Akademik Musa Əliyev Azərbaycanda geologiya elminin inkişafına layiqli töhfələr verib
Akademiyanın əsas binasında təşkil olunan tədbirdə AMEA-nın prezidenti, akademik Akif Əlizadə Prezident İlham Əliyevin “Akademik Musa Əliyevin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” 2018-ci il 21 fevral tarixli Sərəncamınının elmimizə və alimlərimizə dövlət qayğısının daha bir göstəricisi olduğunu vurğulayıb.
Ўзбек тили семасиологияси, Миртожиев М.М., 2010
Кулингиздаги монография сӯз семантикасига бағишланган. Унда, асосан, лексик маъно, унинг чегараси, семантик таркиби, тараққиёти, типлари, миқдорига кура сӯз типлари, синоним, антоним ва коррелятив сӯзларнинг моҳияти ҳақида маълумот берилади. Лексик маъноларнинг сӯзлар синтагматик муносабатидаги аҳамияти тадқиқ этилади. Таҳлиллар деярли дифференциал-семантик метод асосида олиб борилган. Китоб филолог-бакалаврлар, магистрлар, аспирантларга ва тилшунос жамоатчиликка мулжалланади.
Лексик маъноларнинг синтагматик муносабати тадкики.
анча илгарирокдан бошланган. Бунда чехиялик рус тилшуноси А.В.Добиашни эслашга тйгри келади. У нутк учун энг зарури феъл деб билади. Хадикагда хам ганни уюштирувчи суз асосан феъл туркумида булади. Бунинг ус гига у, сузлар нуткда бир-бири билан уз маъносига кура богланади, деб курсатади.
Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Ўзбек тили семасиологияси, Миртожиев М.М., 2010 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.
Скачать djvu
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу
Akademik Musa Əliyev Azərbaycanda geologiya elminin inkişafına layiqli töhfələr verib
Mayın 15-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında (AMEA) görkəmli alim, tanınmış ictimai xadim, akademik Musa Əliyevin 110 illiyinə həsr olunmuş yubiley tədbiri keçirilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, tədbir iştirakçıları əvvəlcə ikinci Fəxri xiyabanda akademik Musa Əliyevin məzarını ziyarət edib, önünə əklil və gül dəstələri qoyublar.
Akademiyanın əsas binasında təşkil olunan tədbirdə AMEA-nın prezidenti, akademik Akif Əlizadə Prezident İlham Əliyevin “Akademik Musa Əliyevin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” 2018-ci il 21 fevral tarixli Sərəncamınının elmimizə və alimlərimizə dövlət qayğısının daha bir göstəricisi olduğunu vurğulayıb.
Akademik Musa Əliyevin Azərbaycanda geologiya elminin inkişafına fundamental tədqiqatları ilə mühüm töhfələr verdiyi, yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasında xüsusi xidmətlər göstərdiyi, onun akademiyanın prezidenti kimi respublikada intellektual potensialın formalaşdırılması və elmin perspektivli sahələrinin təşkili istiqamətində mühüm nailiyyətlər əldə etdiyi diqqətə çatdırılıb.
A.Əlizadə görkəmli alimin həm də böyük ictimai xadim olduğunu vurğulayıb. O deyib: “Musa Əliyev müxtəlif illərdə SSRİ və Azərbaycan Ali sovetlərinin deputatı, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü və katibi, Azərbaycan Nazirlər Soveti sədrinin müavini, Azərbaycan Plan Komitəsinin sədri, keçmiş Ümumittifaq “Bilik” Cəmiyyətinin Azərbaycan şöbəsinin sədri, Lenin Mükafatları Komitəsinin və Ali Attestasiya Komissiyası plenumunun üzvü, Sovet-Pakistan Dostluq Cəmiyyətinin vitse-prezidenti olub. SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin kollegiyası tərəfindən “Fəxri neftçi” adına layiq görülüb. Neft sənayesində çoxillik səmərəli elmi fəaliyyətinə görə adı SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin “Fəxri kitabı”na daxil edilib. Ümumittifaq Paleontoloji Cəmiyyətin fəxri üzvü seçilib”.
AMEA-nın rəhbəri görkəmli alimin çoxillik məhsuldar elmi-təşkilati, pedaqoji və ictimai fəaliyyətinin yüksək qiymətləndirildiyini, onun orden, medal və fəxri fərmanlarla təltif olunduğunu, ölümündən sonra 1989-cu ildə “Azərbaycanın təbaşir faunası” monoqrafiyasına görə Azərbaycan Dövlət Mükafatı laureatı adına layiq görüldüyünü deyib.
A.Əlizadə görkəmli alimlə bağlı xatirələrini bölüşüb: “1956-cı ilin payız aylarında mənə məlumat gəldi ki, akademiyanın o vaxtkı prezidenti, akademik Musa Əliyevin rəhbərlik etdiyi Geologiya İnstitutunda iki vakant ştat vahidi var və ora gənc mütəxəssislər axtarır. Həmin vaxt akademiyaya işə qəbul olunmaq çox çətin məsələ idi. Musa Əliyevlə görüşdüm, söhbət etdik. Məni işə qəbul etdi”.
Musa Əliyevin görkəmli paleontoloq olduğunu deyən A.Əlizadə onun laboratoriyasında elmi istiqamətini bir daha təbabətlə bağlaya bildiyini söyləyib.
A.Əlizadə görkəmli alimin həm akademiyanın prezidenti, həm də laboratoriyanın rəhbəri kimi ilk addımından ona qayğı göstərdiyini, inandığını bildirib. Musa Əliyevin Azərbaycan elmində əvəzsiz xidmətləri olduğunu vurğulayan AMEA rəhbəri onun xatirəsinin hər zaman yaddaşlarda yaşayacağını söyləyib.
Tədbirdə AMEA-nın Yer Elmləri Bölməsinin akademik-katibi, akademik Fəxrəddin Qədirov “Görkəmli alimin şərəfli həyat yolu” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. Bildirilib ki, Musa Əliyev 1926-cı ildə Aşqabadda fizika-riyaziyyat təmayüllü orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirərək indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin dağ-mədən fakültəsinə daxil olub, 1931-ci ildə oranı bitirib. O, 1936-cı ildə namizədlik, 1957-ci ildə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib, 1957-ci ildə professor elmi adını alıb. 1950-ci ildə isə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib.
F.Qədirov akademik Musa Əliyevin bir sıra yüksək vəzifələrdə uğurla çalışdığını deyib: “O, 1936-1941-ci illərdə Azərbaycan Sənaye İnstitutunda dosent, neft fakültəsinin dekanı və institutun direktoru vəzifələrində işləyib, 1941-1942-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin Neft Sənayesi Nazirliyinin nəzdində Baş Tədris İdarəsinin rəisi vəzifəsinə təyin edilib, eyni zamanda, Moskva Neft İnstitutunda pedaqoji fəaliyyət göstərib. Akademik 1943-1949-cu illərdə Azərbaycanda partiya və hökumət orqanlarında çalışıb, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sənaye üzrə katibi, Azərbaycan Nazirlər Soveti sədrinin müavini və Dövlət Plan Komitəsinin sədri, SSRİ Ali Sovetinin deputatı olub”.
Mərhum akademikin elmi fəaliyyətindən danışan məruzəçi bildirib ki, alimin əsas uğurlarından biri onun rəhbərliyi ilə 1949-cu ildə Xəzər dənizinin akvatoriyasında neft və qazın geoloji axtarışı və istismarına dair layihə əsasında ilk dəfə neft sənayesində dənizdə böyük yatağın (“Neft Daşları”) açılışı olub.
Musa Əliyevin böyük elm təşkilatçısı olduğunu söyləyən F.Qədirov vurğulayıb ki, o, 1950-1958-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının prezidenti vəzifəsində çalışıb. Onun akademiyaya rəhbərlik etdiyi dövrdə Elmlər Akademiyasının inkişafının istiqamətləndirilməsində, yeni elmi tədqiqat institutlarının, bölmə və şöbələrin yaradılmasında, elmin ən perspektiv sahələrinin təşkilində mühüm xidmətləri olub.
Geologiya İnstitutundakı fəaliyyəti dövründə Musa Əliyevin də yaxından iştirak etdiyi tədqiqatlar nəticəsində Azərbaycanda müxtəlif ərazilərin faydalı qazıntılarının müəyyənləşdirilməsi və perspektivlərinin dəyərləndirilməsi üçün xeyli sayda geoloji, tektonik və neotektonik xəritələr tərtib edilib. Bu xəritələr bir sıra neft, filiz və qeyri-filiz yataqlarının müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayıb.
