Davlat tipologiya

8. Usmanova, S. (2022). The importance of nonverbal means in intercultural communication. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 72(5), 1244-1252.

SHARQ TILLARI TIPOLOGIYASINING DOLZARB MUAMMOLARI XUSUSIDA Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Lingvistik tipologiya / diaxron / sinxron / qiyosiy-tarixiy metod / morfologik / genetik. / Linguistic typology / diachronic / synchronic / comparative-historical method / primary language / morphological / genetic.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Raxmatjonova, Kamola

Mazkur maqolada lingvistik tipologiyaning tilshunoslikdagi o‘rni, zamonaviy tillar tipologiyasining ahamiyati haqida so‘z boradi. Shuningdek, lingvistik tipologiyada tillarning o‘zaro umumiy va xususiy belgilari o‘rganilishi, lingvistik tipologiyadagi asosiy uslublar haqidagi nazariyalar keltiriladi. Sharq tillarini tipologik tahlil qilganda uchraydigan asosiy muammolar va ularning yechimi keltiriladi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Raxmatjonova, Kamola

O’ZBEK AUDITORIYASI TALABALARIGA INGLIZ TILI FE’L SO’Z TURKUMI GRAMMATIK HUSUSIYATLARINI O’RGATISHDA KOMMUNIKATIV MASHQLAR TO’PLAMINI YARATISH ASOSLARI

MAQOLLARNING AHAMIYATI VA TAHLILI RUS, O‘ZBEK VA QOZOQ TILLARIDA
MAQSAD MA’NOSINI IFODALOVCHI DASTLABKI VOSITALAR
TILLARNING RIVOJLANISHI VA TARAQQIYOT OMILLARI

QARDOSH BO’LMAGAN TILLARDA LOKATIV BIRLIKLARNING SINTAKTIK MUNOSABATLARI (INGLIZ VA O’ZBEK TILLARI MISOLIDA)

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON ACTUAL PROBLEMS OF THE TYPOLOGY OF ORIENTAL LANGUAGES

The article considers of the role of linguistic typology in linguistics, its interrelationship with other disciplines, and the importance of typology of modern languages. Also, theories about the study of common and specific features of languages in linguistic typology , the main methods in linguistic typology are presented. The main problems encountered in the typological analysis of Eastern languages and their solutions are presented.

Текст научной работы на тему «SHARQ TILLARI TIPOLOGIYASINING DOLZARB MUAMMOLARI XUSUSIDA»

SHARQ TILLARI TIPOLOGIYASINING DOLZARB MUAMMOLARI XUSUSIDA

PhD. Kamola RAXMATJONOVA,

Toshkent, O’zbekiston Tel: +998909926859; mohisuji7590@gmaiLcom

Annotatsiya: Mazkur maqolada lingvistik tipologiyaning tilshunoslikdagi o ‘rni, zamonaviy tillar tipologiyasining ahamiyati haqida so Z boradi. Shuningdek, lingvistik tipologiyada tillarning oZaro umumiy va xususiy belgilari o’rganilishi, lingvistik tipologiyadagi asosiy uslublar haqidagi nazariyalar keltiriladi. Sharq tillarini tipologik tahlil qilganda uchraydigan asosiy muammolar va ularningyechimi keltiriladi.

Tayanch so’zlar: Lingvistik tipologiya, diaxron, sinxron, qiyosiy-tarixiy metod, morfologik, genetik.

Аннотация: В данной статье говорится о месте лингвистической типологии в языкознании, значении типологии современных языков. Также приводятся теории об изучении общих и специфических черт языков в лингвистической типологии, основные методы в лингвистической типологии. Представлены основные проблемы, возникшие при типологическом анализе восточных языков, и пути их решения.

Ключевые слова: Лингвистическая типология, диахронический, синхронический, сравнительно-исторический метод, генетический.

