchagi), balandlik burchagi (yoki zenit burchagi), masofa.
  • Shimoliy samoviy qutb: Yerning kengayishi (oldingi va oziqlantiruvchi ) lahzali spin o’qi osmon sferasini kesib o’tish uchun shimolga cho’zilgan. (Xuddi shunday janubiy osmon qutbiga ham.)
  • Osmon ekvatori: Yerning ekvatorial tekisligining osmon sferasi bilan (oniy) kesishishi.
  • Meridian samolyot: osmon ekvatoriga perpendikulyar bo’lgan va osmon qutblarini o’z ichiga olgan har qanday tekislik.
  • Mahalliy meridian: zenit va osmon qutbiga yo’nalishni o’z ichiga olgan tekislik.

  O’lchovlar

  NASA loyihasi menejeri o’zining faoliyati haqida gapirib berdi Kosmik geodeziya Loyiha, shu jumladan uning to’rtta asosiy texnikasi haqida umumiy ma’lumot: GPS, VLBI, SLR va DORIS.

  Daraja balandligi farqlari va balandligi mos yozuvlar tizimlarini aniqlash uchun ishlatiladi o’rtacha dengiz sathi. An’anaviy ruhiy daraja yuqoridagi deyarli eng foydali balandliklarni ishlab chiqaradi dengiz sathi to’g’ridan-to’g’ri; balandlikni aniqlash uchun GPS asboblaridan tejamkorroq foydalanish raqamini aniq bilishni talab qiladi geoid, chunki GPS faqat yuqoridan balandlikni beradi GRS80 mos yozuvlar ellipsoid. Geoid bilimlari to’planganda, GPS balandligidan foydalanish keng tarqalishini kutish mumkin.

  The teodolit nishon nuqtalariga gorizontal va vertikal burchaklarni o’lchash uchun ishlatiladi. Ushbu burchaklar mahalliy vertikalga yo’naltirilgan. The taxometr qo’shimcha ravishda aniqlaydi, elektron yoki elektro-optik, nishonga qadar bo’lgan masofa va o’z ishida hatto avtomatlashtirilgan darajada avtomatlashtirilgan. Usuli bepul stantsiya holati keng qo’llaniladi.

  Mahalliy tafsilotlarni o’rganish uchun taxeometrlar keng qo’llaniladi, ammo burchak prizma va po’lat lenta yordamida eski to’rtburchaklar texnikasi hali ham arzon alternativ hisoblanadi. Haqiqiy vaqtda kinematik (RTK) GPS texnikasi ham qo’llaniladi. To’plangan ma’lumotlar etiketlanadi va a ga kirish uchun raqamli ravishda qayd qilinadi Geografik axborot tizimi (GIS) ma’lumotlar bazasi.

  Geodezik GPS qabul qiluvchilar to’g’ridan-to’g’ri a o’lchovli koordinatalarni hosil qiladi geosentrik koordinata ramkasi. Bunday ramka, masalan, WGS84 yoki doimiy ravishda Xalqaro Yerni Aylantirish va Ma’lumot Tizimlari Xizmati tomonidan ishlab chiqariladigan va nashr etiladigan ramkalar (IERS ).

  GPS-qabul qiluvchilar keng miqyosli bazaviy tarmoq tadqiqotlari uchun er usti asboblarini deyarli to’liq almashtirdilar. Ilgari imkonsiz sayyora miqyosidagi geodezik tadqiqotlar uchun biz hali ham eslatib o’tamiz sun’iy yo’ldosh lazerlari (SLR) va Oy lazerining o’zgarishi (LLR) va juda uzoq muddatli interferometriya (VLBI) texnikasi. Ushbu texnikalarning barchasi, shuningdek, Yerning aylanishidagi tartibsizliklarni va plastinka tektonik harakatlarini kuzatishga xizmat qiladi.