Bildirilib ki, Musa Əliyev Azərbaycanda mezozoy üzrə paleontoloq və stratiqrafların elmi məktəbinin banisidir. Bu məktəb isə SSRİ-də yura və təbaşir stratiqrafiyası üzrə “Bakı məktəbi” kimi məşhurlaşıb. 1958-ci ildən Moskvada Musa Əliyevin elmi fəaliyyətinin yeni dövrünün başlandığını diqqətə çatdıran F.Qədirov vurğulayıb ki, SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti A.Nesmeyanovun təklifi ilə Moskvaya yeni təşkil edilmiş Yanar Qazıntı Yataqlarının Geologiyası və İşlənilməsi İnstitutuna direktorun elmi işlər üzrə müavini vəzifəsinə dəvət olunan alim ömrünün sonuna kimi burada çalışıb. Musa Əliyev 1967-1971-ci illərdə Sovet-Əlcəzair neft-qaz kontraktına rəhbərlik edib, Əlcəzairin Tinduf və Xassi Braxim neft-qaz yataqlarının açılması da onun adı ilə bağlıdır.
F.Qədirov görkəmli alimin rəhbərliyi ilə 60-dan çox fəlsəfə və elmlər doktoru yetişdirildiyini, onun geologiya, paleontologiya və stratiqrafiyanın müxtəlif problemlərinə aid 350-dək elmi əsərin müəllifi olduğunu diqqətə çatdırıb.
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin rektoru, professor Mustafa Babanlı “Akademik Musa Əliyevin Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin inkişafında rolu” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. Bildirilib ki, Azərbaycanda geoloq kadrların professional hazırlanmasının əsası ötən əsrin 20-ci illərində Bakı Politexnik İnstitutunda (indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) qoyulub. Məhz bu ixtisası seçmiş Musa Əliyev ali məktəbin dağ-mədən fakültəsinə daxil olub, ilk günlərdən liderlik keyfiyyətləri ilə fərqləndiyinə görə tələbələr onu geoloqlar qrupunun başçısı seçiblər.
Musa Əliyevin tələbəlik illərində pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olduğunu deyən M.Babanlı vurğulayıb ki, o, 1930-1933-cü illərdə Balaxanıda Nəriman Nərimanov adına Sənaye Texnikumunda və Lassal adına Neft Texnikumunda müxtəlif fənlərdən dərs deyib.
Musa Əliyevin Azərbaycan Sənaye İnstitutunu (ASİ) bitirdiyi il ali məktəbdə dərs demək hüququ qazandığı, ASİ-də assistent, dosent və neft fakültəsinin dekanı kimi fəaliyyət göstərdiyi, 1939-cu ildə isə institutun direktoru vəzifəsinə təyin edildiyi diqqətə çatdırılıb. M.Babanlı məhz bundan sonra milli kadrların yetişdirilməsi istiqamətində ciddi işlərə başlanıldığını, neft sənayesi üzrə milli kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsində ilk addımlar atıldığını söyləyib. Bildirilib ki, Musa Əliyev artıq o dövrdə SSRİ miqyasında nüfuzlu sayılan ali məktəbimizin 20 illik yubileyinin təntənəli keçirilməsinin təşəbbüskarı və təşkilatçısı olub. Onun rəhbərliyi dövründə institut iki dəfə SSRİ Xalq Neft Sənayesi Komissarlığı və Neftçilər Həmkarlar İttifaqının Mərkəzi Komitəsinin keçici bayrağını alıb.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin bu institutda təhsil aldığını söyləyən M.Babanlı bildirib ki, Ulu Öndər 2000-ci ildə müəllim-tələbə kollektivi ilə görüşdə çıxışı zamanı: “. Xatirəmdədir ki, 1940-cı ildə burada tələbə idim. Bildik ki, 20 illik yubileydir. O vaxt burada rektor Musa Əliyev idi. Bilirsiniz ki, o, sonra böyük alim, akademiyanın prezidenti olmuşdur” fikirlərini səsləndirərək görkəmli alimi xatırlayıb.
M.Babanlı mərhum akademikin böyük insan, dahi şəxsiyyət, görkəmli alim, bacarıqlı pedaqoq, əsl ziyalı olduğunu, onun əziz xatirəsinin hər zaman yaşayacağını vurğulayıb.
Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, akademik Abel Məhərrəmov, bu ali məktəbin faydalı qazıntılar kafedrasının müdiri, akademik Vasif Babazadə, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun tarixi etnoqrafiya şöbəsinin müdiri, akademik Teymur Bünyadov və başqaları akademik Musa Əliyevin həyat və elmi fəaliyyətindən danışıb, görkəmli alimlə bağlı xatirələrini bölüşüblər.
“ADA” Universitetinin rektoru, professor Hafiz Paşayev ailə üzvləri adından çıxış edərək alimlə bağlı xatirələrini bölüşüb, yığıncağın təşkilinə görə AMEA-nın rəhbərliyinə, həmçinin tədbir iştirakçılarına təşəkkürünü bildirib.
Akademik Musa Əliyevin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş sənədli film nümayiş etdirilib.
“AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI” – 2
Onomalogiyanın əsas və ən geniş yayılmış sahəsini antroponimika təşkil edir. Antroponimika yunan dilində “antropos” (insan) və “onuma” (ad) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bu termin dilçilikdə insan adları haqqında elm mənasında işlədilir. İnsan adlarının zərif və incə, tarixi və milli xüsusiyyətləri vardır. Məhz bunun nəticəsidir ki, ailədə yeni doğulan uşaqlara münasib adlar seçilib verilməlidir. Xalqımızın çoxəsrlik ənənələrinə görə, yeni doğulan “övlad oğlandırsa, onun adında Azərbaycan kişilərinə məxsus bir məğrurluq, cəsurluq, əməksevərlik, qonaqpərvərlik, comərdlik və s. xüsusiyyətlər; yeni doğulan övlad qızdırsa, onun adında zəriflik, incəlik, gözəllik, eyni zamanda məğrurluq və cəsurluq xüsu-siyyətləri öz əksini tapmalıdır. Bu Azərbaycan xalqının bütün tarixi dövrlərinə aiddir”. Bütün bu xüsusiyyətlər isə xalqımızın tarixən yaratmış olduğu antroponimlərdə də öz geniş əksini tapmalıdır. Məhz dilimizdəki bu xüsusiyyətləri öyrənmək üçün dilçilik elminin nəzəri şöbəsi olan onomalogiyanın xüsusi və müstəqil bir sahəsi formalaşmışdır. Bu sahə antroponimika adlanır. Antroponimika insan adlarının öyrənilməsi ilə məşğul olur. Antroponimikanın tədqiqat sahəsinə ad, ata adı, familiya, təxəllüs və ləqəb daxildir. Həmçinin, antroponimika şəxs adla-rının əsası, mənşəyi, quruluşu, adqoyma ənənələri, antroponimik hadisələr, şəxs adlarının təşəkkülü, inkişafı və başqa dilə transliterasiyası problemləri; tarixi sənəd-lərdə və bədii əsərlərdə işlədilən adların səciyyəvi an-troponimik xüsusiyyətləri məsələlərinin araşdırılması ilə də məşğul olur.
Cəmiyyətin hər bir üzvünün mənəvi inkişafı, onun mədəniyyət və əxlaqının yüksəldilməsi, vətəndaşlıq və insanpərvərlik hisslərinin möhkəmləndirilməsi problemləri xalqımızın daim diqqət mərkəzində olmalı və cəmiyyət üzvlərinin estetik zövqünü oxşamalıdır. Bütün bunlar məişət estetikasının bir kateqoriyası olan xüsusi adlarda da öz parlaq ifadəsini tapmalıdır. Bu da cəmiyyətin estetik ənənəsinə uyğun olmalıdır. Başqa sözlə desək, cəmiyyət və onun üzvləri ilə bağlı olan sözlər-adlar adı altında qruplaşdırılır. Deməli, antroponim termini ilə şəxsə verilən ad sistemi nəzərdə tutulur.
Hər bir tarixi dövrdə şəxs adları millilik, tarixilik və müasirlik prinsipləri əsasında təşəkkül etmişdir. Çünki hər bir şəxs adı istər dilçilik, istərsə də antroponimik vahid kimi onu yaradan xalqın milli təfəkkürü, dünyagörüşü, mənəvi zövqü, tarixi və mədəni inkişafı səviyyəsi ilə yaxından bağlıdır. Belə demək mümkündürsə, elə xalqın mədəniyyətinin ilk rüşeymləri də özünü xüsusi adlarda biruzə verir. Bu mənada, hər bir onomastik vahid kimi, antroponimik vahidlər də xalqımızın qədim mədəni səviyyəsini göstərən ilk ictimai nişanədir; xalqın tarixi yaradıcılığının məhsulu və canlı tarixi əsəridir. Bu mənada, xalq yaratdığı və yaşatdığı antroponimlərin tarixi müəllifidir. Müəllifin əsərini təhrif etməyə isə heç kəsin ixtiyarı yoxdur və ola da bilməz. Əlbəttə, bu nişanələri və əsərləri dərindən öyrənmədən xalqın tarixini aydın şəkildə təsəvvür etmək olmaz. Çünki hər bir antroponim xalqın milli ünvanıdır. Bu ünvansız cəmiyyət tarixində keçinmək çətindir. Heç təsadüfi deyil ki, Şərqli (F.Ağazadə) hələ 1927-ci ildə nəşr etdirdiyi “Türk adları, ölçüləri və təqvimi” adlı məqaləsində adqoyma ənənəsində milli zəminə söykənməyi və milli adlardan istifadə etməyi məsləhət görürdü”. Çünki antroponimlər dilimizin milli orijinallığını, ən qədim ünsirlərini mühafizə edib müasir dövrə çatdıran kateqoriyadır.