Abstract. The article considers of the role of linguistic typology in linguistics, its interrelationship with other disciplines, and the importance of typology of modern languages. Also, theories about the study of common and specific features of languages in linguistic typology, the main methods in linguistic typology are presented. The main problems encountered in the typological analysis of Eastern languages and their solutions are presented.

Key words: Linguistic typology, diachronic, synchronic, comparative-historical method, primary language, morphological, genetic.

Inson turli tillarni eshitganda yoki o’rganganda ularda asosan ikki jihatdan, ya’ni tashqi o’xshashlik va so’zlarning grammatik tuzilishi, negiz yasalishi, gapda so’zlarning o’zaro bog’lanish usulida o’xshashlik borligini sezadi. Tillarni turlarga ajratish jarayonida genetik, morfologik va struktural tasniflashga ahamiyat beriladi. Tillarning genetik munosabatidan

qat’iy nazar ular orasidagi o’zaro yaqinlashtiruvchi hamda uzoqlashtiruvchi til faktlarini lingvistik tipologiya o’rganadi. O’z navbatida lingvistik tipologiya chog’ishtirma hamda qiyosiy tipologiyaga ajratiladi. Bu hodisa tillarning qardosh yoki qardosh bo’lmaganligi bilan bog’liq.

Zamonaviy lingvistik adabiyotlar ko’rsatadiki, lingvistik tipologiya dastavval g’arbda F.Shlegel asarlaridan boshlangan. Keyinchalik tillar tipologiyasi bo’yicha A.V.Shlegel, V.Gumbolt, X.Shteyntal, A.Shleyxer, E.Sepir, V.Skalichka, A.Martine, F.F.Fortunatov, I.I.Meshchaninov, B.Uspenskiy, Yu.V.Rojdestvenskiy, V.N.Yarseva va boshqalar tadqiqot olib borganlar 1 . Biroq Sharq mutafakkirlarining tilshunoslikka oid qarashlari o’rganilganda, ularning aksariyat asarlarida lingvistik tipologiya bilan bog’liq ko’plab ilmiy-lingvistik ma’lumotlar kuzatildi. Jumladan, IX -XV asrlarda Markaziy Osiyo hududida yashab ijod etgan allomalar Mahmud Qoshg’ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarida qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning dastlabki shakllari ko’zga tashlanadi . Bunday chalkash ta’limotning sababi bu allomalarning asarlari bilan yevropa olimlari XIX asrlarga kelib yaqindan tanishishga muvaffaq bo’lgan bo’lishi mumkin.

Tillarning tipologik nazariyasini o’rganish murakkab jarayondir. Buning uchun tilshunosdan kuchli mahorat va bir necha tillarni nazariy jihatdan yaxshi o’zlashtirish talab etiladi. Lingvistik tipologiyaning o’ziga xos xususiyati shundaki, unda ikki tizimga mansub bo’lgan tillar barcha sathlarda o’zaro chog’ishtiriladi. Tillarning o’ziga xos xususiyatlari va tillarni yaqinlashtiruvchi belgilari aniqlanadi.

Lingvistik tipologiya tillar o’rtasidagi genetik munosabatlardan qat’iy nazar, ularning struktur va funksional xususiyatlarini o’rganuvchi tilshunoslik sohasidir. Ilmiy jihatdan lingvistik tipologiya tillardagi yaqinlashtiruvchi va uzoqlashtiruvchi til faktlarini guruhlarga, andozalarga, tiplarga ajratish yo’li bilan tadqiq etish metodi hisoblanadi. Ko’ridaniki, tipologiya bir tomondan, tillarni tasnif qilishning umumiy nazariyalari, qonun-qoidalari va usullarini o’z ichiga olsa, ikkinchi tomondan, u til

1 Буронов Ж. Инглиз ва узбек тилларининг киёсий грамматикаси. – Т.: Укитувчи, 1973. – Б. 283, Ярцева В.Н. Иерархия грамматических категорий и типологическая характеристика

языков.В.кн.: Типология грамматический категорий. – Москва, Мещаниновские чтения.1975.

sistemasi birliklarini umumiy belgisi, xususiyati asosida tasnif qilish bilan shug’ullanadi.

