Publik hüquqi şəxs dövlət və cəmiyyət üçün əhəmiyyətli funksiyaları həyata keçirir

İç timai və d ö vlət qurulu ş unun əsaslar ı n ı müəyyən edən, m ö vcud cari qanunvericiliyin normativ bazas ı olan qanunlara konsti­tusiya qanunlar ı deyilir. Bu n ö v qanunlar ı n ö z ü də iki yerə ayr ı­ l ı r:

I kollokvum suallari

1.Dövlət və onun funksiyaları
2 Dövlətin anlayışı və dövlət haqqında nəzəriyyələr
3.Dövlətin formaları
4.Hüququn anlayəşə və hüquqla dövlətin vəhdəti
5.Konstitusiyanın anlayışı, funksiyaları və strukturu
6.Konstitusiyanın xüsusiyyətləri
7.Konstitusiyanın qəbul edilməsi, ona əlavə və dəyişikliklər edilməsi
8.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının inkişaf tarixi
9.Referendum ümumxalq səsverməsidir
10.Hüquqi dövlətin prinsipləri
11.Dünyəvilik prinsipinin mahiyyəti
12.İnsan və vətəndaşın hüquqi statusunun prinsipləri
13.İnsan və vətəndaş hüququnun fərqi
14 İnsan və vətəndaşın hüquqları, azadlıqları v\ vəzifələri
15 Vətəndaşlığın əldə edilmə prinsipləri

Mülki hüquq fənnindən suallar

1.Mülki hüquq mühim hüquq sahəsidir
2.Mülki hüququn predmeti, funksiyaları
3.Mülki hüququn metodu
4 Mülki hüququn mənbələri
5 Mülki qanunvericilik
6 Mülki hüquqla tənzim olunan əmlak münasibətləri
7 Mülki hüquqla tənzimlənən şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri
8 Mülki hüquq münasibətlərinin anlayışı, məzmunu
9 Mütləq və nisbi hüquq münasibətləri
10 Əşya və öhdəlik hüquq münasibətləri
11 Mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri
12 Fiziki şəxsin mülki hüquq və fəalliyət qabiliyyəti
13 Qəyyumluq və himayəçilik
14 Hüquqi şəxsin anlayışı
15 Hüquqi şəxsin yaradılması

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

“Publik hüquqi şəxs dövlət və cəmiyyət üçün əhəmiyyətli funksiyaları həyata keçirir”

Day.Az Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının qanunvericilik və hüquq ekspertizası məsələləri şöbəsinin müdiri Şahin Əliyevin AZƏRTAC-a eksklüziv müsahibəsini təqdim edir.

– Ötən ilin dekabrında “Publik hüquqi şəxslər haqqında” Qanun qəbul edilib və Azərbaycanda yeni struktur – publik hüquqi şəxs yaradılır. Bununla bağlı məlumat verməyinizi xahiş edirik.

– Bu struktur ilk dəfə tətbiq olunduğundan onun ətraflı izah və şərhinə ehtiyac var. Bizim ali tədris müəssisələrinin hüquq fakültələrində mülki hüquq fənni çərçivəsində publik hüquqi şəxs haqqında heç olmasa nəzəri məlumat belə verilmir. Ümid edirəm ki, bu qanun qəbul ediləndən sonra təhsil prosesində müəyyən dəyişikliklər olacaq və cəmiyyətdə yaranan suallar aradan qalxacaq. Publik hüquqi şəxslər doktrinası hüququn digər doktrinaları ilə müqayisədə daha gəncdir. Mülki hüququn digər konsepsiyalarının, digər anlayışlarının min illik tarixi olsa da, publik hüquqi şəxs doktrinası təxminən 200 il bundan əvvəl Fransada inzibati dövlət quruculuğu çərçivəsində yaranıb. XIX əsrin axırından bir çox Avropa ölkələrində tətbiq olunub və nəhayət 1900-cü ildə kontinental hüquq dövlətləri üçün nümunə sayılan Almaniya mülki məcəlləsinin 80, 85 və 87-ci paraqraflarında öz əksini tapıb. Keçmiş SSRİ məkanında publik hüquqi şəxs haqqında qanunlar Gürcüstanda, Ukraynada, Moldovada və Baltik ölkələrində qəbul olunub. Bir sıra ölkələrdə, məsələn, Yunanıstanın Əsas Qanununun 17-ci maddəsində publik hüquqi şəxslərə Konstitusiya statusu verib.

Ümumiyyətlə, dövlət idarəetməsi bir sistem olaraq daim inkişafdadır. Bildiyiniz kimi, dövlət hakimiyyətinin 3 qolu var: qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti. Burada heç bir dəyişiklik və düzəliş etmək mümkün deyil. Ona görə ki, bu aksiomatik bir modeldir. İcra hakimiyyəti orqanları təsərrüfat idarəçiliyi ilə məşğul ola, gəlir götürə, pullu xidmət göstərə bilməz. Çünki vətəndaş dövlətə vergi və rüsumunu ödədikdən sonra dövlət ondan gəlir götürmək məqsədi ilə başqa bir ödəniş tələb edə bilməz. Burada çıxılmaz vəziyyət yaranır. Ona görə ki, iqtisadiyyat inkişaf etdikcə yeni yaranan bir sıra qurumlar dövlətin adından insanlara pullu xidmət göstərir. Bu cür qurumlara, məsələn, Dövlət Metrologiya və Standartlaşdırma Komitəsindəki müxtəlif laboratoriyaları, Dövlət Əmlak Komitəsində yer quruluşu işlərinin aparılması ilə bağlı xidmətləri aid etmək olar. Belə qurumların sayı kifayət qədərdir və onlar məcburdurlar ki, bu xidmətləri göstərən strukturlarına mülki hüququn adi hüquqi şəxs statusu versinlər. Adi hüquqi şəxs isə o deməkdir ki, onun əmlakı girov qoyula, bu əmlaka qarşı məhkəmə icraatı başlana, bu qurum müflis ola bilər, baxmayaraq ki, bu qurum dövlət əhəmiyyətli funksiyalarını həyata keçirir. Publik hüquqi şəxs doktrinası qarşıya çıxan bütün bu suallara cavab verir.

Publik hüquqi şəxs dövlət və cəmiyyət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən funksiyaları həyata keçirir. Məhz buna görə də adi hüquqi şəxsdən fərqli olaraq, onun kifayət qədər imtiyazları var. Birincisi, publik hüquqi şəxs heç vaxt müflis ola bilməz. Publik hüquqi şəxsə qarşı məhkəmə iddiaları adi mülki qaydada yox, inzibati icraat çərçivəsində mümkündür. İkincisi, publik hüquqi şəxs həm pulsuz, həm də pullu xidmətlər göstərə, özünü maliyyələşdirə bilər, ya da zərurət olduqda büdcədən maliyyələşər. Üçüncüsü, publik hüquqi şəxsin əməkdaşları dövlət qulluqçuları ola bilər, onun bağladığı müqavilələr mülki müqavilə yox, dövlət orqanlarının bağladıqları müqavilələr kimi inzibati müqavilə ola bilər. Onun üçün mülki hüququn adi hüquqi şəxsləri üçün mövcud olan məhdudiyyətlər yoxdur. Publik hüquqi şəxsin bilavasitə təsisçisi dövlətdir.

Sual oluna bilər: həmin funksiyaları, məsələn, qeyri-kommersiya təşkilatları həyata keçirə bilməzmi? Xeyr, qeyri-kommersiya təşkilatlarının həyata keçirdiyi funksiyalar dar çərçivədədir. Publik hüquqi şəxsin isə bütün maliyyə icraatı, mühasibat hesabatı və uçotu dövlət orqanları üçün nəzərdə tutulan qaydada aparılır. Özəl qurumlarda olan qaydalar bunlara şamil edilmir. Ona görə bu anlayışın əhatə dairəsi həddindən artıq genişdir.

İnkişaf etmiş Avropa ölkələrinə nəzər yetirsək görərik ki, uşaq bağçalarından başlamış məktəb və universitetlər, dövlətə məxsus tibb klinikalarından tutmuş böyük korporasiyalar publik hüquqi şəxslərdir. Məsələn, Almaniyada və digər Qərbi Avropa ölkələrində dəmir yolu korporasiyaları publik hüquqi şəxsdir. Onlar müflis ola bilməz, çünki ölkədaxili sərnişin daşımaları üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən dəmir yolu hər bir halda işləməlidir. Ona görə dövlət bunu öz üzərinə götürüb və bu, idarəçilik funksiyası deyil, təsərrüfat funksiyası olduğu üçün dəmir yolu şirkətlərinə publik hüquqi şəxs statusu verilib. Azərbaycanda isə belə bir zərurət yoxdur. Çünki avtomobil nəqliyyat daşımaları əhalinin ehtiyaclarını tam ödəyir.