  Gravitatsiya yordamida o’lchanadi gravimetrlar, ulardan ikkitasi mavjud. Birinchidan, “mutloq gravimetrlar” ning tezlanishini o’lchashga asoslanadi erkin tushish (masalan, a-da aks etuvchi prizma) vakuum trubkasi ). Ular vertikal geospatial boshqaruvni o’rnatish uchun ishlatiladi va dalada foydalanish mumkin. Ikkinchidan, “nisbiy gravimetrlar” bahorga asoslangan va ko’proq tarqalgan. Ular ushbu hududlar bo’yicha geoid raqamini aniqlash uchun katta maydonlarni tortishish tadqiqotlarida foydalaniladi. Eng aniq nisbiy gravimetrlar “supero’tkazuvchi” gravimetrlar deb nomlanadi, ular Yer yuzi tortishish kuchining milliarddan bir qismiga sezgir. Dunyo bo’ylab Yerni o’rganish uchun yigirma bir nechta supero’tkazuvchi gravimetrlardan foydalaniladi suv oqimlari, aylanish, ichki makon va okean va atmosferadagi yuklanish, shuningdek Nyuton doimiyligini tekshirish uchun tortishish kuchi.

  Kelajakda tortishish va balandlik relyativistik bilan o’lchanadi vaqtni kengaytirish bilan o’lchanadi stronsiyum optik soatlari.

  Ellipsoid bo’yicha birliklar va o’lchovlar

  Geografik kenglik va uzunlik yoy birliklari darajasida, daqiqada va soniyaning soniyasida ko’rsatilgan. Ular burchaklar, o’lchov emas va tavsiflang yo’nalish uchun mahalliy normal mos yozuvlar ellipsoid inqilob. Bu taxminan plumbline yo’nalishi bilan bir xil, ya’ni mahalliy tortishish, bu ham geoid yuzasiga normaldir. Shu sababli, astronomik pozitsiyani aniqlash – plumblin yo’nalishini astronomik vositalar bilan o’lchash – Yer shaklining ellipsoid modeli ishlatilgan taqdirda juda yaxshi ishlaydi.

  Ekvatorda bir daqiqa yoy deb belgilangan bir geografik milya 1855.32571922 m ga teng. Bittasi dengiz mili astronomik kenglikning bir daqiqasidir. Ellipsoidning egrilik radiusi kenglik bo’yicha o’zgarib turadi, qutbda eng uzun va dengiz milida bo’lgani kabi ekvatorda eng qisqa.

  Dastlab metraj Parij orqali meridian bo’ylab ekvatordan Shimoliy qutbgacha bo’lgan uzunlikning 10 millioninchi qismi sifatida aniqlangan (maqsadga amalda erishilmagan, shuning uchun bu 200 ga teng) ppm joriy ta’riflarda). Bu shuni anglatadiki, bir kilometr taxminan (1 / 40,000) * 360 * 60 meridional daqiqali kamonga teng, bu 0,54 dengiz miliga teng, ammo bu aniq emas, chunki ikkala birlik turli xil asoslarda aniqlangan (xalqaro dengiz millari aniqlangan) 1000 / 0,54 m to’rtta raqamga yaxlitlash bilan mos keladigan to’liq 1852 m).

  Vaqtinchalik o’zgarish

  Geodeziyada vaqt o’zgarishini turli xil texnikalar yordamida o’rganish mumkin. Yer yuzidagi nuqtalar turli xil mexanizmlar tufayli joylashuvini o’zgartiradi:

  • Kontinental plastinka harakati, plitalar tektonikasi
  • Tektonik kelib chiqish epizodik harakati, ayniqsa yaqin nosozlik chiziqlari
  • Gelgit tufayli davriy ta’sir
  • Postglacial izostatik sozlash tufayli erni ko’tarish
  • Gidrologik o’zgarishlar tufayli massa o’zgarishi
  • Suv ombori qurilishi yoki kabi antropogen harakatlar neft yoki suv chiqarish

  Er qobig’ining deformatsiyalari va harakatlarini va umuman uning mustahkamligini o’rganuvchi fan deyiladi geodinamika. Ko’pincha Yerning notekis aylanishini o’rganish uning ta’rifiga kiritilgan.