Qarindosh va qarindosh bo’lmagan tillar o’rtasidagi o’xshash va farqli tomonlarning mavjudligi, ushbu tomonlarning yuzaga kelish sabablarini o’rganish va tushunishga bo’lgan intilish tilshunoslikda alohida soha, yo’nalish sifatida tan olingan mazkur lingvistik tipologiyaning maydonga kelishiga sabab bo’ldi. Tilshunoslikda tipologiyaning rivojlanishi o’zaro qardosh va qardosh bo’lmagan tillarni yaxshi o’zlashtirishda samaralidir.

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda A. Abduazizov, J. Bo’ronov, Q. Toymetov, M.Irisqulov kabi olimlar tipologiya masalalari bilan shug’ullanganlar . Tillarni chog’ishtirma o’rganish tarjima, lingvofalsafiy, lingvodidaktik va nazariy masalalarni o’rganishni maqsad qilib oladi.

Chet tilini shu jumladan sharq tillarini o’rganish murakkab lingvopsixologik hodisadir. Chet tilini o’rganish chog’ida o’rganuvchi ongida ona tili va o’rganilayotgan til sistemalari to’qnashadi. O’rganuvchining ona tili yangi til sistemasini o’zlashtirishni osonlashtiradi yoki aksincha, uning yo’liga to’siq bo’ladi. Tilshunoslikda birinchi hodisa, ya’ni muayyan tilni o’rganayotganda o’z ona tili bilan solishtirish jarayonida osonlik vujudga kelishi fasilitatsiya4 (inglizcha facilitate “yordam berish, osonlashtirish, hissa qo’shish” ma’nolarini bildiradi) deyiladi. Aksincha, ona tilining o’rganilayotgan tilni o’zlashtirishga to’sqinlik qilishi interferensiya5, ya’ni lotincha interferens, inter – o’rtasida + -ferens – olib o’tish, ko’chirish) – tilshunoslikda bir tilning boshqa tilga ta’siri oqibatini bildiradi, boshqacha aytganda, yozma yoki og’zaki nutqda bir til normalarini boshqa tilda qo’llash terminlari bilan ifodalangan.

Zamonaviy sharq tillarini ona tili bilan tipologik jihatdan tadqiq etish tilshunoslikda nisbatan yangi sohalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham bu sohada o’rganilishi kerak bo’lgan muammolar talaygina. Tillar nazariy maqsadlarda ham chog’ishtirma o’rganilishi mumkin. Bunda tillarning fonetik, morfologik, leksik va sintaktik sathlari sistema tarzda

3 Буронов Ж. Инглиз ва узбек тилларининг киёсий грамматикаси. – Т.: Укитувчи, 1973. – Б. 283

o’rganilib, ularning o’xshash va farqlari jihatlari va ularning sabablari aniqlanadi6.

Lingvistik tipologik tadqiqotda asosiy e’tibor til universaliyalariga qaratiladi va bu sohadagi eng muhim qismdir. Til universaliyalari barcha tillar tizimiga xos lingvistik kategoriyadir. Til universaliyalari, boshqacha aytganda, universalizm tildagi umumiy kategoriyalarni o’rganadi. Demak, universalizm til qonuniyatlarining umumlashmasidir.

Genetik va tipologik jihatdan bir turga mansub tillar tipologiyasini qiyosiy tipologiya o’rganadi. Bu holatda tadqiqot ob’ekti qardosh tillar bo’lib, ularnig umumiyligi, xususiyligi hamda o’xshash va farqli jihatlari aniqlanadi. Tillarni chog’ishtirma-tipologik o’rganish – tanlangan tillarning kelib chiqish va rivojlanishi, struktur, semantik va funksiyaviy holatiga ko’ra bir turga mansub yoki mansub emasligidan qat’iy nazar ulardagi o’zaro o’xshashlik va farqli jihatlarini aniqlashdir. Chog’ishtirma-tipologik lingvistikada tillardagi o’xshashlik va farqli jihatlar ularning bir tipga mansub yoki mansub emasliklariga bog’liq bo’lmaydi.