Yaxud Almaniya və Fransada mərkəzi banklar da publik hüquqi şəxsdir. Ona görə ki, onların funksiyaları dövlət hakimiyyəti orqanı funksiyalarından fərqlidir. Dövlət orqanı heç bir halda kredit verə və faiz hesabına gəlir götürə bilməz. Bu, dövlət hakimiyyətinin funksiyası deyil. Ona görə də həmin ölkələrdə mərkəzi banklar publik hüquqi şəxsdir.

Publik hüquqi şəxs Azərbaycan üçün kifayət qədər yeni imkanlar yaradır ki, idarəçilik sistemini pozmadan, həmin sistemin üzvi bir hissəsi kimi yeni qurumlar yaradılsın və dövlət mövcud sistemi dəyişmədən yeni funksiyaları həyata keçirmək imkanı əldə etsin.

– Prezident İlham Əlıyevin Fərmanı ilə publik hüquqi şəxs – Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası yaradılıb. Palatanın nizamnaməsi və strukturunun hazırlanması ilə bağlı işlər nə yerdədir?

– Nizamnamə layihəsi üzərində iş aparılır. Publik hüquqi şəxs statusunda yaradılan bu qurum özünümaliyyələşdirmə prinsipi ilə fəaliyyət göstərəcək. Qeyd edim ki, heç bir dövlət orqanı özünü maliyyələşdirə bilməz və bütün xərclərini dövlət büdcəsi hesabına ödəyir. Lakin bu Palata tam müstəqildir, dövlət büdcəsindən heç bir asılılığı yoxdur. Cənab Prezidentin tapşırığı ilə bu qurumun Nizamnaməsinin layihəsi bir aya hazır olacaq.

– Yeni qurumun funksiyaları ilə Mərkəzi Bankın funksiyaları üst-üstə düşməyəcək ki?

– Bütün funksiyalar bölünəcək. Mərkəzi Bankla əlaqədar bizdə qəribə bir vəziyyət yaranmışdı. Digər banklar kimi, o da maliyyə bazarının bir oyunçusudur. Oyun eyni məkanda keçirilirsə, bir oyunçu digər oyunçular üçün qaydalar qəbul edə, onların fəaliyyətini tənzimləyə bilməz. Bu, idarəetmənin aksiomudur.

– Bu qurumun funksiyaları nədən ibarət olacaq, onun yaranması manatın dirçəlməsinə təsir göstərə bilərmi?

– Bu, manatın dirçəlməsi ilə bağlı məsələ deyil, ümumən sistem məsələsidir. Sistem isə kifayət qədər müasirləşməlidir. “Mərkəzi Bank haqqında” qanunda bildirilir ki, Mərkəzi Bank dövlət orqanıdır. Belə olduğu halda, o hansı hakimiyyət qoluna aiddir: qanunvericilik, icra və ya məhkəmə? Bəlkə bu, dövlət nəzəriyyəsində bir inqilabdır və yeni hakimiyyət qolunun ixtirasıdır? Azərbaycanın Konstitusiyasında Mərkəzi Bank heç bir dövlət hakimiyyəti qoluna aid edilməyib, ona görə ki, o, dövlət orqanı deyil. Məsələn, Rusiyada Mərkəzi Bank hüquqi şəxsdir. Əgər Azərbaycanda Mərkəzi Bank dövlət hakimiyyəti orqanıdırsa, onun işçilərinin vəzifələri də dövlət qulluqçularının təsnifatında olmalıdır. Lakin bu təsnifatda belə vəzifələr yoxdur. Əgər Mərkəzi Bank dövlət orqanıdırsa, dövlət hakimiyyəti orqanı məgər kredit verə bilərmi? Kreditlərdən faiz götürə bilərmi? Əlbəttə, yox. Deməli, Mərkəzi Bank dövlət hakimiyyəti orqanı deyil, dövlət hakimiyyətini həyata keçirməyən dövlət orqanı isə özü-özünü inkar edir.

Başqa misallar da gətirim. Azərbaycandakı 44 dövlət orqanının əsasnamələrində yazılıb ki, onlar ya mərkəzi icra hakimiyyəti orqanıdır, ya da onların statusu mərkəzi icra hakimiyyəti orqanına bərabər tutulur. Konstitusiyaya əsasən, bu qurumların rəhbərləri hökumətin üzvüdürlər. Hökumət üzvü funksiyalarının istənilən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri tərəfindən həyata keçirildiyinə baxsaq, bu funksiyaların kifayət qədər dar çərçivədə olduğunu görərik. Bunlar nazirlər, komitə sədrləri və bir sıra xidmət rəhbərləridir, misal üçün Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəhbəri. Digərlərinin funksiyalarına baxsaq, – məsələn, cənab Prezident tərəfindən bu yaxınlarda ləğv olunan Dövlət Satınalmalar Agentliyi – görərik ki, onun statusu mərkəzi icra hakimiyyəti orqanının statusuna bərabər tutulurdu. Halbuki bu orqan satınalmaların təşkili və tenderlərlə məşğul olurdu. Sual yaranırdı ki, bu struktur hansı icra hakimiyyəti funksiyalarını həyata keçirir və hansı sahəyə rəhbərlik edirdi? Əslində belə qurumlar publik hüquqi şəxs olmalıdır. Onların icraedici funksiyaları yoxdur. Bu cür orqanlara mərkəzi icra hakimiyyəti orqanının statusunun verilməsi əlacsızlıqdan irəli gəlmişdi. Nazirlər Kabinetindən başqa, idarəetmədə yalnız iki növ icra hakimiyyəti orqanı var – mərkəzi və yerli.

– Gözləmək olarmı ki, Nəzarət Palatası yaranandan sonra digər sferalarda, məsələn, təhsildə də publik hüquqi şəxs yaransın?

– Bəli, yarana bilər. Məktəblərin və ali təhsil müəssisələrinin nizamnamələrinə yenidən baxılır. Heç bir ölkədə universitetlər və təhsil ocaqları qeyri-kommersiya təşkilatı deyil. Ali təhsil ocaqları cəmiyyət və dövlət üçün çox mühüm bir sahə olan təhsillə məşğuldurlar. Qeyri-kommersiya fəaliyyəti isə tamamilə başqa bir sahədir. Orada bu cür məsuliyyət yoxdur.

– Yəni pulsuz təhsil olmayacaq?

– Yox, pulsuz təhsil də olacaq. Publik hüquqi şəxslər həm pullu, həm də pulsuz xidmət göstərə bilər. Dediyim kimi, onlar büdcədən maliyyələşə və maliyyələşməyə də bilər. Bu, dövlət idarəetməsində yeni tələbatları ödəyə biləcək çox çevik, elastik bir formadır ki, dövlətin imkanlarını daha da genişləndirir.

– Bununla bağlı yəqin ki, qanunvericilikdə də dəyişikliklər ediləcək.

– Əlbəttə, cənab Prezident Nazirlər Kabinetinə tapşırıq verib ki, mövcud qanunvericiliyi onun imzaladığı müvafiq sənədlərə uyğunlaşdırılmasına dair təkliflərini təqdim etsin. Layihələr hazır olduqdan sonra, zərurət yaranarsa, dövlətimizin başçısı tərəfindən Milli Məclisə təqdim ediləcək.

– Bu sənədlərin hazırlanmasında hansısa ölkənin təcrübəsindən istifadə olunurmu?

– Biz ən qabaqcıl Qərbi Avropa ölkələrinin təcrübəsini əsas götürmüşük.

Digər xəbərləri Azərbaycan dilində xüsusi Facebook səhifəmizdə izləyə bilərsiniz.

Qanunsuz Yazar

H ü ququn əsas anlay ış lar ı odur ki, onlars ı z h üquq mövcud ola və fəaliyyət göstərə bilməz. Həmin anlayışlara hüquq norması, hüququn mənbəyi, hüquq münasibətləri, hüquq sistemi, hüquqi məsuliyyət vs. aid edilir.

3.1. Hüquq norması

“Norma” sözü latınca qayda, nümunə mənasını verir. Hər bir qaydada olduğu kimi hüquq normalarında da konkret situasiya üçün müvafiq davranış modeli müəyən edilir. Hüququn xarakterik əlamətləri nəzərə alınaraq hüquq normasının tərifi aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:

H ü quq normas ı dedikdə, d ö vlət tərəfindən m üə yyən edilən və sanksiyala ş d ı r ı lan elə ümumi və məcburi davran ış qaydalar ı ba ş a d ü­şü l ü r ki, bu qaydalar rəsmi sənədlərdə ifadə olunur.

3.2. H ü ququn mənbələri
3.2.1. Hüququn mənbəyi anlayışı

H ü ququn mənbələri h ü ququn əsas anlay ış lar ı ndan biridir. H ü ququn mənbələri belə bir suala cavab verilməsini nəzərdə tutur: h ü quq normalar ı hans ı yolla əmələ gəlir?, və bu normalar obyektiv olaraq hans ı formalarda təzahür olunurlar?