Dilimizdə xüsusi şəxs adı bildirən sözlər geniş mənada antroponim, dar mənada isə şəxs adı altında qruplaşdırılır. Bu, belə də, olmalıdır. Çünki antroponim adı altında bu və ya digər şəxsə vermək mümkün ola bilən bütün adlar; şəxs adı altında isə yalnız bir şəxsi başqasından fərqləndirən ad nəzərdə tutulur.
Fərdi adlar isə sadə, ahəngdar, məzmunlu və həyati olmalıdır. Çünki həmin adlar həyatda insan cəmiyyətinə xidmət edir.
ANTROPONİMİK VAHİDLƏR. Adların antroponimik xüsusiyyətlərini isə antroponimik vahidləri müəyyənləşdirmədən araşdırmaq olmaz. Odur ki, ilk növədə, antroponimik vahid anlayışını, onun meyarını müəyyənləşdirmək lazımdır. Müstəqil işlənə bilən antroponim (şəxs adı, ata adı, familiya, təxəllüs, ləqəb) antroponimik vahidlər hesab olunur. Bu mənada, birinci növbədə antroponimika terminləri məsələlərinin müəyyənləşdirilməsi dilçiliyimizin bu yeni sahəsi olan-antroponimika problemlərinin elmi şəkildə həll edilməsi üçün geniş imkan yaradır və tarixi onomastikanın bir sıra ümumi məsələlərinin aydınlaşdırılmasına və inkişafına kömək edər.
Antroponimiya – adlar sistemi uzun bir tarixi inkişaf yolu keçmiş, müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif şəraitdə formalaşmışdır. Odur ki, antroponimlərin yaradılması tari-xini Azərbaycan dilinin tarixi leksikasından ayrılıqda düşünmək olmaz. Bu adlar ayrılıqda da (ad, ata adı, familiya) ümumişlək sözlər kimi öz sabit mənasını saxlayır. Azərbaycan antroponimləri, əsasən, ümumişlək sözlərin bazası əsasında formalaşmışdır ki, bu da ünsiyyət prosesində böyük rol oynayır. Uzun tarixi inkişaf prosesində isə adlardan ata adı, familiya və həmçinin, ümumişlək sözlərdən-təxəllüslər və ləqəblər təşəkkül tapmış və müasir səviyyəyə gəlib çatmışdır. Buraya kimi deyilənlərdən aydın olur ki, antroponimik vahidləri antroponimik terminlərsiz hərtərəfli öyrənmək olmaz. Deməli, antroponimik vahidlər antroponimikanın əsas tədqiqat obyektini təşkil edir. Antroponimik terminlər qrupuna aşağıdakılar daxildir: antroponim, antroponimiya, antroponimika, antroponimik əsas, antroponimləşmə, antroponimik sistem, matronim, andronim, eponim, elliptik xüsusi ad, fiktonim, antroponimikon və s. Öhdəmizdə olan zəngin Azərbaycan antroponimlər kartotekinin vediyi faktlara görə antroponimlərin aşağıdakı xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək ön plana çəkilməlidir.
Antroponim – şəxs adını bildirən antroponimik vahiddir. Bu vahidlər sırasına ad, ata adı, familiya, təxəllüs və ləqəb daxildir.
1.Antroponimlər dilimizin müasir inkişaf səviyyəsi ilə (ədəbi dil, danışıq dili) əlaqədar olaraq iki qrupa bölünür:
Ədəbi antroponim – ədəbi dilin tələbinə uyğun düzəldilən adlardır: Namiq, Turan, Orxan, Aygün, Könül, Lalə və s.
Dialektal və yaxud məhəlli antroponim – şivə və ya dialekt leksikası üçün səciyyəvi olan sözlər əsasında düzəlir: Xırxır İsmeyl, Cığcığ Həsən, İvraham, İbiş, Məhi və s.
2. Antroponimlər avtonimlərlə müxtəlif münasibətdə olur. Bu baxımdan da, onları iki qrupa bölmək olar:
Fərdi antroponim – hər hansı şəxsin yalnız adı, öz zövqünə uyğun olaraq qəbul etdiyi təxəllüs və yaxud ona kollektiv (xalq) tərəfindən qoyulan ləqəb. O cümlədən, Yaşar, Dönüş, Leyla, Leylan, Sevinc şəxs adları; Vurğun, Arif, Xəzri, Səbuhi təxəllüslər; Qres (Əli), Dəli (Məhəmməd), Xaşal (Əhməd), Dəlal (Novruz) və s. ləqəblərdir.
Ümumi antroponim – hər hansı kiçik və ya böyük kollektivi birləşdirir. Başqa sözlə desək, ümumi antroponim ən azı iki nəfərə aid olur. Ümumi atroponimə ata adı (hər bir atanın bir neçə övladı ola bilər), familiya (bir nəslə aid olan onlarla adam eyni familiyaya aid olur) və məhəlli-nəsli ləqəb aiddir.
3. Antroponimlər ünsiyyət zamanı ifadə etdiyi məna-lılıq, ifadəlilik və bədiilik baxımdan da iki qrupa bölünür:
Bədii (poetik) antroponim – bədii əsərlərdə personajlara verilir və əsərin məzmunu ilə bağlı əlavə bədii məna kəsb edir.
Nəqli antroponim – bədii, xüsusilə, nəsr əsərlərində və nağıllarda personajlara verilir və heç bir əlavə bədii məzmun kəsb edə bilmir.
4. Antroponimlər xalq arasında mövcud olub-olmama-sına görə də iki qrupa bölünür:
Real antroponim – müasir həyatda xalq arasında fəaliyyətdə olan real adlardır. Məsələn: Müşviq, Şakir, Vaqif, Qoşqar, Nailə, Mailə və s.
Real antroponimin ikinci növü reprezentativ antroponimdir. Belə antroponimlər qeyri-rəsmi olaraq, müəyyən qrup şəxsi və ya xalqı bildirmək üçün şifahi nitqdə işlədilir. Məsələn,”Məhəmməd və Əhməd” adları azərbaycanlıları, “İvan” adı rusları, “Biciqo”adı gürcüləri bildirmək üçün işlədilir.
Əfsanəvi antroponim – həyatda mövcud olmayan uydurma adlardır. Belə adlar, əsasən, əfsanəvi əsərlərdə, nağıllarda personajlara verilir. Məsələn: Təpəgöz, Zümrüd, Dərviş və s.
Həm real, həm də əfsanəvi antroponimlər, əsasən, dilin daxili imkanları, yəni milli dilin lüğət tərkibi əsasında düzəlir. Real antroponimlərin əsas mənbəyi canlı ümumxalq dili, əfsanəvi antroponimlərin əsas mənbəyi isə folklor materialları – nağıllardır. Real antroponimlər bədiilikdən, obrazlılıqdan məhrum olduğu halda, əfsanəvi antroponimlərdə nisbi bədiilik və obrazlılıq olur (əlbəttə, bədii antroponimlər buraya daxil deyil, onlar həyatiləşir, reallaşır). Real antroponimlər bədiiləşir, əfsanəvi antroponimlər (Div, Əjdaha) isə həyatiləşmir, reallaşmır. Real antroponimlər cəmiyyətdə rəsmiləşmə hüququna malik olduğu halda, əfsanəvi antroponimlər belə hüquqlardan məhrumdur.
Antroponimiya – dilin lüğət tərkibində geniş bir lay təşkil edən antroponimlərin məcmuundan ibarətdir. Məsələn, “Azərbaycan antroponimiyası”, “S.Vurğunun əsərlərinin antroponimiyası”, “Bakı şəhərinin antroponimiyası”, “Sarvan kəndinin antroponimiyası” və s.
Antroponimika – hər hansı bir xalqın antroponimiyasını, yaxud antroponimlərin məcmuunu kompleks şəkildə öyrənən elm sahəsidir. Antroponimika onomalogiyanın ən geniş yayılmış yarımşöbəsidir.
Antroponimik əsas – antroponim funksiyası daşıyan hər hansı kök sözdən ibarətdir: Adil (-ə), Vüqar (-lı), Çoban(-zadə), Əli(-yev) və s.
Antroponimik şəkilçi adın sonuna birləşib, onun səciyyəvi cəhətlərini bildirən ünsürdür. Məsələn: Nizami Gəncə-vi, Xətib Təbriz-i, Əli Sultan-lı, Əbdüləzəl Dəmirçi-zadə, Heydər Əli-yev, Həsən Həsənli (-zadə), Şahin Əli-li (-zadə) və s.