  Geodinamik hodisalarni global miqyosda o’rganish usullariga quyidagilar kiradi.

  • Sun’iy yo’ldosh joylashuvi GPS
  • Juda uzoq muddatli interferometriya (VLBI)
  • Sun’iy yo’ldosh va oy lazer oralig’i
  • Hududiy va mahalliy darajada tekislash
  • Aniq taxeometrlar
  • Gravitatsiya o’zgarishini kuzatish
  • Interferometrik sintetik diafragma radar (InSAR) sun’iy yo’ldosh tasvirlari yordamida

  Taniqli geodezistlar

  Asosiy toifasi: Geodezistlar

  Ushbu bo’lim bo’lishi tavsiya etilgan Split sarlavhali boshqa maqolada Geodezistlar ro’yxati. (Muhokama qiling) (Noyabr 2020)

  1900 yilgacha bo’lgan geodezistlar

  • Pifagoralar Miloddan avvalgi 580-490 yillar, qadimgi Yunoniston[4]
  • Eratosfen Miloddan avvalgi 276–194 yillarda, qadimgi Yunoniston
  • Gipparx v. Miloddan avvalgi 190-120 yillar, qadimgi Yunoniston
  • Posidonius v. Miloddan avvalgi 135-51 yillar, qadimgi Yunoniston
  • Klavdiy Ptolomey v. Milodiy 83–168, Rim imperiyasi (Rim Misr )
  • Al-Ma’mun 786–833, Bag’dod (Iroq /Mesopotamiya )
  • Abu Rayhon Biruniy 973–1048, Xuroson (Eron /Somoniylar sulolasi )
  • Muhammad al-Idrisiy 1100–1166, (Arabiston & Sitsiliya)
  • Regiomontanus 1436–1476, (Germaniya / Avstriya)
  • Abel Fulon 1513–1563 yoki 1565, (Frantsiya)
  • Pedro Nunes 1502–1578 (Portugaliya)
  • Gerxard Merkator 1512–1594 (Belgiya va Germaniya)
  • Snellius (Villebrord Snel van Royen) 1580–1626, Leyden (Gollandiya)
  • Kristiya Gyuygens 1629–1695 (Gollandiya)
  • Per Buger 1698–1758, (Frantsiya va Peru)
  • Per de Maupertuis 1698–1759 (Frantsiya)
  • Aleksis Kleraut 1713–1765 (Frantsiya)
  • Johann Heinrich Lambert 1728–1777 (Frantsiya)
  • Rojer Jozef Boskovich 1711–1787, (Rim / Berlin / Parij )
  • Ino Tadataka 1745–1818, (Tokio )
  • Georg von Reyxenbax 1771–1826, Bavariya (Germaniya)
  • Per-Simon Laplas 1749–1827, Parij (Frantsiya)
  • Adrien Mari Legendre 1752–1833, Parij (Frantsiya)
  • Johann Georg von Soldner 1776–1833, Myunxen (Germaniya)
  • Jorj Everest 1790–1866 (Angliya va Hindiston)
  • Fridrix Vilgelm Bessel 1784–1846, Königsberg (Germaniya)
  • Geynrix Kristian Shumaxer 1780–1850 (Germaniya va Rossiya imperiyasi)
  • Karl Fridrix Gauss 1777–1855, Göttingen (Germaniya)
  • Fridrix Georg Georg Wilhelm Struve 1793–1864, Dorpat va Pulkovo (Rossiya imperiyasi )
  • J. H. Pratt 1809–1871, London (Angliya)
  • Fridrix H. C. Paschen 1804–1873, Shverin (Germaniya)
  • Johann Benedikt ro’yxati 1808–1882 (Germaniya)
  • Johann Jacob Baeyer 1794–1885, Berlin (Germaniya)
  • Jorj Biddell Ayri 1801–1892, Kembrij & London
  • Karl Maksimilian fon Bauernfeind 1818–1894, Myunxen (Germaniya)
  • Vilgelm Jordan 1842–1899, (Germaniya)
  • Erve Fay 1814-1902 (Frantsiya)
  • Jorj Gabriel Stokes 1819-1903 (Angliya)
  • Karlos Ibanez va Ibanez de Ibero 1825–1891, “Barselona” (Ispaniya)
  • Anri Puankare 1854–1912, Parij (Frantsiya)
  • Aleksandr Ross Klark 1828–1914, London (Angliya)
  • Charlz Sanders Peirs 1839–1914 (AQSh)
  • Fridrix Robert Helmert 1843–1917, Potsdam (Germaniya)
  • Geynrix Bruns 1848–1919, Berlin (Germaniya)
  • Lorand Eötvos 1848-1919 (Vengriya)