Hüququn əsasən üç mənbəyi ayırd edilir: maddi mənbə, formal (yazılı vəya yuridik) mənbə və yazılı olmayan mənbə.

3.2.2. Hüququn maddi mənbəyi anlayışı

Hüququn maddi mənbəyi dedikdə, hüququn hansı tarixi, təbii, texniki vs. faktorların təsiri ilə yarandığı və inkişaf etdiyi başa düşülür. Maddi mənbə hər şeydən əvvəl ictimai inkişafın obyektiv tələbatlar sistemində və bazis münasibətlərində köklənmişdir. Lakin cəmiyyətin obyektiv tələbatı həmin dövrün hüquq düşüncəsi və siyasi meylinə müvafiq olaraq dərk edilmiş olmalı, eləcə də hüquq normaları ilə tənzimlənmiş olmalıdır.

3.2.3. Hüququn yazılı mənbəyi anlayışı

Davranış qaydasının hüquq norması olması üçün o müəyyən hüquqi formaya salınmalıdır. Bu dövlətin hüquqyaratma fəaliyyəti nəticəsində baş verir ki, bunun köməyi ilə qanunvericinin iradəsi öz ifadəsini icra üçün məcburi olan bu və ya digər rəsmi sənədlərdə (aktlarda) tapır.

Hüquq ədəbiyyatında hüququn mənbəyi kimi, adətən dövlətin qanunvericilik fəaliyyətinin zahiri forması ifadə olunur, yəni səlahiyyətli dövlət orqanlarının hüquq normalarını müəyyən edən aktları (qanun, fərman, qərar vs.) ba­şa düşülür.

Beləliklə, hüququn formal (yazılı vəya yuridik) mənbəyi dedikdə, hüquq normalarının obyektiv və zahiri ifadə şəklidir. H ü ququn formal mənbəyi dedikdə, h ü quq normalar ı n ı n d ö vlətin h ü quqyaratma fəaliyyətinin nəticəsi olan aktlarda (normativ-hüquqi aktlar) zahirən ifadə olunması ba ş a d üşü l ü r. Deməli, h ü ququn mənbələri h ü quq normalar ı n ı n forma cəhətdən ifadə olundu ğ u rəsmi dövlət sənədləridir.

3.2.3.1. Normativ-hüquqi aktlar – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Dövlətin, daha doğrusu dövlət orqanlarının (Milli Məclis, Prezident, Nazirlər Kabineti və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları) hüquqyaratma fəaliyyəti nəticəsində hüquq normaları müəyyən edilir. Bu normalar zahirən rəsmi dövlət sənədlərində, daha doğrusu normativ-hüquqi aktlarda (qanunlar, Prezident fərmanları, Nazirlər Kabinetinin qərarları və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ xarakterli aktları) ifadə olunur. Həmin sənəd lərdə hüquqi qayda formulə edilir və onlar hüququn yazılı mənbələri vəya hüququn formaları adlanır.

Xüsusən, qeyd etmək lazımdır ki, dövlətin hər bir hüquqi aktı hüquq mənbəyi ola bilməz, yalnız hüquq normalarını, ümumi davranış qaydalarını əks etdirən, başqa sözlə, normativ-hüquqi aktlar hüququn formal mən­bəyi hesab olunur. Məsələn, prezidentin müxtəlif fəxri adların verilməsi, hakimlərin təyin edilməsi kimi sərəncamları hüququn mənbəyi hesab olunmur.

Normativ h ü quqi aktlar h ü ququn əsas və m ü h ü m yazılı mənbə n ö v ü hesab edilir. Onlar h ü ququn yazılı mənbəyinin təkmillə ş dirilmi ş n ö v ü olub, h ü quqi tənzimləmənin dəqiq olmas ı , qanun ç ulu ğ un m ö hkəmləndirilməsi və h ü quqi g ö stəri ş lərin ümumi olmas ı üçü n zə­min yarad ı r.

Bu isə təsadüfi deyildir. Axı, hüququn digər mənbələrindən fərqli olaraq normativ aktlar ictimai inkişafın dəyişən dinamik tələbatını daha tam və operativ surətdə nəzərə almaq, əks etdirmək iqtidarındadır. Onlar hüquqi tənzimetmənin səmərəliliyini və sabitliyini təmin etmək imkanında olan mənbə növüdür. Normativ hüquqi aktlar müxtəlif münasibətləri mərkəzləşdirilmiş qaydada nizama salmaq, ictimai inkişafın dəyişməsinə cəld və tez cavab vermək, özundə təsbit olunan hüquqi göstərişləri dəqiq, sadə və anlaşılan tərzdə ifadə etmək qabiliyyətinə və xüsusiyyətinə malikdir. Bu aktların yazılı sənəd formasında mövcudluğu onların məzmunu ilə əhalinin bilavasitə və operativ surətdə tanış olmasına imkan verir.

Bundan əlavə, normativ aktlar bütün dövlət miqyasında rnəhkəmə və ya inzibati praktikanın vahidliyini təmin edir. Belə ki, qanunverici orqan ictimai münasibəti dərk edərək, sosial praktikanı ümumiləşdirir, təkrar olunan halları tipləşdirir (tiplərə ayırır), sonra isə o, hamı üçün hüquq və vəzifələrin ümumi modelini müəyyən etmək məqsədilə normativ hüquqi aktlar qəbul edir. Məhkəmə və icra hakimiyyəti orqanları konkret məsələlərin həlli zamanı həmin normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulan hüquq normalarını tətbiq edirlər.

Səlahiyyətli d ö vlət orqan ı tərəfindən qəbul edilən, g ö stəri şlə ri ümumi məcburi xarakter da şı yan, h ü quq normalar ı m üə yyən edən, dəyi ş dirən vəya lə ğ v edən, dəfələrlə tətbiq olunmaq üçü n nəzərdə tutulan rəsmi yaz ı l ı sənədlərə nor­mativ h ü quqi aktlar deyilir.

Normativ h ü quqi aktlar iki n ö və b ö l ü n ü r.
• qanunq üvvə li aktlara.

Qanunlar ö lkənin ali d ö vlət hakimiyyəti orqan ı (Milli Məclis) tərəfindən qəbul edilən və yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan normativ-hüquqi aktlardır. Onlar xalq tərəfindən bilavasitə referendum ( ü mumxalq səsverməsi) yolu ilə də qəbul oluna bilər. Bunlar onu g ö stərir ki, qanunlar x ü susi qaydada qəbul olunur. Bundan əlavə, qanunlar y ü ksək h ü quqi q ü vvəyə malikdir. Be­lə ki, digər normativ-hüquqi aktlar (qanunqüvvəli aktlar) qanunlar əsas ı nda qəbul edilir. Onlar qanunlara uyğun gəlməli, onlara zidd olmamal ı d ı r. Digər tərəfdən, qanunlar ı hər hans ı d ö vlət orqan ı lə ğ v edə bilməz. Qanunlar yaln ı z onlar ı qəbul eden orqan – Milli Məclis tərəfindən lə ğ v edilə bilər. Ö z ü də qanunlar i ç timai həyat ı n ən ümdə və ba ş l ı ca məsələləri barədə qəbul olunur. Qanunlar normativ-hüquqi aktlar i çə risində m ü h ü m yer tutur.

Qanun dedikdə, x ü susi qaydada qəbul edilən, y ü ksək h ü quqi q üvvə yə malik olan, i ç timai və d ö vlət həyat ı n ı n ən m ühüm məsələlərini tənzimləyən normativ aktlar başa düşülür.

Qanunlar ö zləri də iki yerə b ö l ü n ü r:
• konstitusiya qanunlar ı na;
• adi və ya cari qanunlara.

İç timai və d ö vlət qurulu ş unun əsaslar ı n ı müəyyən edən, m ö vcud cari qanunvericiliyin normativ bazas ı olan qanunlara konsti­tusiya qanunlar ı deyilir. Bu n ö v qanunlar ı n ö z ü də iki yerə ayr ı­ l ı r:

· konstitusiyaya;
· konstitusiya qanunlar ı na.

Konstitusiya d ö vlətin əsas qanunudur. O, qanunlar i çə risin­də ali h ü quqi q ü vvəyə malikdir. Konstitusiya qanunlar ı isə bir qayda olaraq, Azərbaycan Respublikas ı Konstitusiyas ı na əlavələr edilməsi məqsədilə qəbul olunur.

Adi (cari) qanunlar dedikdə, Konstitusiya qanunlar ı əsas ı nda və onlar ı n icras ı məqsədilə qəbul edilən, m ö vcud cari qanunvericiliyi tə ş kil edən, iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni xarakterli i ç ti­mai m ü nasibətləri tənzimləyən normativ aktlar ba ş a d üşü l ü r. Cari qanunların növləri kimi üzvi və fövqəladə qanunlar fərqləndirilir. Üzvi (məcəllələşdirilmiş) qanunlar hüquqi cəhətdən tam, yüksək normativ ümumiləşdirmə ilə fərqlənirlər. Buraya hüquq sahələrinin (mülki, cinayət, vergi vs) məcəllələrini aid etmək olar. Fövqəladə qanunlar isə bu vəya digər fövqəladə şəraitdə qəbul edilir və müvəqqəti xarakter daşıyır.