Appozitiv antroponim – müstəqil komponentlərə malik olan iki xüsusi adın birləşməsindən əmələ gələn mürəkkəb addır. Bu qrup antroponimlər, əsasən, nigahların meydana gəlməsi ilə bağlı olur. Məsələn, Cavanşır – Məmmədquluzadə (Cavanşir – C.Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanımın ata familiyasıdır), Şlemova-Axundova (Şlemova – P.Axundovun həyat yoldaşı Frida xanımın familiyasıdır). Bu qrup familiyalara ara-sıra indi də rast gəlirik.
Antroponimləşmə – ümumi və yaxud xüsusi adların antroponimə çevrilməsidir. Məsələn, bənövşə – Bənövşə, nərgiz – Nərgiz, Şəki – Şəki (şəxs adı), Şamaxı – Şamaxı (şəxs adı) və s. Yəni, adların əsası ya ümumişlək söz (bənövşə, nərgiz), ya da xüsusi adlardan – onomastik vahidlərdən (Şəki, Şamaxı) ibarət olur. Bu baxımdan, antroponimləşmənin də iki növü olur:
Ümumişlək sözlər əsasında düzələn antroponimlər: çiçək – Çiçək, gözəl – Gözəl, vüqar – Vüqar, natiq – Natiq, güllü – Güllü və s.
Onomastik vahidlər əsasında düzələn antroponimlər: Şirvan (ölkə) – Şirvan (şəxs adı), Qafqaz (toponim) -Qafqaz (şəxs adı), Araz (çay adı) – Araz (şəxs adı), Savalan (dağ adı) – Savalan (şəxs adı) və s. Bu nümu-nələrdəki Şirvan, Qafqaz, Savalan topoantroponim, Araz isə hidroantroponimdir.
Matronim – ana adından düzələn ad, ana adı (ata adı funksiyasında), familiya matronim adlanır. Azərbaycan antroponimiyasında bu qrup atroponimlərə də rast gəlirik. Məsələn, şəxsi adlar: Anaqız, Anabacı, Anagəlin, Anaxanım, Nənəxanım, Xanımana; ana adları (ata adları əvəzində): Piri Ağqız oğlu, Nailə Niyar qızı; familiyalar: Xatınuşağı, Xatınova, Gülsənəmuşağı, Gülsənəmova, Xaccayev (-yeva), Tükənov (-ova) və s.
Andronim – qadınların öz ərinin adı və ya ləqəbi ilə adlanmasından ibarətdir. Azərbaycan antroponimiyasında da bir qrup belə andronimə rast gəlirik. Məsələn, Nailə bilər, hamı ona “həkim arvadı”,- deyə müraciət edir; Şəfəq xanım uşaqlarını yaxşı tərbiyə edir. Elə buna görə də hamı onu “müəllim arvadı” adı ilə tanıyır. Bu cümlələrdəki “həkim arvadı”, “müəllim arvadı” andronimlərdir.
Eponim – mövcud şəxs adından, yeni onim və yaxud antroponim yaranması hadisəsidir. Azərbaycan antroponimiyasında bir qrup adlara rast gəlirik ki, onlar yeni antroponimin yaranması üçün əsas ola bilər. Başqa sözlə desək, bir antroponimdən yeni bir antroponim törəyir. Məsələn, Vüqar şəxs adından Vüqar oğlu (Vüqar qızı – ata adı) və yaxud Vüqarlı familiyası düzəlir. Bu nümunədəki Vüqar əsas, Vüqar oğlu (Vüqar qızı, ata adı) və Vüqarlı familiyası törəmə ad və yaxud eponimdir.
Elliptik xüsusi ad – antroponimlərin nitqdə işlədil-məsinin müxtəlif formaları və yaxud çoxüzvlü antroponimin tərkib hissələrindən birinin və bir neçəsinin buraxılması (ixtisarı) ilə düzəlir. Azərbaycan antropo-nimiyasında da bu qəbildən olan antroponimlərə həm şifahi, həm də yazılı nitqdə rast gəlirik. Antroponimkada adların belə işlədilməsinə elliptik xüsusi ad – antroponim deyilir. Məsələn, İlyas Yusif oğlu Nizami Gəncəvi, Səməd Vurğun Yusif oğlu Vəkilov, Mirzə Əjdər oğlu İbrahimov antroponimlərinin komponentlərinin birinin və ya bir neçəsinin buraxılması və ya ixtisarı nəticəsində yaranan xüsusi ad forması, yəni Nizami Gəncəvi, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov elliptik antroponimlərdir. Adların elliptik formasından, əsasən, şifahi nitqdə və bədii əsərlərdə personajların nitqində geniş istifadə olunur.
Fiktonim. Şəxsin əsl adı əvəzində işlədilən gizlin xarakterli ad, familiya, təxəllüs və s. fiktonim adlanır. Azərbaycan antroponimiyasında, xüsusilə, yazılı mənbələrdə, inqilabi-satirik əsərlərdə bir qrup antroponim xarakterli və ya antroponim əvəzi kimi istifadə olunan antroponimik ünsürlərə də rast gəlirik ki, onlara şəxsin həqiqi adını, atasının adını, familiyasını və ya təxəllüsünü gizlətmək məqsədilə qabaqcadan düşünülmüş şəkildə yaradılan və istifadə edilən xüsusi adlar aiddir. Məsələn, “A”(Həmid Araslı), “A.B” (Əzim Əzimzadə), “A.Q”(Abbasağa Qayı-bov), “A.Y.” (Ağababa Yusifzadə), “A.M.b.T-ov” (Əli-mərdan Topçubaşov), “A.C.” (Abbas Mehdizadə), “A.Sur”. (Abdulla Tofiq Məmmədzadə), “A.Ş”. (Abbas Mirzə Şərifzadə), “Adaş” (Cəlil Məmmədquluzadə), “Bur” (Üzeyir Hacıbəyov), “Çalağan” (Salman Mümtaz), “Çoban” (Üzeyir Hacıbəyov) və s.
Fraza – ad – quruluşu və ifadə etdiyi mənasına görə frazem – ifadə xarakteri daşıyır. Belə adlar əsasən, feilin köməyi ilə düzəlir və mətni xarakter daşıyır. Bu qrup antroponimlərə Azərbaycan antroponimiyasında da rast gəlirik: Milçəkqapan Xalıqverdi (B.Bayramov), Əlimyandı Murtuz (Cəlilabad rayonu), Oysandıq Qənirə (Başkeçid rayonu), Taltəkər Əhməd (Bolnisi rayonu), Tək Mahmıd (Bolnisi rayonu), Çöpçıxardan Nənəş (Marneuli rayonu), Nəsib Yarıtmazov və s.
Antroponimikon – antroponimlər siyahısı və ya lüğə-tidir. Belə lüğətlərdə, əsasən, ad, familiya, təxəllüs, ləqəb və s. öz əksini tapır. Məsələn, Z.Marağayinin “Səyahətnamə” əsərində 200-ə qədər şəxs adının ləqəb-lərlə birgə siyahısı verilmişdir. C.Cabbarlının “Tarixi adlar” məqaləsində “köhnə ləqəblər” başlığı altında 150-yə qədər ləqəb və ləqəbin aid olduğu şəxs adı toplanmışdır. Azərbaycan antroponimikasında antroponim lüğətlərinin tərtib edilməsi, artıq, bir ənənəyə çevrilmişdir. Məsələn, “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti” (1960) kitabının sonunda Ş.Sədiyev tərəfindən tərtib olunan “Şəxs adları lüğəti”ndə mindən çox, o cümlədən, 670-ə qədər kişi, 380-ə qədər qadın adları verilmişdir. Ə.Abbasov və Ə.Əfəndizadənin tərtib etdiyi “Məktəblinin orfoqrafiya lüğəti”ndə (1972) 600-ə qədər ad, o cümlədən, 360-a yaxın kişi, 240-a qədər qadın adları toplanmışdır. Q.Məmmədlinin “İmzalar” (1977) kitabçasında 3000-dən çox imza və təxəllüs toplanmışdır.
M.N.Çobanovun “Azərbaycan şəxs adları” (1981) kitabını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan antroponimikası tarixində ilk dəfə olaraq, həmin lüğətdə 2000-ə qədər şəxs adı, o cümlədən, 800-dən çox kişi, 1000-dən çox qadın və 100-ə yaxın həm kişilər, həm də qadınlar üçün ortaqlı və ya müştərək olan adlar verilmişdir. M.Şirəliyev, B.Abdullayev və Ş.Sədiyevin tərtib etdikləri “Azərbaycan şəxs adları” (1987) kitabında 1300-ə yaxın, o cümlədən, 600-ə qədər kişi, 700-ə qədər qadın adları verilmişdir.
Antroponimlər – adlar etnik və milli işarə olub, onu yaradan və yaşadan xalqın tarixi ünvanını özündə qoruyub saxlayır. Bu ünvanı mühafizə etmək isə hamının şərəfli borcu olmalıdır.