Demak, sharq tillarini tipologik jihatdan o’rganish biroz murakkabroq chog’ishtirma jarayondir. Bunday holatda sharq tilini o’rganuvchi dastavval ona tilining lisoniy xususiyatlarini, uning o’zigagina xos jihatlarini aniqlab olishi bilan bir qatorda umumiy tilshunoslik nuqtai nazardan til universaliyalarini mukammal bilishi kerak. Bunday jarayondagi chog’ishtiruv natijasida tillarning xususiy va umumiy xolatari yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu hol esa o’rganuvchining ongli ravishda o’zlashtirish ko’rsatgichini ortib borishiga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. Буронов Ж. Инглиз ва узбек тилларининг киёсий грамматикаси. – Т.: укитувчи, 1973. – Б.283,

2. Баскаков H.A., Содиков A.C., Aбдyазизов A.A. умумий тилшунослик. – Т., 1979. – Б.37.

3. Ирискулов М. Тилшуносликка кириш. – Т.: Укитувчи, 1992. – Б. 178.

4. Общее языкознание. Методы лингвистических исследовании. – М.: Наука, 1973

5. Узбекистон миллий энциклопедияси. 1 том. – Т., 2000. – Б.496.

6. Юсупов O’.Q. Проблемы сопоставительной лингвистики. – Т., 1986.

6 Юсупов УД. Проблемы сопоставительной лингвистики. – Т., 1986

7. Ярцева В.Н. Иерархия грамматических категорий и типологическая характеристика языков. в.кн.: Типология грамматических категорий. – Москва, Мещаниновские чтения.1975.

8. Usmanova, S. (2022). The importance of nonverbal means in intercultural communication. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 72(5), 1244-1252.

9. Shoira, U. (2018). The use of modern educational technologies in teaching foreign languages (on the example of English). Образовательный процесс, (1 (3)), 29-32.

10. Ходжаева, Н., & Губаева, Х. (2020). Issues on translation of character speech (on the example of korean-uzbek literature). Международный журнал искусство слова, 3(4).

Davlat tipologiya

davlat va huquq tipologiyasi bir yoki boshqa yo’nalishda muvofiq, turli shartlarga ko’ra amalga oshirilishi mumkin. Yaqin-yaqingacha, o’quv va ilmiy adabiyotlarda faqat bitta sinf-formational yo’nalishini edi. Davlatimiz tipologiyasi muvofiq, bir sinf jamiyatda iqtisodiy tizimining ko’rinishida (ekspluatatsiya yoki non-ekspluatatsiya) munosabatlar tabiatini amalga oshiriladi. Bu tizim audio ijtimoiy-iqtisodiy shakllantirish xos xususiyatlari eng muhim to’siq, shuning uchun, bo’ldi.

global siyosiy va huquqiy g’oyalar rivojlanishi bilan ishlab chiqilgan va davlat tipologiyasini amalga oshirilgan boshqa mezonlar qilindi. Misol uchun, Jellinek uzluksiz o’zgarishlar va rivojlantirish qaramay, u muayyan sabab bilan bo’ladigan ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin, deb hisoblanadi. Ular muayyan turiga uni bog’liq uning butun tarixi belgilar bo’yicha muayyan davlat (yoki guruh) beradi. Jellinek o’rtoqlashdi tizimi ideal va empirik.

bir nemis advokat ideal turi haqiqatda mavjud emas, aqlga holatini o’yladim. Ushbu tizim empirik qarshi edi. empirik yondashuv muvofiq davlat tipologiyasi davlat uyushmasi tabiati, shuningdek, tizimda shaxs tomonidan ishg’ol holatda muvofiq tizimi ko’rib o’z ichiga oladi. Jellinek, zamonaviy va o’rta asrlar Rim, yunon va qadimgi sharq tizimi o’rtasida ajratib turadi.