Qanunq ü vvəli aktlara gəldikdə isə qeyd etmək laz ı md ı r ki, bu n ö v aktlar qanunlara uygun olaraq, qanunlar əsas ı nda, qanunlar ı n icras ı məqsədilə və onlarda ifadə olunan g ö stəri ş ləri konkretlə ş dirmək üçü n qəbul edilir. Qanunq üvvə li aktlar dedikdə, Prezident fərmanlar ı , Nazirlər Kabinetinin qərarlar ı və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlar ı n ı n (nazirliklərin və d ö vlət komitələrinin) normativ aktları (əsasnamə, təlimat vs) ba ş a d üşü l ü r.

Prezident fərmanları hüquqi əhəmiyyətinə görə normativ və hüquq tətbiqedici növlərə bölünür.

Nazirlər Kabinetinin normativ-hüquqi aktları (hökumət qərarları) konstitusiya və qanunların tətbiq edilməsi, eləcə də prezident fərmanlarının icra edilməsi, hökumətin vəzifə və səlahiyyətlərinə daxil olan məsələlərin həlli məqsədilə qəbul edilirlər. Bu aktlar həm dövlət və ictimai həyatın müxtəlif sahələrindəki münasibətləri operativ tənzimləyir, həm bütün icra hakimiyyəti orqanları, idarə, müəssisə və təşkilatların fəaliyyəti üçün hüquqi oriyentirlər müəyyən edir, həm də mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının qəbul edilməsi üçün hüquqi əsaslar müəyyən edirlər.

Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları (nazirliklər, dövlət komitələri və digər baş idarələr əmr və təlimatlar qəbul edirlər. Onlar normativ və qeyri-normativ xarakterli ola bilərlər. Təlimatlar isə nazirliyin fəaliyyətinin müəyyən tərəfini tənzim elədiyi üçün həmişə normativ xarakterə malikdir.

3.2.3.2. Normativ müqavilələr – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Normativ m ü qavilələr h ü ququn mənbə n ö vlərindən biri hesab edilir. Bu m ü qavilələr ümumi xarakterli məcburi davran ış qaydas ı (h ü quq normas ı ) m üə yyən edir. Beynəlxalq müqavilələr beynəlxalq hüququn və hüququn digər sahələrinin yazılı mənbəyidir. S ö hb ə t Az ə r­ baycan Respublikas ı n ın tərəf olduğu və ya sonradan qoşulduğu beyn ə lxalq müqavilə və konvensiyalardan gedir.

Onlarin adı vı forması müxtəlif ola bilər; konvensiya, pakt, müqavilə, saziş, protokol, notalarla mübadilə vs. Lakin bu cür adlar muqavilənin mahiyyətinə təsir göstərmir.

Beynəlxalq müqavilə dedikdə, Azərbaycan Respublikasının xarici dövlət və beynəlxalq təşkilatlarla, qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada yazılı şəkildə bağlandığı razılaşma başa düşülür. Müqavilə baglamaq prosedurası Azərbaycan Respublikasının Beynəlxalq müqavilələrinin bağlanması, icrası və ləğv edilməsi qaydaları haqqında 13 iyun 1995-ci il tarixli qanunla müəyyənləşdirilir. Beynəlxalq müqavilələr onları bağlayan orqanlardan asılı olaraq müxtəlif cür olur; dövlətlərarası, hökumətlərarası və idarələrarası beynəlxalq müqavilələr.

Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası beynəlxalq müqavilələr hüququn müxtəlif sahələrinin nizamasalma predmetinə daxil olan ictimai münasibətlərə birbasa (bilavasitə) tətbiq edilir (AR MM m.3.1). Ona görə ki, bu müqavilələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Di gə r t ə r ə fd ə n , normativ m ü qavil ə dedikd ə , federal dövlət ilə federasiya subyektləri arasında bağlanan müqavilələr də ba ş a d üşü l ü r.

3.2.3.3. Hüquqi presedent – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Hüquqi presedent (lat ı nca praecedentis – əvvəlki, qabaqcadan gələn) müasir dünyada hüququn nisbətən geniş yayılmış mənbə növlərindən biridir. Hüquqi presedent dedikdə, dövlətin ümumi məcburi qüvvə və əhəmiyyət verdiyi dövlət orqanlarının elə qərarları başa düşülür ki, bu qərarlar sonrakı konkret analoji işlərə baxılması zamanı nümunə (ümumi qayda) kimi tətbiq olunur. Bunun əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, konkret iş üzrə dövlət orqanının əvvəllər çıxardığı qərar sonradan analoji (oxşar) işlər həll edilərkən hüquq norması qüvvəsinə malik olur. Hüquqi presedent o zaman hüquq mənbəyi hesab olunur ki, konkret iş üzrə məhkəmənin və ya hər hansı dövlət orqanının qəbul elədiyi qərarın gələcəkdə oxşar işlərin həllində məhkəmələrdə ümumi qayda ola biləcəyi qəbul edilsin. Belə h allarda məhkəmə (dövlət orqanı) qərarları mahiyyətcə hüquq normasına çevrilir və ona ümumməcburi qayda kimi istinad edilə bilər.

H ü quqi presedent ingilis-amerikan h ü quq ailəsində h ü quq ıı n əsas və ba ş l ı ca mənbəyi hesab edilir. H ü ququn mənbəyi kimi o B ö y ü k Britaniya, AB Ş , Ka­nada və Avstraliya h ü ququnda nisbətən daha geni ş yay ı lm ış d ı r. Bu ö lkələrin h ü quq sistemində h ü quqi presedent qanunvericilik akt ı q üvvə sinə malikdir.

Haz ı rki d ö vrdə Böy ü k Britaniya məhkəmələri h ü quq normalar ı yarad ı r. Məhkəmə qərarlar ı nda müəyyən edilən qaydalar məcburi xarakterli normalar kimi sonralar da tətbiq edilir. Beləliklə, h ü quqi presedent ingilis-amerikan hüquq ailəsində qanunlara nisbətən əsas, ba ş l ı ca və həlledici h ü quq mənbəyi ki­mi dəstəklənir, qəbul edilir və tan ı n ı r.

Sovet h ü quq elmi h ü quq presedentini hüququn mənbəyi kimi qəbul etməmi ş di. Rəsmi sovet doktrinas ı belə hesab etmi ş dir ki, presedent h ü ququn m ü­ kəmməl mənbəyi ola bilməz və onun əsas rolu təfsir prosesində h ü quq normalar ı n ı konkretlə ş dirməkdən, qanunun mənas ı n ı izah etməkdən ibarətdir.

Roman-german (kontinental) h ü quq ailəsində h ü ququn mənbəyi kimi pre­sedentin statusu qeyri-rn üə yyən və daxilən ziddiyyətlidir. Belə ki, bu ailəyə daxil olan bir qrup ö lkələrdə presedent h ü ququn mənbəyi kimi tan ı n ı r və on­dan geni ş surətdə istifadə edilir, digər qrup ölkələrdə isə presedent h ü ququn mənbəyi say ı lm ı r və olduqca məhdud dairədə tətbiq olunur.

Azərbaycan Respubli­kas ı nın h ü quq sistemi presedenti h ü ququn mənbəyi kimi qəbul etmir. Bizim ölkə hüququnda presedent hüququ nə qanunvericilik qaydasında qəbul edilmiş, nə formal olaraq tanınmış, nə də ki faktiki olaraq tətbiq edilir. Məhkəmə presedentindən – yəni, konkret iş üzrə qəbul edilən qərardan (qətnamə, plenum qərarı) buna oxşar işlərin həlli zamanı hüquq norması kimi istifadə olunmur. Respublikamızda başqa cür yanaşma var ki, bunu aşağıdaki kimi ifadə etmək olar: məhkəmənin vəzifəsi norma yaratmaq yox, mövcud normaları tətbiq etməkdir.

3.2.3.3.1. Ali Məhkəmə Plenumu qərarlarının hüquqi təbiəti

Ali məhkəmə orqanlarının ixtiyarı var ki, qanunvericiliyin tətbiqi məsələləri üzrə “rəhbər izahatlar” versin. Konstitusiyanın 131-ci maddəsinin 1-ci bəndinə görə, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi ali məhkəmə orqanı olub, məhkəmə təcrübəsinə aid məsələlər üzrə izahatlar verir. Bu cür izahatlar, bir qayda olaraq, “məhkəmə təfsiri qaydasında” Ali Məhkəmə Plenumu qərarları formasında qəbul edilir və ümumiləşdirilmiş materiallara əsaslanır.