Antroponimiyanın ən qədim kateqoriyası olan şəxs adı anlayışı çox geniş mənalıdır. Heç təsadüfi deyil ki, elmi ədəbiyyatda “şəxs adı” kateqoriyasını bildirmək üçün 40-a yaxın müxtəlif termin səciyyəli sözlərdən və onların variantlarından istifadə olunur. Bizim mülahizəmizə görə, həmin termin səciyyəli sözlərdən aşağıdakıların işlədilməsi məqsədə daha uyğundur: şəxs adı, bədii ad, kişi adı, qadın adı, çox işlənən ad, az işlənən ad, milli ad, alınma ad, qədim ad, müasir ad, əsas ad, gizli (ad) imza.
Antroponimlərin üzvlənməsi. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ad sistemi dəyişkəndir. İlk insan kollektivi zamanı hər şəxs bir adlılıq sitemindən, yəni şəxs adından istifadə edirdi. Qədim dövrlərdə insan kollektivində (ailə, nəsil və tirə zamanları) bir adlılıq ünsiyyəti təmin edirdi.
Tarixən get-gedə insan kollektivi böyüyür, qəbilə və tayfalara çevrilir. Bu zaman biradlılıq ünsiyyəti təmin etmir və yeni bir nomenklatur terminə – ada ehtiyac duyulur. Bu ehtiyacı ödəmək üçün xalq arasında ata adı, yəni ikiadlılıq (ad, ata adı,) sistemi yaranır. Əsrlər bir-birini əvəz edir, nəsillər get-gedə böyüyür, qəbilə və tayfalar xalq halında birləşir. Belə böyük insan kollektivində ikiadlılıq sistemi ünsiyyəti təmin etmir, çətinlik törədir.
Buna görə də, insanlar ünsiyyəti asanlaşdırmaq məqsədilə əvvəlcə doğulduqları yerin adı ilə əlaqədar, sonra isə öz mənəvi zövqlərinə uyğun olan təxəllüslər (təxəllüs hamıya aid deyildir) götürürlər. Beləliklə də, insan cəmiyyətində üçadlılıq sistemi yaranır: Mirzə Haqverdi Səfa, Ələkbər Namaz oğlu Qafil, Mirzə Ələsgər Növrəs və s.
Orta əsrlərin inkişaf mərhələsində (XI-XV əsrlərdə) isə, dünyanın ayrı-ayrı xalqları arasında, ilk növbədə, Avropa xalqları arasına familiya yaranır. Beləliklə də, cəmiyyətin üzvləri arasında əvvəlcə hakim təbəqə, sonra isə bütün xalq arasında üçadlılıq sisteminin (ad, ata adı, familiya) yeni növü (təxəllüsdən ayrılıqda bəhs olunub) yaranır. Familiya kütləvi hal aldıqdan sonra təxəllüs azalsa da, ədəbiyyat, incəsənət və elm xadimləri arasında dörd-adlılıq sistemi meydana gəlir: Mirzə Fətəli Axundov Səbuhi, Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi, Səməd Yusif oğlu Vəkilov Vurğun və s.
Cəmiyyət üzvləri arasında ləqəbin yaranmasını da ad sisteminə daxil etməyi lazım bilirik. Çünki antroponimiyanın tarixi aspektdə tədqiqi göstərir ki, ləqəb də qədim zamanlardan yaranmış və ayrı-ayrı adamları bir-birindən fərqləndirməyə xidmət etmişdir. Odur ki, ləqəb həm biradlılıq, həm ikiadlılıq, həm üçadlılıq, həm də dördadlılıq sisteminə aid ola bilər.
Ad sistemi müxtəlif xalqlarda müxtəlif olub. Avropa və Asiya ölkələrində bir sıra xalqların antroponimiyasına görə ayrı-ayrı adamların ömrünün sonuna kimi bir neçə adı və familiyası olmalıdır. Məsələn, Vyetnam və Birmada adamların adı bir neçə dəfə dəyişdiyi halda, İspaniyada hər adamın bir neçə familiyası olmalıdır.
Azərbaycanlılarda isə ad tarixən ömürlük olmuş, biradlılıqdan üçüzvlü adlılığa doğru inkişaf etmişdir: Vüqar (birüzvlü), Vüqar Süleyman oğlu (ikiüzvlü), Vüqar Süleyman oğlu Natiqli (üçüzvlü) və s. Ad sisteminə görə əvvəlcə şəxsin adı, atasının adı və familiyası gəlir: Namiq Arif oğlu Şakirli, Nailə Şahin qızı Tahirli və s.
Antroponimiyanın ən qədim və ən işlək kateqoriyalarından biri adlardır. Adların yaranması tarixi də bu adı daşıyan xalqın tarixi qədər qədimdir. İlk insan kollektivi – ailə və ya qəbilə meydana gəldiyi zaman ailədə və ya qəbilədə olan adamları (kişiləri, qadınları, oğlanları, qızları) bir-birindən fərqləndirmək ehtiyacı duyulur. Başqa sözlə desək, ailədə və ya qəbilədə ünsiyyət zamanı müxtəlif münasibət də olan cəmiyyət üzvlərini bir-birindən fərqləndirmək ehtiyacı meydana çıxır. Bu ehtiyacı ödəmək üçün ailədəki adamların hərəsi bir cür çağırılmış və hərəsinə bir ad verilmişdir. Deməli, adlar ilk insan kollektivinin təşəkkülü ilə əlaqədar olaraq yaranmağa başlamış və həmin kollektivin inkişaf tarixi ilə birlikdə inkişaf etmişdir.
Xüsusi adlar, o cümlədən, şəxs adları xalqın çoxəsrlik mədəni fəaliyyətini, ümumxalq təfəkkürü yaradıcılığının inkişaf səvkiyəsinin məhsulu olub, ünsiyyəti sahmana salan əsas vasitədir. Belə ki, şəxs adları xalqın tarixi ilə birlikdə inkişaf edərək, tarixlə yoldaşlıq etmişdir. Bu nöqteyi-nəzərdən insan kollektivinə xidmət edən adlar da ictimai hadisədir. İctimaiyyətə, cəmiyyətə xidmət edən insan adlarının əsas vəzifəsi cəmiyyət üzvlərinin birini digərindən fərqləndirməklə yanaşı, insanlar arasındakı ünsiyyəti sahmana salmaqdan ibarətdir. Çünki hər bir antroponim (şəxs adı) müxtəlif semantik mənanı özündə sirli və gizli şəkildə saxlayan neçə-neçə əsrlərin və qərinələrin yadigarıdır. Buna baxmayaraq, dildəki antroponimlərin funksiya və semantikası eyni olmayıb, onların hər biri müəyyən məqsədlə yaradılmış, xüsusi vəzifəyə – ünsiyyət vəzifəsinə malikdir. Məhz buna görə də, antroponim anlayışında şəxs adı kateqoriyası aparıcı rol oynayır. Bu mənada, antroponimlər sistemi də uzun bir tarixin məhsulu olaraq meydana gəlmişdir.
Buraya qohumluq bildirən sözləri də (ata, ana, oğul və qız, qardaş və bacı, əmi və dayı, xala və bibi, baba və nənə və s.) artırmaq olar. Çünki həmin sözlər bir qohumu başqasından fərqləndirməyə xidmət edir və ya kiçik insan kollektivində ad kimi işlənir. Doğrudur, qohumluq bildirən sözlər müstəqil və xüsusi adlar deyil, lakin onlar məhdud dairədə, xüsusilə, bir ailədə müvəqqəti olaraq adları əvəz edir və antroponimləşir. Başqa sözlə desək, qohumluq bildirən bu adlar antroponimlər üçün bir yardımçı vasitədir. Kiçik insan kollektivində, xüsusilə, bir ailədə xeyli əhəmiyyət kəsb edən bu adlar isə böyük insan kollektivlərinə (xalq və millət) xidmət edən yeni antroponimlərin yaranmasına kömək etmişdir. Məsələn, Baba, Qardaş, Atabala, Dayı, Əmi, Atabəy, Ataxan, Ata, Baloğlan, Nənə, Ana, Anaqız, Qız, Qızbacı, Qızlargül, Gülüqız, Ayqız, Qardaşxan, Xanımana, Anaxanım, Balaxanım, Anabacı, Əmican, Babaxan, Nənəqız, Nənəxanım, Qızgəlin və s.
Azərbaycan dilçiliyində antroponimikanın tədqiqat sahəsinə dair, hələlik, yekdil fikir yoxdur. Bu sahədə tədqiqat aparan müəlliflərin mülahizələrində müəyyən dərəcədə fikir ayrılığı vardır.