  20-asr geodezistlari

  • Jon Fillmor Xeyford, 1868–1925, (AQSh)
  • Feodosi Nikolaevich Krasovskiy, 1878–1948, (Rossiya imperiyasi, SSSR)
  • Alfred Wegener, 1880–1930, (Germaniya va Grenlandiya)
  • Uilyam Boui, 1872–1940, (AQSh)
  • Fridrix Xopfner, 1881–1949, Vena, (Avstriya)
  • Tadeush Banachevich, 1882–1954, (Polsha)
  • Feliks Andris Vening-Meinesz, 1887–1966, (Niderlandiya)
  • Martin Xotine, 1898–1968, (Angliya)
  • Yrjö Väisäla, 1889–1971, (Finlyandiya)
  • Veikko Aleksanteri Heiskanen, 1895–1971, (Finlyandiya va AQSh)
  • Karl Ramsayer, 1911–1982, Shtutgart, (Germaniya)
  • Bakminster Fuller, 1895–1983 (AQSh)
  • Garold Jeffreys, 1891–1989, London, (Angliya)
  • Reino Antero Xirvonen, 1908–1989, (Finlyandiya)
  • Mixail Sergeevich Molodenskii, 1909-1991, (Rossiya)
  • Mariya Ivanovna Yurkina, 1923–2010, (Rossiya)
  • Gay Bomford, 1899–1996, (Hindiston?) [5]
  • Antonio Marussi, 1908–1984, (Italiya)
  • Hellmut Shmid, 1914–1998, (Shveytsariya)
  • Uilyam M. Kaula, 1926–2000, Los Anjeles, (BIZ)
  • Jon A. O’Kif, 1916–2000, (AQSh)
  • Taddey Vinsentiy, 1920–2002, (Polsha)
  • Willem Baarda, 1917–2005, (Niderlandiya)
  • Irene Kaminka Fischer, 1907-2009, (AQSh)
  • Arne Byerxammar, 1917–2011, (Shvetsiya)
  • Karl-Rudolf Koch 1935, Bonn, (Germaniya)
  • Helmut Morits, 1933, Graz, (Avstriya)
  • Petr Vaniček, 1935, Frederikton, (Kanada)
  • Erik Grafarend, 1939, Shtutgart, (Germaniya)
  • Xans-Georg Venzel (1949-1999), (Germaniya)
  • Floyd Xou, 1898–1976, (AQSh)

  Shuningdek qarang

  • Yer haqidagi portal
  • Geofizika portali
  • Ellipsoidda geodeziya
  • Jismoniy geodeziya
  • Yer atrofi
  • AQSh milliy geodeziya tadqiqotlari
  • Milliy geografik-razvedka agentligi
  • Amerika Qo’shma Shtatlarining Geologik xizmati
  • Xalqaro geodeziya assotsiatsiyasi
  • Xalqaro tadqiqotchilar federatsiyasi
  • Xalqaro geodezik talabalar tashkiloti
  • EPSG Geodeziya parametrlari to’plami
  • So’rov o’tkazish
  • Meridian yoyi