Hüquq ədəbiyyatında Ali Məhkəmə Plenumu qərarlarının hüquqi təbiəti uzun müddət mübahisə predmeti olmuşdur. Bu diskussiya indi də davam edir. Həmin mübahisə və diskussiyaların mahiyyəti plenum qərarlarının hüququn mənbəyi kimi tanınıb-tanınmaması məsələsindən ibarətdir. Hüquq ədəbiyyatında bu məsələ barədə iki konsepsiya yaranmışdır.

Birinci konsepsiya tərəfdarları belə hesab edirlər ki, plenum qərarları mülki hüququn mənbəyidir. Həmin müəlliflər göstərirlər ki, plenum qərarları hüquq normalarının məzmununu təfsir edir. Bu təfsirlər müvafiq məhkəmə sistemi üçün məcburidir. Bu qərarlar qüvvədə olan qanunvericiliyin m ənasını izah edərkən faktiki olaraq yeni qayda – ümumi xarakterli hüquqi müddəa formulə edir. Bu qayda və müddəalar dövlət iradəsini ifadə edir, icra üçün məcburidir, normativ hüquqi aktda ifadə olunan normadan fərqlənmir.

İkinci konsepsiya tərəfdarları belə hesab edirlər ki, plenum qərarlarını hüququn mənbəyi hesab etmək olmaz. Həmin müəlliflər göstərirlər ki, plenum qərarları qanunvericilik tərəfindən rəsmi surətdə formal olaraq hüququn mənbəyi kimi tanınmır. Konstitusiyanın 147-151-ci maddələrini, “Normativ hüquqi aktlar haqqında” qanunun müvafiq maddələrini və Mülki Məcəlləni nəzərdən keçirdikdə bizə məlum olur ki, qanunvericiliyin rəsmən hüququn mənbəyi kimi qəbul etdiyi aktlar sırasında plenum qərarlarının adı çəkilmir.

Digər tərəfdən, Ali Məhkəmənin hüquq yaradıcılığı qabiliyyəti və imkanı yoxdur. Ali Məhkəmə hüquq yaradıcılığı fəaliyyətinin subyekti kimi tanınmır və qəbul edilmir. Ali Məhkəmənin hüquq norması yaratması hakimiyyətin bölgüsü prinsipinə ziddir.

Plenum qərarlarının əksəriyyətində qüvvədə olan qanunvericilik təfsir olunur, mənası aydınlaşdırılır və izah edilir. Bu cür qərarlar təfsiri verilmiş hüquq normasını tətbiq edən bütün instansiyalar üçün məcburi xarakterə malikdir. Yəni müvafiq məhkəmə orqanları üçün hüquq normasını başa düşmək və anlamaq mənasında məcburidir.

Lakin Ali Məhkəməsi Plenumunun məhkəmə təcrübəsinə dair məsələlər üzrə izahları cinayət prosesini həyata keçirən orqanlar üçün tövsiyə xarakteri daşıyır. (AR CPM m.10.4)

Məhkəmə presedentini məhkəmə təcr ü bəsindən fərqləndirmək laz ı md ır . Bu iki anlay ış identik (eyni mənal ı ) vəya sinonim deyil. Məhkəmə təcr ü bəsi dedikdə, məhkəmənin eyni kateqoriya i ş lər ü zrə dəfələrlə eyni c ü r qaydada qərar çı xarmas ı ba ş a d üşü l ü r. Yəni məhkəmə praktikas ı qanunun konkret müddəalarının təfsiri və analoji işlərə tətbiqi baxımından məhkəmələr tərəfindən müəyyən dərəcədə ham ı l ı qla qəbul edilən mövqe və yanaşma tərzidir. Azər­baycan Respublikas ının h ü quq sistemi məhkəmə presedenti kimi məh­kəmə təcr ü bəsini (praktikas ı n ı ) da h ü ququn mənbəyi hesab etmir. Belə ki, yaranm ış məhkəmə təcr ü bəsi analoji i ş lərə baxan məhkəmələr üçün ümumi qayda (hüquq norması) təşkil etmədiyi kimi, məcburi q ü vvəyə də malik deyildir. Hakim məhkəmə təcrübəsindən fərqli qərar da qəbul edə bilər. Məhkəmə təcr ü bəsinin h ü ququn mənbəyi olmamas ı na baxmayaraq o b ö yük əhəmiyyətə malikdir. Məhkəmə təcr ü bəsi cəmiyyətdə h ü quq qaydasının və qanun ç ulu ğ un təmin edilməsinə xidmət edir. Məhz onun vasitəsi ilə h ü quq normalar ı eyni c ü r ba ş a d üşü l ü r və tətbiq edilir.

3.2.3.4. Hüquq elmi (doktrina) – hüququn mənbə növü kimi

Qədim Romada h ü quq şü naslar ı n fəaliyyəti h ü ququn mənbəyi hesab olu­nurdu. Qanunlar ı şə rh etməklə Roma h ü quq şü naslar ı ayr ı -ayr ı normalara müəyyən məna verirdilər. Bu c ü r fəaliyyətlə onlar həqiqətən faktiki olaraq məcbu­ri q ü vvəyə malik olan h ü quq norması yarad ı rd ı lar. Qədim Roma h ü quq şü naslar ı n ı n fəaliyyətinin əsl məqsədi q ü vvədə olan h ü quq normalarının tətbiqinə k ö mək etməkdən ibarət idi. Həmin fəaliyyət əslində h ü quq yarad ı c ı l ığı n ı n m ü stəqil formas ı say ı l ı rd ı . Roma h ü quqş ü naslar ı n ı n h ü quq normas ı yaratmaq ü zrə fəaliyyəti formal cəhətdən də etiraf edilirdi. Beləliklə, qədim Romada mahir hüquq bilicilərinin yarad ı cılıq fəaliyyəti (responsa prudentium) normativ, h ü quqyarad ı c ı xarakterə malik olub, məcburi davran ış qaydas ı müəyyən edirdi və bu­nunla h ü ququn mənbə n ö v ü rolunu oynay ı rd ı .

Roman-german h ü quq ailesində hüquq elmi (doktrina) h ü ququn mənbə n ö vlər i ndən biri hesab edilir. Presedentdən fərqli olaraq, doktrina h ü ququn formal mənbəyi kimi tan ı nm ı r. O, faktiki və real olaraq m ö vcud olan h ü quq mənbəyi kimi qəbul edilir.

Azərbaycanda hüquq elmi h ü ququn mənbəyi hesab edilmir. Elmi nəzəri görüşlərin məcburi q ü vvəsi yoxdur. Onlar ü mumməcburi davran ış qaydaları da (hüquq norması) müəyyən etmir. Lakin elmi nəzəri biliklər qanunların mənas ı n ı n dərin və hərtərəfli ba ş a d üşü lməsinə, təcr ü bədə dəqiq və d ü zg ü n tətbiq edilməsinə kömək edir. Doktrina ç ox vaxt m üş k ü l, çə tin və qəliz i ş lərin d ü zg ü n həll edilməsində təcr ü bi i şç ilərin və h ü quqtətbiqetmə orqanlarının k ö məyinə gəlir.

3.2.4. Hüququn yazılı olmayan mənbəyi anlayışı

Hüququn yazılı olmayan mənbəyi dedikdə isə dövlət tərəfindən tanınan, yazılı hüquq normalarında istinad edilən və qorunan digər (qeyri-hüquqi) sosial hadisələr; adət-ənənə və prinsiplər nəzərdə tutulur.

3.2.4.1. Hüquqi adətlər – hüququn yazılı olmayan mənbə növü kimi

Uzun müddət ərzində dəfələr lə təkrar olunan, ictimai rəy və vərdişə söykənən ictimai davran ış normalarına adətlər deyilir. Adətlər dövlətdən asılı olmayaraq təşəkkül tapmış və cəmiyyət üzvlərinin şüurunda məcburi mahiyyət kəsb etmişdir. Ö z təbiətinə g ö rə adətlər konservativ (m ühafizəkar, yeniliyə zidd) xarakter da şı y ı r. Belə ki, onlar i ç timai cəhətdən əhəmiyyəti olan insan davran ışlarının daha rasional variantlar ının də fələrlə təkrar olunmas ı , ü mumilə şdirilməsi və nəsildən nəslə ötürülməsi nəticəsində yaran ı r.

D ö vlət tərəfindən ümumi məcburi qayda kimi sanksiyala ş d ı r ı lan (tan ı nan və m ü dafiə olunan) və qanunvericilik aktlarında (normativ-hüquqi aktlarda) istinad edilən həmin adətlərə isə h ü quqi adətlər deyilir. Yəni normativ-hüquqi aktlarda tənzimlənməmiş və tərəflər arasında da razılaşdırılmamış məsələlərin həllində qanunvericilik həmin sektorda (sahədə) təşəkkül tapmış adətlərə istinad edir. Belə olan halda həmin adətlər hüquq norması olmasalar da hüququn yazılı olmayan mənbəyini təşkil edirlər.