H.Əliyev antroponimikanın tədqiqat sahəsi ilə əlaqədar olaraq yazır: “Buraya (antroponimiyaya -M.Ç.) şəxs adları, ata adları, ləqəblər, familiyalar, əzizləmə, kiçiltmə bildirən adlar, titullar və təxəllüslər daxildir”. Bizcə, əzizləmə və kiçiltmə bildirən adlar antroponimik sistemə, antroponimik hadisələrə aid edilməlidir. Çünki xalqımızın adət-ənənələrinə görə, Azərbaycan dilində heç bir əziz-ləmə və ya kiçiltmə bildirən xüsusi şəxs adı yoxdur və ola da bilməz. Çünki azərbaycanlı balası, əsasən, ona verilən adı ölənə kimi daşımış və indi də daşıyır. Ailədə uşağın körpə vaxtı əzizlənməsi və bəzən onun adının müəyyən dərəcədə dəyişdirilərək və yaxud təhrif edilərək işlədil-məsi, heç də, o demək deyil ki, Azərbaycan antroponi-miyasında xüsusi əzizləmə və ya kiçiltmə bildirən şəxs adları mövcud ola bilər. Bu anlayış Azərbaycan dilinə və onun antroponimik sisteminə süni şəkildə gətirilmədir. Titullar isə, ktematonimiyaya aid edilməlidir.
Azərbaycan antroponimikası ilə yaxından məşğul olan A.Qurbanov antroponimikanın tədqiqat sahəsini əsas adlar (şəxs adı, ata adı, familiya) və köməkçi adlar (ləqəb, təxəllüs, titul) olmaqla iki qrupa bölmüş və hər qrupun da özünə məxsus növlərini nəzərə alaraq cəmisi 6 kateqoriyada təhlil etmişdir.
Bəzi tədqiqatçılar antroponimik sistemə titul və fəxri adları aid etməyib, onları, ancaq, antroponimikanın tədqiqat sahəsinə aid etmişlər. Lakin, bu mülahizlərlə razılaşmaq çətindir. Çünki titullar və fəxri adlar bilavastə ünsiyyət zamanı istifadə edilmir və ünsiyyəti sahmana salmağa xidmət edə bilmir. Həmçinin, yeni antroponiminin yaradılması üçün heç bir əsas ola bilmir (keçmişdə işlədilən bəzi titullar əsasında düzəldilən adlar buraya aid deyil). Məsələn, heç kəs M.İbrahimovla ünsiyyət zamanı ona xalq yazıçısı, yaxud S.Vurğunla ünsiyyət zamanı heç kəs ona Azərbaycan Xalq Şairi, – deyə müraciət etməzdi. Yaxud da, Zeynəb Xanlarova ilə söhbət edən heç bir adam ona Xalq Artisti deyə müraciət etmirdi, edə də bilməzdi. Bu mənada, titul və fəxri adların antroponimikada yox, ktematonimikada öyrənilməsi daha münasib olardı. Çünki müasir dövrdə fəxri adlar cəmiyyətdə çox geniş vüsət almış və xalq arasında daha çox yayılmışdır. Odur ki, fəxri adları da öyrənmək məqsədəuyğundur.
Titul başqa xalqlarda olduğu kimi, tarixən Azərbaycanlılar arasında da geniş yayılmışdır: xan, bəy, paşa, sərdar, onbaşı, yüzbaşı və s. Şərq ölkələrində olduğu kimi, XII-XIII əsrlərdə Azərbaycanda da mollabaşı, mirzəbaşı; XVIII-XIX əsrlərdə isə münəccimbaşı titulları olmuşdur. İndi cəmiyyətimizdə belə titullar olmadığı üçün onlardan ətraflı bəhs etməyi lazım bilmədik.
İstər şifahi, istərsə də yazılı ünsiyyət bu və ya digər qanunauyğunluğa tabedir. Bu nöqteyi-nəzərdən “insan və məkan adları bildirən sözlərin də mühim üslubi mövqeyi vardır”.
Məlumdur ki, ünsiyyət iki və daha artıq adam arasında olur. Bu zaman ünsiyyətdə olanlardan biri digərinə bu və ya başqa şəkildə müraciət edir.
Ünsiyyət zamanı söz və adlardan müvafiq surətdə istifadə olunur. Sözlə ad bir-biri ilə yaxından bağlıdır. Bəs, sözlə adın ümumi və fərqli cəhətləri nədir? Hər bir ad müəyyən səs tərkibinə və leksik mənaya malik olmaq etibarilə sözə bərabərdir. Bununla əlaqədar olaraq, dilçilik ədəbiyyatında bir-birinə zidd iki fikir vardır. Birinci mülahizəyə görə, xüsusi şəxs adının mənası yoxdur; ikinci mülahizəyə görə xüsusi şəxs adında apelyativ (ümumi sözlərin mənası) məna vardır. Deməli, hər bir xüsusi şəxs adı ümumişlək sözlər əsasında təşəkkül tapdığı kimi, hər bir ümumi sözün mənası da onun əsasını təşkil etdiyi antroponimin məna daşıyıcısına çevrilir. Bu məna daşıyıcısı olmadan cəmiyyət üzvlərinin heç birinin adını təsəvvür etmək olmaz.
Deməli, leksik məna daşıyan sözlər əsasında adlar tə-şəkkül tapır. “Söz ünsiyyət vasitəsi, ad isə onun (əşya və şəxsin – M.Ç.) nominativ funksiyasıdır.
V.İ.Lenin adlardan bəhs edərək yazmışdır: Ad fərqləndirici nişandır, gözə çarpan bir əlamətdir ki, əşyanı bütöv halda yadda saxlamaq üçün həmin əlaməti mən əşyanın nümayəndəsi, əşyanı səciyyələndirən bir əlamət hesab edirəm”.
Məsələn, insan və adam ümumi sözlərdir. Bu sözlərin fərqləndirici nişanı Vüqar, Mail, Aydın, Nailə, Şəlalə və s. xüsusi adlardır. Lakin lüğət tərkibinin tarixiliyi baxımdan söz semantik mənaya (çoxmənalılığa, omonimliyə, sinonimliyə, antonimliyə) malik olduğu halda, ad konkretdir, təkmənalıdır; sözlər quruluş etibarilə üç qrupa (sadə, düzəltmə, mürəkkəb) bölündüyü halda, adlar iki (sadə, mürəkkəb) qrupa bölünür. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, adlar ümumişlək leksik mənalı sözlər əsasında formalaşır, yəni həm söz, həm də həmin söz əsasında formalaşan xüsusi ad eyni səs kompleksinə malik olur. Məsələn, dilimizdə işlənən lalə, turac, bahar, vüqar, etibar və s. sözlər başqa dilə (rus, gürcü) tərcümə olunduğu halda, həmin sözlər əsasında formalaşan Lalə, Turac, Bahar, Vüqar, Etibar və s. kimi xüsusi şəxs adları isə başqa dilə tərcümə olunmur. Bir dilin şəxs adları başqa dilə transliterasiya edilir (Lalə -Lyalya, Turac – Turadj, Bahar – Baxar, Vüqar – Vyuqar, Etibar – Extibar). Müasir mərhələdə xalqlar bir-birilə inkişaf etməkdə olan siyasi, iqtisadi, mədəni və s. əlaqə-lərinin genişlənməsi şəraitində xüsusi adların bir dildən başqasına transliterasiyası probleminin hərtərəfli tədqiqi dilçiliyin – onomastikanın əsas obyekti olmalıdır.
ADLARIN ŞƏRTİLİYİ. İnsanlara verilən adlar isə şərtidir. Bəs, şəxs adlarının şərti olması nə deməkdir? Məsələn: Sizin Kamran adı ilə tanıdığınız bir qohumunuz və ya dostunuz vardır. Vaxtı ilə onu Kamran yox, Yaşar adlandırmış olsaydılar indi siz də onu Yaşar kimi tanıyar və ona Yaşar adı ilə müraciət edərsiniz. Deməli, insanlara verilən adlar şərtidir. Adlar şərti olsa da ömürlükdür, yəni onu daşıyan adam nə qədər yaşayarsa, həmin ad da ona xidmət edir və dövlət tərəfindən rəsmiləşdirilir. Buna görə də, ayrı-ayrı şəxslərin adları, atasının adı, familiyası və həmçinin, elm və ədəbiyyat xadimlərinin sonradan qəbul etdiyi təxəllüslər hamı üçün rəsmidir, onlar dövlət tərəfindən qeydə alınır, qorunur, müxtəlif rəsmi sənədlərdə, o cümlədən, pasport, vəsiqə və şəhadətnamələrdə öz sabitliyini, müstəqilliyini və toxunulmazlıq hüququnu daim saxlayır. Çünki adlar böyük bəşəri əhəmiyyətə malikdir.