  Adabiyotlar

  1. ^“geodeziya | geodeziyaning ingliz tilidagi leksiko lug’atlari bo’yicha ta’rifi”. Lug’at lug’atlari | Ingliz tili . Olingan 2019-08-15 .
  2. ^“Geodeziya nima”. Milliy okean xizmati . Olingan 8 fevral 2018 .
  3. ^ (ISO 19111: koordinatalar bo’yicha fazoviy ma’lumotnoma).
  4. ^“Mudofaa xaritalarini tuzish agentligi 80-003 TEXNIK HISOBAT”. Ngs.noaa.gov . Olingan 8 dekabr 2018 .
  5. ^“Gay Bomford o’lponi”. Bomford.net . Olingan 8 dekabr 2018 .

  Qo’shimcha o’qish

  • F. R. Helmert, Oliy geodeziyaning matematik va fizik nazariyalari, 1 qism, ACIC (Sent-Luis, 1964). Bu ingliz tilidagi tarjimasi Matematik va fizikaga oid nazariyalar. Geodäsie, 1-jild (Teubner, Leyptsig, 1880).
  • F. R. Helmert, Oliy geodeziyaning matematik va fizik nazariyalari, 2-qism, ACIC (Sent-Luis, 1964). Bu ingliz tilidagi tarjimasi Matematik va fizikaga oid nazariyalar. Geodäsie, 2-jild (Teubner, Leyptsig, 1884).
  • B. Xofmann-Vellenhof va X. Morits, Jismoniy geodeziya, Springer-Verlag Wien, 2005. (Ushbu matn W.A. Heiskanen va H. Moritsning 1967 yilgi klassikasining yangilangan nashri).
  • V. Kaula, Sun’iy yo’ldosh geodeziyasi nazariyasi: Sun’iy yo’ldoshlarni geodeziyaga tatbiq etish, Dover Publications, 2000. (Ushbu matn 1966 yilgi klassikaning qayta nashridir).
  • Vanichek P. va E.J. Krakivskiy, Geodeziya: tushunchalar, 714-bet, Elsevier, 1986 y.
  • Torge, V (2001), Geodeziya (Uchinchi nashr), de Gruyter tomonidan nashr etilgan,
  • ISBN 3-11-017072-8.
  • Tomas H. Meyer, Daniel R. Roman va Devid B. Zilkoski. “Nima qiladi balandlik haqiqatan ham degani? “(Bu to’rtta maqoladan iborat seriya Surveying va Land Information Science, SaLIS.)
    • “I qism: kirish”SaLIS Vol. 64, № 4, 223–233 betlar, 2004 yil dekabr.
    • “II qism: Fizika va tortishish kuchi”SaLIS Vol. 65, № 1, 5-15 betlar, 2005 yil mart.
    • “III qism: Balandlik tizimlari”SaLIS Vol. 66, № 2, 149-160 betlar, 2006 yil iyun.
    • “IV qism: GPS balandligi”SaLIS Vol. 66, № 3, 165–183 betlar, 2006 yil sentyabr.

    Tashqi havolalar

    Geodeziya Vikikitoblarda Bilan bog’liq ommaviy axborot vositalari Geodeziya Vikimedia Commons-da

    • Geodezik xabardorlik bo’yicha ko’rsatma, Geodeziya quyi qo’mitasi, Geomatika qo’mitasi, Xalqaro neft va gaz ishlab chiqaruvchilar assotsiatsiyasi
    • “Geodeziya” . Britannica entsiklopediyasi. 11 (11-nashr). 1911. 607-615 betlar.
    • Geologiya haqida qisqacha ma’lumot
    • Geologiya lug’ati
    • Geologiya tarixi
    • Geologiya maqolalari ko’rsatkichi
    • Geoxronologiya
    • Yerning geologik tarixi
    • Geologiya xronologiyasi

    Related posts:

    1. Həyat bilgisi 1ci sinif metodik vəsait pdf
    2. Az dilinin elimi v metodik tdrisi metodikası
    3. Cinayət və cəza yüklə
    4. I stehsal xrclrinin tsnifatı v istehsal msrflrinin uçotu sistemi