Adətlər h ü ququn ən qədim mənbəyidir. O, tarixən qanunlar ı n “ sələfi” olmu ş dur. Adətlər sosial cəhətdən əhəmiyyəti olan elə m ü nasibətləri tənzimləyirdi ki, qanunverici bu m ü nasibətlərin qaydaya sal ı nmas ı n ı ya vaxtı ç atmam ış hesab edirdi, ya da ki həmin m ü nasibətlərin nizama salınmas ını istəmirdi.

Dövlət ya mövcud adət-ənənəyə baxmayaraq bir hüquq norması ilə həmin məsələni birbaşa özü tənzimləyir, ya da hüquq normasında mövcud adət-ənənə normalarına istinad edir. Adətlər o halda tətbiq olunur ki, həmin hüquqi münasibət beynəlxalq müqavilə və ya daxili (milli) qanunvericiliklə tənzimlənməmiş olsun və ya müvafiq adət ənənəyə istinad edilmiş olsun.

Azərbaycan Respublikas ı nın h ü quq sistemi h ü quqi adətləri h ü ququn mənbə n ö v ü kimi tan ı y ı r və qəbul edir. H ü ququn m ü lk ü h ü quq adl ı sahəsində h ü quqi adətlərin i ş g ü zar d ö vriyyə adətlə­ri kimi n ö v ü nəzərdə tutulur. Bu n ö v adətlərdən bir qayda olaraq, sahibkarl ı q fəaliyyəti sahəsində h ü ququn mənbəyi kimi istifadə olunur.

“Sahibkarlıq fəaliyyətinin hər hansı sahəsində təşəkkül tapan və geniş tətbiq edilən, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmayan davranış qaydası, hansısa aktda qeyd edilib-edilmədiyindən asılı olmayaraq, işgüzar adət sayılır.” (AR MM. m.10.1)

“Əgər müqavilə şərti onun iştirakçıları tərəfindən və ya dispozitiv norma ilə müəyyənləşdirilməyibsə, müvafiq şərtlər tərəflərin münasibətlərinə tətbiq edilə bilən işgüzar adətlərlə müəyyənləşdirilir.” (AR MM. m.390.7)

“Yolda olduğu vaxt satılmış əşyanın təsadüfən məhv olması və ya təsadüfən zədələnməsi riski, alğı-satqı müqaviləsində və ya işgüzar dövriyyə adətlərində ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, alqı-satqı müqaviləsinin bağlandığı andan alıcıya keçir.” (AR MM. m.571.2)

“Əgər əşyanın keyfiyyətinin yoxlanması qaydası müəyyənləşdirilməyibsə, əşyanın keyfiyyəti işgüzar dövriyyə adətlərinə və ya alqı-satqı müqaviləsi üzrə verilməli əşyanın yoxlanmasının adətən tətbiq edilən digər şərtlərinə müvafiq surətdə yoxlanılır.” (AR MM m.586.2)

Ticarət adətləri h ü quqi adətlərin bir n ö v ü d ü r. Onlar beynəlxalq ticarətdə b ö y ü k rol oynay ı r. Xarici iqtisadi əməkda ş l ığı n bəz ı formalar ı qanunda nəzərdə tutulmur. Bələ halda həmin formalar ticarət adətləri ilə tənzimlənir. Beynəlxalq arbitraj praktikas ı nda ticarət adətlərindən geni ş istifadə edilir.

Ticarət adətlərinin tətbiqi Azər­baycan Respublikas ı nın Ticarət Gəmiçiliyi (Dəniz Ticarəti) Məcəl­ləsində nəzərde tutulmu ş dur.

57.3. Gəmi kapitanı vəfat etmiş şəxsin ölümü barəsində onun yaxın qohumlarından birini və ya həyat yoldaşını məlumatlandırmağa və onun cənazəsini vətəninə göndərmək üçün tədbirlər görməyə borcludur. Müstəsna hallarda, əgər gəminin uzun müddət açıq dənizdə olması zəruridirsə və vəfat etmiş şəxsin cənazəsini saxlamaq mümkün deyilsə, gəmi kapitanının, gəmi jurnalında müvafiq qeyd apararaq, cənazəni dəniz adətlərinə uyğun olaraq dənizə tapşırmaq hüququ vardır.

96.2. Gəmi yükvurma limanında və ya adətən həmin limanda gözləmə üçün nəzərdə tutulmuş yerlərdə olduqda, çarter üzrə daşıyıcı fraxtedənə və ya yükgöndərənə yazılı bildiriş verməlidir. Bildirişin verilmə günü və saatı tərəflərin razılaşması əsasında, belə razılaşma olmadığı halda isə həmin limanın adətləri ilə müəyyən edilir.

224.2. Tərəflərin razılaşması ilə nəzərdə tutulan hallarda, habelə qəzanın növünü və ümumi qəza nəticəsində vurulan zərərin miqdarını və onun bölüşdürülməsini müəyyən etmək üçün tətbiq ediləcək qanun natamam olduqda ümumi qəzaya dair beynəlxalq qaydalar və ticarət gəmiçiliyinin digər beynəlxalq adətləri tətbiq edilir.

3.2.4.2. Hüququn prinsipləri

H ü ququn prinsipləri h ü ququn əsas anlay ış lar ı ndan biridir. Bu, ç ox vacib və m ü h ü m əhəmiyyətə malik olan anlay ış d ı r. Belə ki, h ü ququn mahiyyəti, sosial məqsədi və xarakteri kimi zəruri məsələlər məhz h ü ququn prinsiplərində ifadə olunur. H ü quq məhz həmin prinsiplərə əsaslanaraq və s ö ykənərək fəaliyyət g ö stərir, ö z funksiyas ı n ı yerinə yetirir. H ü quqi d ö vlətin həyata ke ç irdiyi fəaliyyətin əsas ı n ı h ü ququn prinsipləri tə ş kil edir.

Hüququn ham ı l ı qla qəbul edilmi ş prinsipləri ümumbə şə ri dəyərləri ifadə edən un i versal tənzimləyici vasitə və alət kimi çı x ış edirlər. Buna g ö rə də Konstitusiyamız böyük əhəmiyyətə malik olan belə bir m ü h ü m m ü ddəa irəli s ü r ü r: Azərbay­can Respublikas ı ba ş qa d ö vlətlərlə m ü nasibətlərini ham ı l ı qla qəbul edilmiş və beynəlxalq h ü quq normalar ı nda nəzərdə tutulan prinsiplər əsas ı nda qurur. (ARK m.10)

Beynəlxalq h ü ququn prinsipləri dedikdə beynəlxalq h ü quq subyektləri tərəfindən rəhbər tutulan elə davran ış qaydalar ı ba ş a d üşü l ü r ki, bu prinsiplər beynəlxalq təcr ü bə nəticəsində yaran ı r və h ü ququn əsasları kimi çı x ış edir. Onlar beynalxalq h ü ququn təməlini və b ü n ö vrəsini tə ş kil edir. Ö z ü də beynəlxalq h ü ququn prinsipləri məcburi xarakter da şı y ı r. Bu, o demekdir ki, beynəlxalq h ü ququn b ü t ü n subyektləri ö z fəaliyyətində həmin prinsiplərə dönmədən əməl etməlidir.

H ü ququn mahiyyətini və sosial məqsədini ifadə edən əsas ba ş lang ıç m ü ddəalar ı na h ü ququn prinsipləri deyilir.

Beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş prinsipləri bir çox beynəlxalq hüquqi sənədlərdə təsbit edilmişdir. Bu prinsiplər, hər şeydən əvvəl, universal beynəlxalq aktda – BMT-nin Nizamnaməsi, Baş Məclisin qətnamə və bəyannamələrində, digər təşkilatların beynəlxalq hüquq qaydalarının ən qlobal və ümumi məsələləri üzrə qəbul etdikləri sənədlərdə ifadə olunmuşdur. Bu aktlar içərisində BMT Baş Məclisi tərəfindən qəbul edilmiş “Beynəlxalq hüququn prinsipləri haqqında bəyənnamə” (1970), və “Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq haqqında Müşavirənin Yekun Aktı” (1975) xüsusi yer tutur.

Beynəlxalq hüququn dövlətin öz xarici iqtisadi əlaqələrinin təşkili formasını seçmək müstəqilliyi prinsipi mülki hüquq üçün müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bu prinsip huququn subyektlerindan biri olan dövlətin xarici (beynəlxalq) əmlak dövriyyəsində hüquqi vəziyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Həmin prinsip “Dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri Xartiyası”nda (1974) formula edilmişdir.

Dövlətin öz təbii və digər resursları və iqtisadi fəaliyyəti üzərində ayrılmaz suverenliyi prinsipi beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biridir. Bu prinsip dövlət suverenliyi prinsipindən irəli gələrək mahiyyətcə onu konkretləşdirir. 1970-ci il Deklarasiyasında və 1974-cü il Xartiyasinda ifadə olunan həmin prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir dövlət özünün bütün təbii və digər resursları və sərvətləri üzərində tam və daimi suverenliyə malik olub, bu resurslardan istifadə rejimini özü müəyyən edir.