AD VƏ ANTROPONİM. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hər kəsin öz adı vardır. Bu, o deməkdir ki, hər hansı bir ölkədə və ya inzibati rayonda nə qədər adam yaşayırsa, o qədər də onların xüsusi şərti adları vardır. Bu mütənasiblik kiçik insan kollektivlərində, o cümlədən, ailədə və ya nəsildə bir-birinə uyğun gəlsə də, böyük insan kollektivlərində (qəbilə, tayfa, xalq, millət) pozulur. Lakin, bu adların hamısını antroponim kimi qiymətləndirmək olmaz. Çünki, hələ, lap qədim zamanlardan antroponimlər nəsildən-nəslə keçərək, inkişaf edə-edə bu günkü səviyyəyə gəlib çatmışdır. Bu inkişaf prosesində isə, bəzi antroponimlər öz ahəngdarlığı, mənəvi gözəlliyi, məna dolğunluğu ilə fərqlənir. Belə antroponimlər xalq arasında geniş şəkildə yayılır və çox işlək olur. Onlarla valideyn öz uşaqlarına belə adlar qoyurlar. Bu da, cəmiyyət üzvlərinin sayına nisbətən onların adını bildirən antroponimlərin sayca azalmasına səbəb olur. Müasir dövrdə elə bir millət və ya xalq tapmaq mümkün deyil ki, həmin millət və xalqların sayı ilə onların şəxsi adlarının sayı arasında uyğunsuzluq olmasın. Çünki insan kollektivi böyüdükcə, onun yaşayış dairəsi də genişlənir. İnsanların sayı sürətlə artdığı halda, onların xüsusi şəxsi adlarını bildirən sözlərinin sayı tədricən artır. Çünki dilin əsas lüğət fondu kimi, lüğət tərkibinin bir hissəsini təşkil edən antroponimlər də tədricən formalaşır, inkişaf edir. Buna görə də, insanların sayına nisbətən antroponimlərin sayı azlıq təşkil edir. Məsələn, “Əhalisi 16 minə yaxın Quba şəhərində isə 16 min ada rast gəlmirik. Burada cəmi 600-ə qədər kişi, 700-ə qədər qadın adını qeydə almaq mümkündür”.
Azərbaycan antroponimlərinin yayılması və seman-tikası ilə tanışlıq üçün Bakı şəhərinin Səbayıl və Yasamal rayonları Vətəndaşlıq Vəziyyəti Aktlarının Qeydiyyatı Bürolarının arxiv sənədləri əsasında 1965-1970-ci illərdə anadan olan Azərbaycanlı uşaqların statistik məlumatına nəzər salaq. Səbayıl rayonunda 14063 yeni doğulmuş uşağa 1377, Yasamal rayonunda isə 22872 yeni doğulmuş uşağa 1367 ad verilmişdir.
Yuxarıdakı statistik məlumatdan aydın olur ki, Azərbaycan antroponimiyasında bir antroponim bir çox adama verilir. “Azərbaycan adlarının xarakterik cəhəti – rus adlarından fərqli olaraq, çox adlılıqdır” (antroponimin zənginliyidir – M.Ç.). “Adların müxtəlifliyi, rəngarəngliyi; ən çox adlar bütün türkdili xalqlarda, iranlılarda, monqollarda işlənir”.
Gürcüstan Respublikasının Bolnisi rayonunda 1974-1975-ci illərdə 1686 uşaq, o cümlədən, 853 nəfər oğlan və 833 nəfər qız anadan olmuşdur. Lakin uşaqların sayı ilə onların adlarının sayı arasında böyük fərq vardır. 1686 nəfər uşağın şəxsi adını bildirmək üçün 735 antroponimdən istifadə olunmuşdur.
Antroponimiyada geniş ərazidə yayılan və çox işlənən adlara “şah” adlar deyilir. Ş.Sədiyevin qeyd etdiyi kimi Quba şəhərində Arif, Tofiq, Cabir, Sənubər, Mənbərə, Fatma Bakı şəhərinin Səbayıl rayonunda 1965-1970-ci illərdə anadan olanlar arasında Elçin (118), Samir (110), İlqar (92), Azər (88), Eldar (84), Fuad (83), Rauf (77), Elxan (71), Emil (64), Oqtay (38); Lalə (141), Sevinc (138), Arzu (104), Gülnarə (100), Rəna (90), Təranə (87), Samirə (84), Leyla (81), İradə (80), Mehriban (75), Cəmilə (55); Yasamal rayonunda isə Fuad (25), Oqtay (37) “şah” adlar hesab olunur. Son onilliklərdə xalqımız arasında “Arzu qızım” mahnısının yayılması antroponimiyamızda əsl mənada böyük bir sıçrayış əmələ gətirdi. 1966-cı ildə Arzu adı Səbayıl rayonunda 104 nəfər qıza, Yasamal rayonunda isə (150) nəfər qıza və 20 nəfər oğlana verilmişdir.
Gürcüstan Respublikasının Bolnisi rayonunda isə 1974-1975-ci illərdə doğulanlar arasında Vüqar (18), Elçin (14), Namiq (12), Araz (10), İlqar (9), Arif (9), Natiq (9), Elşən (8), Könül (13), Sevda (13), Elmira (10), Rəna (9), Samirə (9), Təranə (8), Sevinc (8), Xalidə (8) kimi adlar “şah” adlar hesab olunur.
Hər bir antroponimin bu və ya digər ərazidə yayılması və çox işlənməsi müəyyən dövrdə müxtəlif olur. Məsələn, Əhmədiyyə, Məmmədiyyə Şəki rayonunda “şah” adlar olduğu halda, Qubada təsadüfi hallarda işlənir. Bu adlara
Gürcüstan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar arasında isə az təsadüf olunmur.
Şəxs adlarından bəhs edərkən, bir məsələni də unutmaq olmaz. Doğrudur, “şah” adlar dildə ahəngdarlığın və mənəvi gözəlliyin inkişafı ilə əlaqədardır. Lakin bunu da antroponimiyada müsbət hal kimi qiymətləndirmək olmaz. Çünki bir antroponimin (adın) bir neçə nəfərə verilməsi şəxs adlarının sayının azalmasına, başqa sözlə desək, antroponimiya lüğətinin inkişafının zəifləməsinə səbəb olur. Bu hall 1968-ci ilin aprelində Moskvada keçirilən Antroponimiya müşavirəsində də pislənmişdir.
İstər yazılı mətnlərdə və ya cümlələrdə, istərsə də şifahi nitqdə eyni sözün tez-tez təkrarlanması məna və məzmunun ağırlaşmasına, üslubun pozulmasına səbəb olduğu kimi, eyni bir məhəllədə, küçədə və ya eyni bir binada yaşayan adamlar arasında adaşların və ya bir necə nəfərin eyni antroponimlə adlanması da ünsiyyəti ağırlaşdırır və əməli cəhətdən çətinliklər törədir. Məsələn: Bir kənddə “Xıdır” adı bir neçə nəfərə qoyulmuşdur. Xalq onları bir-birindən fərqləndirmək üçün hərəsinə bir ləqəb qoymuşdur. İndi söhbət zamanı onları dinləyiciyə ləqəblərinin köməyi ilə təqdim edirlər: Dəli Xıdır, Xılloy Xıdır, Balaca Xıdır, Yekə Xıdır və s.
III FƏSİL
AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ ANTROPONİMİYANIN TƏDQİQİ
TARİXİNƏ DAİR
Cəmiyyət üçün vacib olan şəxs adları başqa xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycanlılar və onların ulu babaları arasında da qədim zamanlardan geniş yayılmış, nəsildən-nəslə keçərək müasir inkişaf səviyyəsinə gəlib çatmışdır. Şəxs adları dilin geniş yayılmış leksik laylarından biri kimi alimlərin – dilçilərin diqqətindən yayınmamış və bu sahədə geniş mülahizlər söylənmiş, əsərlər yazılmışdır. Türk dilli xalqların şəxs adlarının öyrənilməsi də elmin aktual məsələlərindən olmuşdur. Türkologiyada antroponimiyaya dair ilk tədqiqat əsərləri XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmişdir. Beləliklə də, antroponimiya xüsusi tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Bu sahədə V.A.Qordlevskinin əsərlərində antroponimiya məsələlərinə toxu-nulmuş və bir sıra qiymətli mülahizələr irəli sürülmüşdür.
Türkologiyada antroponimiyanın tədqiqi sahəsində A.N.Samoyloviçin də müəyyən qədər əməyi olmuşdur. O, ad qoyma məsələsilə əlaqədar V.A.Qordlevski ilə mübahisəyə girişmiş və onun mülahizələrini dəqiqləşdirmişdir. Həmçinin, Türkologiyada antroponimlərin tədqiqi ilə əladar olaraq A.A.Divayevin, V.V.Radlovun, N.F.Katanovun, F.Əmirxanovun, A.A.Satıbalovun və başqalarının əməyini də qeyd etmək olar.
Əsrimizin ortalarından etibarən dünya xalqlarının dilçiliyində olduğu kimi, istər türkologiyada, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində antroponimikanın bu və ya digər problemlərinə həsr olunmuş dissertasiyalar müdafiə edilmiş, güclü onomatoloqlar nəsli yetişmişdir. Onlardan T.Januzakov, E.Bekmatov, Q.Sattarov və başqalarının əməyini xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır.
Bütün bunları nəzərə alaraq, ölkəmizin dilçi alimləri küllü miqdarda antroponimik material toplanışdır ki, bu da 1968-ci ildə Moskvada Ümumittifaq Antroponimistlərin müşavirəsinin çağırılmasına səbəb olmuşdur. Bu müşavirə də xalqların antroponimikasına və həmçinin onomastikanın ümumi nəzəri problemlərinə aid 116 məruzə dinlənilib müzakirə olunmuşdur.