Yuqorida trend eng keng tarqalgan bugun. asosida “madaniyat» tushunchasini, u bir emas sivilizatsiya yondashuv davlat tipologiyasi uchun. Toynbee (Ingliz tili tarixchi) ishlab chiqildi va yanada asosiy kontseptsiyasini ishlab chiqdi. U jamiyat madaniyati, davlat umumiy, geografik, iqtisodiy, madaniy, psixologik, diniy va boshqa omillar bilan ifodalanadi, nisbatan yopiq va mahalliy, bilardi.

Oxirgi ish, jamiyat rivojlanishi va faoliyat ko’rsatishini tushuntirib formational insoniyat o’lchovli (bitta-line) tarixini ko’rsatdi. Shu munosabat bilan, masalan, bir davlat, hech bir turli tipologik kompleks, global tabiati bo’ladi. Bu sohada Outside juda mohiyatini va jamiyat xususiyatlarini tashkil etadi ko’plab tarixiy voqealar bor.

iqtisodiy asoslarini tahlil birinchi o’rinda madaniyatli davlat jamiyatning o’tish paytdan boshlab deyarli barcha ijtimoiy tarixini birga multiformity hisoblanmaydi. Biz an’anaviy tushunchalar bu fundamental aslida hisobga qachon sezilarli darajada farq qiladi.

a shakllantirish yondashuv foydalanganda sinf qatlamlari tuzilishi va ularning ijtimoiy tarkibi muhim qisqarishi bor. Bu, asosan, darslari antagonisti tashkil aslida tufaylidir. jamiyatining boshqa bo’limlar an’anaviy modeli uydirma emas, o’rganish doirasidan tashqarida strelka.

Formational yondashuv ancha antagonistlerin asosiy sinflari manfaatlarini aks ettirish uchun mo’ljallangan g’oyalar, qadriyatlar va e’tiqod, bir doira ularni ichiga, jamiyatning madaniy va ma’naviy hayotini tahlil mumkinligini cheklaydi.

Sivilizatsiya yondashuv sinf ziddiyat, lekin asosida ularning o’zaro munosabatlari ko’lamini nafaqat ajratish imkonini beruvchi, kengroq va boy umuminsoniy qadriyatlar. Bu qarama-qarshiliklar, balki faoliyatning turli sohalarida odamlar xatti aks tamoyillari ma’naviy hamjamiyatni nafaqat o’rganish mumkin bo’ladi.

Sivilizatsiya yondashuv shunday AQSh ekspluatatsiya sinf ustidan ekspluatatsiya sinf siyosiy hukmronligi vositasi sifatida emas, balki faqat davlat vakillik qilish uchun imkon beradi. hokimiyat, siyosiy tizimida, boshqa narsalar orasida, bu eng muhim , ijtimoiy omil erkaklar, erkaklar mustahkamlashga turli ehtiyojlarini qondirish uchun jamiyatning iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishi.

Shaxs tipologiya

psixologiya asosiy muammolardan biri shaxsi tipologiya hisoblanadi. Ushbu masala tahlil kashshof Jung edi. U turli kuzatish va aniqlash uchun harakat odamlar turlarini diqqat kitobida bu mavzuni tadqiq “Psixologik turlari”, psixologiya klassik aylandi. Ko’p boshqa olimlar ham muayyan sifatlarga ko’ra kishilar tasnifi haqida o’z fikr bor.

Ko’p hollarda, tenglik boshqalardan farq qiladi yagona shaxs deb hisoblanadi nafaqat hokazo atvori va xarakter, balki hayot muayyan tarzda va idrok atrof-muhit, shuningdek, Outlook, qadriyatlar kabi individual xususiyatlari uchun. N.