H ü ququn prinsipləri iki yerə b ö l ü n ü r:
• h ü ququn ümumi prinsiplərinə;
• h ü ququn x ü susi prinsiplərinə.

H ü ququn ümumi prinsipləri odur ki, bu prinsiplər b ü t ö vl ü kdə h ü ququn ən m ü h ü m x ü susiyyətlərini, onun məzmununu və əsas cəhətlərini m üə yyənlə ş dirir, habelə h ü ququn b ü t ü n sahələrinə aid edilir. Onlara h ü ququn əsas prinsipləri də deyilir.

İç timai azadl ı q h ü ququn ümumi (əsas) prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, hər bir şə xs qanunla qada ğ an edil­məyən və ba ş qalar ı na zərər vurmayan istənilən hərəkəti etmək imkan ı na malikdir. Bu prinsipin əsas ı nda belə bir m ü ddəa durur: « qanunla qada ğ an edilməyən hər ş eyə icazə verilir » .

Demokratizm prinsipi h ü ququn ümumi (əsas) prinsiplərin­dən biri kimi tan ı n ı r. Bu prinsip onu ifadə edir ki, şə xslər üçü n de­mokratik h ü quq və azadl ı qlar müəyyən edilir, xalq hakimiyyəti ta­n ı n ı r, əsas d ö vlət orqanlar ı (parlament, prezident) se ç ki yolu ilə yaran ı r, d ö vlət və i ç timai həyata aid olan ən vacib məsələlər barədə qərarlar səs ç oxlu ğ u ilə qəbul edilir ki, bu h ü ququn demokratikliyini ifadə edir.

H ü manizm (insanpərvərlik) prinsipi h ü ququn əsas (ümumi) prinsiplərindən biri hesab edilir. Bu prinsipə g ö rə, h ü ququn g ü dd ü y ü məqsədin əsas ı nda insan amili durur. H ü quq hər bir vətən­da ş üçü n təbii və ayr ı lmaz h ü quq və azadl ı qları (insan haqları) m ö hkəmləndirir və onlar ı real surətdə təmin edir. Hər bir kəsin ya ş amaq, şə xsi azadl ı q, toxunulmazl ı q və digər h ü quqlar ı vard ı r.

Bərabərlik prinsipi h ü ququn ümumi prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, b ü t ü n vətənda ş lar irqindən, milliyyətindən, dinindən, mən şə yindən, əqidəsindən, qulluq m ö vqeyindən və digər amillərdən as ı l ı olmayaraq qanun və məhkəmə qar şı s ı nda bərabərdir və he ç kəsə bu məsələdə ü st ü nl ü k verilmir. Həmin məsələdə ayr ı -se ç kilik (diskriminasiya) hal ı na yol vermək olmaz.

H ü quq və vəzifələrin birliyi (vahidliyi) prinsipi h ü ququn ümumi prinsipləri s ı ras ı na daxil edilir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, h ü quqla tənzimlənən i ç timai m ü nasibətlərdə i ş tirak edən subyektlərin h ü quq və vəzifələri aras ı nda s ı x qar şı l ı ql ı əlaqə vard ı r. Həmin prinsipə g ö rə subyektlərdən kiminsə malik oldu ğ u h ü quqlar m ü tləq və h ö kmən ba ş qa subyektlər üçü n bu h ü quqlarla ba ğ l ı vəzifələrin yaranmas ı na əsas olur. Vəzifəsiz h ü quq, h ü quqsuz da vəzifənin m ö vcudlu ğ u m ü mk ü n olmayan məsələdir.

Təqsirə g ö rə məsuliyyət prinsipi h ü ququn ümumi prinsiplə­rindən biri kimi qəbul olunur. Bu prinsip onu ifadə edir ki, yaln ı z h ü quq pozuntusu t ö rətməkdə təqsirli bilinən şə xs cinayət, m ü lki, inzibati və ya intizam məsuliyyətinə cəlb edilə bilər. Təqsiri olma­yan şə xsi isə h ü quq məsuliyyətinə cəlb etmək olmaz.

Qanun ç uluq prinsipi h ü ququn umumi prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, h ü quqda ifadə olunan g ö stəri ş lərə ham ı və hər kəs əməl etmelidir. Həmin prinsip h ü ququn hayata ke ç irilməsini təmin edir.

H ü ququn x ü susi prinsipləri dedikdə, h ü ququn ayr ı -ayr ı sahələrinə aid olan prinsiplər ba ş a d üşü l ü r. Buna g ö rə də onlara ç ox vaxt h ü ququn sahəvi prinsipləri deyilir. Belə halda konstitusiya h ü ququnun, inzibati h ü ququn, maliyyə h ü ququnun, cinayət h ü ququnun, əmək h ü ququnun vs. sahəvi prinsiplərindən dan ış maq olar. Məsələn, m ü qavilə azadl ığı prinsipi m ü lk ü h ü quq sahəsinin, cəzan ı n fərdilə ş dirilməsi prinsipi cinayət h ü ququ sahəsinin vs. sahəvi (x ü susi) prinsipi hesab edilir.

Hüquq normasının strukturu

Hər bir hüquq norması mövcud üç struktur elementindən ibarət olur. Bunlar: hipoteza, dispozisiya və sanksiya adlanır.

Hipoteza: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, həmin normun tətbiq edildiyi (tənzimlədiyi) hadisə və hərəkətləri müəyyən edir.

Məsələn, “Spirtli içkilərdən, narkotik vasitələrdən və ya psixotrop maddələrdən sui-istifadə etməsi, habelə qumara qurşanması nəticəsində öz ailəsini ağır maddi vəziyyətə salan fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyəti məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırıla bilər.” (AR MM m.32.1)

Burada hüquq normasının tətbiq edildiyi (tənzimlədiyi) hadisə (hərəkət) şəxsin spirtli içkilərdən, narkotik vasitələrdən və ya psixotrop maddələrdən sui-istifadə etməsi, habelə qumara qurşanması nəticəsində öz ailəsini ağır maddi vəziyyətə salmasıdır.

“Əgər şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində məlumat olmazsa, habelə o, ölüm təhlükəsi törədən və ya hansısa bədbəxt hadisədən həlak olduğunu güman etməyə əsas verən şəraitdə xəbərsiz itkin düşərsə və ondan altı ay ərzində xəbər çıxmazsa, o, məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilə bilər.” (AR MM m. 41.1)

Burada da hüquq normasının tətbiq edildiyi hadisə (hərəkət) şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində məlumatın olmaması, habelə onun, ölüm təhlükəsi törədən və ya hansısa bədbəxt hadisədən həlak olduğunu güman etməyə əsas verən şəraitdə xəbərsiz itkin düşməsi və ondan altı ay ərzində xəbərin çıxmamasıdır.

Dispozisiya: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, hipotezada təsvir edilən hadisə və ya hərəkətə tətbiq edilən hüquq normasının özünün ifadə edildiyi hissəsidir. Bu tərəflərin hüquq və vəzifələrinin, eləcə də məsələnin həll yolunun müəyyən olunduğu hissədir.

Yuxarıdakı 1-ci halda fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyətinin məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırılması, 2-ci halda isə fiziki şəxsin məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilməsi normun dispozisiya hissəsidir.

Sanksiya: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, həmin normanın pozulması nəticəsində nəzərdə tutulan tənbeh, cəza və digər islah və məcburetmə tədbirlərini ifadə edir.

Sanksiya, hüquq normasının strukturunu tamamlayan yekun elementidir.

Məsələn, Avtomobil və ya başqa nəqliyyat vasitəsini talama məqsədi olmadan qanunsuz ələ keçirmə (qaçırma)—iki ilədək müddətə islah işləri və ya üç ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. (AR CM m.185.1)

Burada, qaçırma – normun hipoteza, islah işləri və ya azadlıqdan məhrum etmə isə – normun sanksiya hissəsidir.

Hüququn sistemi

Ayr ı ca olaraq g ö t ü r ü lm üş h ü quq normas ı və ya normalar qrupu hələ ö z- ö zl ü y ü ndə h ü quq demək deyildir. H ü quq dedikdə, h ü quq normalar ı n ı n sistemi ba ş a d üşü l ü r.

H ü quq bu normalar ı n təsad ü fi, xaotik halda birlə ş məsi yox, onlar ı n daxili vəhdəti olan, uy ğ unla ş d ı r ıl an və bir-birindən qar şılı ql ı surətdə asıl ı olan vahid, tam və b ü t ö v siste­mi deməkdir. Elə bir sistem ki, bu sistemdə normalar m üə yyən qaydada qrupla ş d ı r ılır və d ü zənlənir. Həmin sistem h ü ququn sis­temi adlan ı r.

H ü ququn sistemi dedikdə, onun m üə yyən daxili strukturu (qurulu ş u və tə ş kili) ba ş a d üşü l ü r.

H ü ququn sistemi bir s ı ra x ü susiyyətlərə malikdir. Vahidlik onun əsas x ü susiyyətlərindən biridir. Bir-birindən fərqlənməsinə baxmayaraq h ü quq normaları s ı x surətdə qar şı l ı qlı əlaqədə olub, vahid sistem hal ı nda birlə ş irlər. Bu normalann məqsəd və vəzifələri də vahiddir. Digər tərəfdən h ü quq normaları ilə i ç timai m ü nasibətlərin tənzim­lənmə mexanizmi də vahiddir. Hüquq sisteminin vahidliyi bu cəhətlərlə m üə yyən edilir.

B ö l ü nmək qabiliyyətinə malik olmaq h ü ququn sisteminin əsas x ü susiyyətlərindən biridir. Bu onunla ba ğ l ı d ı r ki, h ü quq normaları ö z konkret məzmununa g ö rə, ifadə etdiyi g ö stəri şə g ö rə, tənzim etdiyi i ç timai m ü nasibətə görə bir-birlərindən fərqlənir. Buna görə də h ü ququn sistemi ayrı-ayr ı hissələrə b ö l ü n ü r.

Obyektivlik h ü ququn sisteminin vacib x ü susiyyətlərindən biri­dir. H ü ququn sistemi subyektiv xarakter da şı m ı r. O, obyektiv olaraq m ö vcuddur. Belə ki, h ü ququn sistemi h ü quqyaratma subyektinin (d ö vlətin) iradəsindən as ı lı deyildir. Lakin d ö vlət h ü ququn m ö vcud sisteminə müəyyən dərəcədə və həddə təsir g ö stərə bi­lər.

H ü ququn sistemi h ü quq sahələrinə ba ş l ı ca olaraq iki əlamət (meyar) əsas ı nda b ö l ü n ü r. Həmin əlamətlərə aiddir:

h ü quqi tənzimetme predmeti;
h ü quqi tənzimetme metodu.

H ü quqi tənzimetmə predmeti dedikdə müəyyən n ö v i ç timai m ü nasibətlər ba ş a d üşü l ü r. Predmet belə suallara cavab verir: h ü quq sahəsi nəyi tənzimləyir?; hüquq sahəsi neyə təsir g ö stərir?

Hüquq normaları tənzimlədikləri oxşar ictimai münasibətlərin təbiəti, məzmun və mahiyyətindən asılı olaraq, fərqli hüquq sahələrinə aid edilirlər. Buna hüquq normalarının tənzimetmə predmetinə görə bölgüsü deyilir. Hər bir h ü quq sahəsinin ö z ü n ü n h ü quqi tənzimləmə predmeti vard ı r. S ö hbət h ü ququn ayrı-ayrı sahələri tərəfindən tənzimlənən i ç timai m ü nasibətlərdən gedir.

H ü ququn sistemi h ü quq sahələrindən ibarətdir. O, məhz h ü quq sahələrindən tə ş kil olunmuşdur. H ü quq sahələrinə isə h ü ququn yarım sahəlari və h ü quq institutları daxildir.

Hüquq sahəsi hüquq sisteminin struktur elementlərindən biri­dir. O, hüquq sisteminin əsas və başlıca elementi olub, onun nisbətən müstəqil, daha iri hissəsi, mühüm bölməsi hesab edilir.

H ü quq sahəsi dedikdə, h ü quq sisteminin nisbətən elə m ü stəqil hissəsi ba ş a d üşü l ü r ki, o, ö z ü ndə ox ş ar i ç timai m ü nasibətləri tənzim edən və bir-birinə ba ğ l ı olan h ü quq normalar ını birlə ş dirir.

H ü quq normalar ı h ü quq sahəsini bilavasitə yaratm ı r. Ba şq a s ö zlə desək, h ü quq sahəsi bilavasitə h ü quq normalar ı ndan tə ş kil olunmamışd ı r. H ü quq normaları h ü quq institutlar ı n ı n vasitəsi ilə h ü quq sahəsini yarad ı r. Əgər h ü quq sistemi h ü quq sahələrindən yaranm ış və tə ş kil olunmu ş dursa, onda h ü quq sahələrinin ö z ü h ü quq institutlar ı ndan ibarətdir.

H ü quq institutu dedikdə, h ü quq sahəsi daxilində ayr ı lm ış h ü quq normalarının elə qrupu ba ş a d üşü l ü r ki, o, m üə yyən növ i ç timai m ü nasibətlərin yaln ı z bir hissəsini tənzimləyir.

H ü quq institutu h ü quq sahəsinin tərkib hissəsidir. O, ilkin müstəqil struktur b ö lməsi say ı l ı r. Ona g ö rə ki, h ü quq institutu müəayyən dərəcədə m ü stəqil məsələləri tənzimləyir. O, m üə yyən növ i ç timai m ü nasibətlərin yaln ı z bir sahəsini və tərəfini nizamlay ı r. H ü ququn hər bir sahəsində h ü quq institutlarına rast gəlmək m ü mk ü nd ü r.

Eyni h ü quq sahəsinin bir-birinə yax ı n olan h ü quq institut­lar ı n ı n birlə ş məsinə h ü ququn yarımsahəsi deyilir.

H ü ququn yarımsahəsi rn üə yyən növ m ü nasibətlərir ı m ü vafiq qrupunu tənzimləyir. Məsələn, m ü lki h ü quq sahəsinin vərəsəlik adl ı yar ı msahəsi vərəsəlik m ü nasibətlərini, ailə h ü ququ adl ı yar ı msahəsi ailə-nikah m ü nasibətlərini nizamlay ı r vs. Konstitusiya h ü ququ sahəsinin se ç ki hüququ adl ı yar ı msahəsi isə se ç ki məsələlərini tənzimləyir.

Beləliklə, h ü quq sistemi h ü quq sahələrindən, h ü quq sahələri hüququn yarımsahələrindən, yar ı msahələr h ü quq institutlar ı ndan, h ü quq institutlar ı isə ö z növbəsində h ü quq normalar ı ndan ibarətdir. Onda h üququn sisteminin struktur elementleri bunlardan ibarətdir:

• h ü quq sahəsi;
• h ü ququn yarımsahəsi;
• h ü quq institutu;
• h ü quq normas ı .

H ü quqi tənzimləmə metodu dedikdə, elə usul və vasitələr ba ş a d üşü l ü r ki, həmin üsul və vasitələrin k ö məyi ilə h ü quq i ç ti­mai m ü nasibətlərə təsir g ö stərir. Metod belə bir suala cavab ve­rir: h ü quq ö z tənzimləyici rolunu necə yerinə yetirir? Hər bir h ü quq sahəsinin ö z ü n ü n tənzimləmə metodu vard ı r.

Tənzimetmə metoduna görə isə hüquq sistemi “ümumi” və “xüsusi” hüquq hissələrinə bölünür.

Hüquq hələ Roma hüquqşünasları tərəfindən ümumi və xüsusi hüquqa bölünmüşdür. Belə bölgü inkişaf etmiş hüquq sistemlərinin hamısında mövcuddur.

Göstərilən bölgünün mahiyyəti ondadır ki, hər bir hüquqda ümuməhəmiyyətli (ümumi) maraqları, yəni bütövlükdə dövlət və cəmiyyətin maraqlarını (dövlət, cinayət, inzibati, maliyyə,) təmin edən normalarla yanaşı, xüsusi şəxslərin maraqlarını təmin edən hüquq normaları da (mülki, əmək, ailə və nikah, vs) mövcuddur.

“Ümumi hüquq” sahələri isə dövlət və cəmiyyət mənafeyinin fərdi mənafedən üstünlüyü prinsipindən çıxış edirlər. Burada ictimai münasibətlərin bir tərəfində dövlət vardır və o imtiyazlı tərəf olub, öz iradəsini qarşı tərəfə (fərdlərə) diktə edir.

Hüquq sisteminin “Xüsusi hüquq” hissəsinə aid olan sahələr bərabər hüquqlu subyektlər arasında iradə sərbəstliyi və müqavilə azadlığı prinsipləri əsasında qurulan ictimai münasibətləri tənzimləyirlər.

Maddi və prosessual hüquq. Hüquq elmində bütün hüqüq normaları maddi və prosessual normalara bölünür. Maddi hüquq normaları insanlar və onların birlikləri arasında əmlaka sahiblik, ondan istifadə və barəsində sərəncam vermə, onun alqı-satqısı, mülkiyyət formaları, əmək və siyasi fəaliyyət, dövlət idarəetməsi, vs ilə bağlı olan məsələləri nizamlayırlar.

Prosessual hüquq normları isə mübahisələrin, münaqişələrin həlli, məhkəmə baxışı qaydası, cinayətlərin istintaqı qaydalarını müəyyən edirlər. Yəni prosedür və ya təşkilati məsələləri tənzimləyirlər.