Jung kabi har qanday ruhiy funktsiyasi va individual faoliyati yodda ongi birliklari biri hukmronligi tarqalishi kabi omillar bilan tipologik farqlar bog’liq. Shunday qilib, u extraverted va introvert odamlarni alohida. birinchi turi – asosan tashqi omillar va voqealarga yo’naltirilgan jismoniy shaxslar hisoblanadi. Introverts, aksincha, ichki dunyo, his-tuyg’ulari, his-tuyg’ular haqida o’ylash. Shunday qilib, ushbu xususiyatlari Jung tushunish ular turlari tempéraments ajratildi Eysenck qanday talqin farq qiladi. olim, uning izdoshlari import xiralik va extraversion bosqichi hayoti davomida o’zgartirilishi mumkin, deb ishonaman, deb. Yung tushunish – bu ong faqat asosiy zarba bo’ladi. ijtimoiy va tabaqalashtirilgan sifatida batafsil o’rganish ma’lumotlar xususiyatlari kabi turlari psixologiya.

Yana bir omil, Jung ko’ra, shaxsi tipologiyasini ta’sir – yirik ruhiy vazifalari (fikrlash, sezgi, his-tuyg’ular, his) birining maksimal ifoda hisoblanadi. yordamchi va qolgan ikki rivojlanmagan bo’ladi va faqat hushidan darajasiga harakat qilishi mumkin – Olimlar inson hayoti ulardan biri boshqa bir muhim bo’lishi mumkin, deb tavsiya etilgan. Bu mezon asosida shaxsi quyidagi tipologiyasini ajrata. birinchi navbatda fikr mehribon, dunyo idrok, oqilona hukm asoslangan. hissiy turi uchun muhit axloqiy baholash bilan xarakterlanadi. intuitiv shaxs to’liq anglab bo’lmaydi tayanib, lekin undan paydo yaxlit anglash bo’ladi. individual muhim faktlarni va o’z taassurotlari bosing. Bu turdagi har bir extrovert yoki introvert bo’lishi mumkin, chunki, Jung shaxsini tipologik belgilaydi va xalq 8 guruhlar xarakterlaydi.

paytda, qilgan va Pavlov ularning tabiiy ruhiy belgilari bilan odamlarni ajratish uchun harakat qiling. Uning tadqiqot nerv faoliyati ularning ajratilgan turlari asosida o’tdi zotdir. bir shaxsning o’z tasnifi, ruhiy oraliq va badiiy bo’lishi mumkin. bazasida dunyo idrok xususiyatlari va inson faoliyatini tashkil etish hisoblanadi. Bu shaxsiyat tipologik hukmron unga nima ehtiyotkorlik, chuqur tahlil qilish bilan xarakterlanadi fikr odamni, ajratadigan mavhum va mantiqiy fikrlash.

badiiy shaxs juda sezilarli hayajon, u tasavvur ishlab chiqildi. Bunday odamlar uchun, oddiylik bilan ifodalanadi va his-tuyg’ularini amal qilinadi. O’rtacha turi (eng bunday kishi) oz bir yoki boshqa hukmron idrok xil dunyo. ikkinchi holda, katta roli ta’lim va shaxsning ijtimoiy muhit o’ynaydi. Odatda, ehtimol allaqachon kelajak kasbini tanlash bilan aniqlangan bo’lsa, o’smirlik davrida paydo boshlaydi xususiyatlari.

ularning tavsifi umumiy xususiyatlari bilan odamlar guruhini bayon nazariyasi, keng o’quvchilar nafaqat gumanitar yo’nalishi, balki iqtisodiy va huquqiy, va hokazo .. Misol uchun o’rganish, psixologiya huquqbuzarning faqat jismoniy shaxslar topologiyasi asoslangan.