Bu müşavirədə Azərbaycan dilçilərindən Ş.Sədiyev “Uşaqlara ad seçməyin əsas qaydaları” mövzusunda maraqlı məruzə etmişdir.
1971-ci ildə Qafqaz onomastikasına həsr olunmuş seminarda 47 referat – məruzə dinlənilmişdir. Həmin məruzələrdən 21-i antroponimikanın müxtəlif sahələrinə həsr olunmuşdur. Bu seminarda Azərbaycan dilçilərindən K.Ramazanov “Azərbaycanda kişi və qadın adları” və Z.A.Sadıqov “Azərbaycan antroponimikası haqqında” məruzə etmişdir. Birinci məruzədə Azərbaycan şəxs adlarının semantik xüsusiyyətləri, müştərək adların yaranma səbəbləri; ikinci məruzədə isə adların çoxvariantlı olmasının sə-bəbləri, ərəb və fars mənşəli adların işlənmə məqamları və s. şərh edilmişdir.
1977-ci ildə Vladiqafqaz şəhərində Qafqaz onomastikasına həsr olunmuş İkinci Ümumittifaq Konfransı keçirildi. Həmin konfransın “Antroponimiya” bölməsində 18 məruzə dinlənilib müzakirə edilmişdir. Bu konfransda Azərbaycan dilçilərindən K.T.Ramazanov “Azərbaycan-lıların şəxs adları”, B.T.Abdullayev “Azərbaycan şəxs adları lüğətinin tərtibi prinsipləri”, İ.Z.Hacıyev “Azərbaycan dilində işlədilən ləqəb adlarının yaranma səbəbləri və üslubu imkanları”, Z.A.Sadıq “Azərbaycan dilində ad yaradıcılığı” mövzusunda məruzə etmişlər.
1982-ci ildə Ufa şəhərində Türk dillərinin dialektologiyasına həsr olunmuş IX Regional Konfransı keçirilmişdir. Həmin konfransın “Onomalogiya və dialektologiya. Dialektologiyadan ali məktəb dərslikləri” bölməsində antroponimikanın aktual məsələlərinə dair 4 məruzə edil-mişdir.
1983-cü ildə Gürcüstan Respublikasının Telavi şəhə-rində Qafqaz Onomastikasına həsr olunmuş III Ümumittifaq Konfransı olmuşdur. Konfransın “Antroponimiya” bölməsində 19 məruzə oxunmuşdur. Həmin məruzələrdən 4-ü Azərbaycan dilçilərinin payına düşmüşdür. Bu kon-fransda M.Adilov, Y.Yusifov, M.Çobanov, A.Paşayev Azərbaycan antroponimiyasının müxtəlif problemlərinə dair məruzələrlə çıxış etmişlər.
1984-cü ildə Bakıda “Respublika ali məktəblərində Azərbaycan dilinin öyrənilməsi vəziyyəti və onun təkmilləşdirilməsi problemləri”nə həsr olunmuş Respublika Elmi-Metodik Konfransı keçirilmişdir. Konfransda onomalogiyanın, o cümlədən antroponimiyanın ümumi nəzəri məsələlərinə həsr olunmuş bir məruzə dinlənilib müzakirə edilmişdir. Həmin konfransda yalnız bu sətirlərin müəlli-fi – dosent, professor M.Çobanov “Azərbaycan onomalogiyası əsaslarının filologiya fakültələrində tədrisinə dair” (xüsusi kurs üzrə) adlı məruzə ilə çıxış etmişdir.
1986-cı ildə Bakıda “Azərbaycan onomastikası prob-lemləri”nə həsr edilmiş Ali məktəblərarası Respublika Konfransı olmuşdur. Həmin konfransda “Onomalogi-ya”nın müxtəlif sahələrinə dair 150-dən çox məruzə dinlənilib müzakirə edilmişdir. O cümlədən, “Antroponi-mika” bölməsində 27 məruzə dinlənilmişdir. Konfransın “Antroponimika” bölməsində Z.Budaqova, Ş.Sədiyev, H.Əliyev, Ə.Cavadov, Z.Verdiyeva və başqaları məruzə ilə çıxış etmişlər. Onların məruzələrində elmin müasir tələblərinə uyğun olan bir sıra antroponimika problemləri, o cümlədən, antroponimik kateqoriyaların əsas növləri, təxəllüslərin antroponimik xüsusiyyətləri, antroponimlərin çox variantlılığı və estetik zövqü, şəxs adlarının leksik – qrammatik cəhətləri və s. öz geniş elmi əksini tapmışdır.
1988-ci ildə Bakıda keçirilmiş Azərbaycan onomastikası problemlərinə həsr olunmuş II Elmi-nəzəri konfransın yeddi bölməsində 190-a yaxın məruzə dinlənilmişdir. Konfransın “Antroponimika” bölməsində Azərbaycan antroponimikasının aktual məsələlərinə dair 65 maraqlı məruzə dinlənilib müzakirə olunmuşdur. Hə-min məruzələrdə antroponimik variantlar və hadisələr, antroponimlərdə emosionallıq məsələləri, bədii və elmi üslublarda, folklor materiallarında şəxs adlarının istifadə edilməsi, onun məzmun və üslubi imkanları, Azərbaycan antroponimlərinin müxtəlif xalqların antroponimiyasına təsiri və s. problemlər geniş müzakirə edilmişdir. Kon-fransda A.Qurbanov, M.Adilov, H.Həsənov, T.Hacıyev, H.Əliyev, Z.Sadıqov, A.Paşayev və bu sətirlərin müəllifi – M.N.Çobanov və başqaları antroponimikamızın müxtəlif sahələrinə dair elmi-nəzəri baxımdan maraqlı məruzələr etmiş, ayrı-ayrı məruzələrdə qaldırılan məsələlər ətrafında çıxışlarda və müzakirələrdə fəal iştirak etmiş, yeni-yeni elmi mülahizələr irəli sürmüşlər.
Azərbaycan onomastikası problemlərinin tədqiqinə və öyrənilməsinə həsr olunmuş I və II Elmi-nəzəri konfranslardan sonra onomastikamızın başqa sahələrində olduğu kimi, antroponimikamızın araşdırılmasına da maraq xeyli artmışdır. Bu mülahizəni Bakıda keçirilmiş Azərbaycan onomastikası problemlərinin öyrənilməsinə həsr olunmuş III Elmi-nəzri Konfrans (1990) bir daha aydın şəkildə təsdiq etmişdir. Konfransın altı bölməsində 150, o cümlədən, “Antroponimika” bölməsində 46 məruzə dinlənilib müzakirə edilmişdir. M.Adilov, A.Qurbanov, Ş.Sədiyev, Ə.Cavadov, H.Əliyev, Z.Sadıqov, Ə.Tanrıverdiyev və başqalarının məruzələrində antroponimik kateqoriya və vahidlər, antroponimlərin quruluşu və tarixi, üslubi imkanları və s. məsələlər geniş təhlil olunmuşdur.
Son illərdə Azərbaycan onomastikasının tədqiqat sahəsi xeyli genişlənmiş, hətta, ayrı-ayrı yazıçıların bədii və publisistik əsərlərində, tarixi sənədlərdə və kitablarda istifadə olunan onomastik vahidlərin ifadə etdiyi məna çalarları, mənşəyi, üslubi imkanları və s. öyrənilməsi də ön plana çəkilmişdir. O cümlədən, N.Nərimanovun anadan olmasının 120 illiyinə həsr olunmuş Elmi-praktik Kon-fransda da Azərbaycan onomastikası problemlərinə dair İ.M.Bayramovun “N.Nərimanovun əsərlərində antropo-nim və toponimlərin üslubi imkanları” və bu sətirlərin müəllifinin – M.N.Çobanovun “Nəriman Nərimanovun əsərlərində onomastik xüsusiyyətlər” adlı məruzələri dinlənilmişdir.
1992-ci ildə Bakıda “Azərbaycan onomastikası problemləri”nə həsr edilmiş IV Elmi-nəzəri Konfrans ke-çirilmişdir. Konfransın 3 bölməsində 120-yə yaxın, o cümlədən, “Antroponimika” bölməsində 40-dan çox mə-ruzə dinlənilib müzakirə olunmuşdur. Konfransda A.Qur-banov Azərbaycan onomastikasının aktual problemləri və vəzifələri barədə ətraflı məlumat vermişdir. “Antroponi-mika” bölməsində iştirak edən alimlərimizdən M.Məm-mədov, K.Ramazanov, A.Adilov, Q.Mustafayeva, A.Bəşi-rova, A.Paşayev, Ə.Tanrıverdiyev, F.Şahbazlı və başqaları öz çıxışlarında antroponimikamızın müasir vəziyyəti, an-troponimlərin poeziyada üslubi mövqeyi, elmi və pub-lisistik üslublarda antroponimik cərgələrim işlədilməsi qaydaları familliya və ləqəblərin mahiyyəti, alınma adlara münasibət, antroponimlərin semantikası və millilik xüsu-siyyətləri və s. haqqında maraqlı mülahizələr söyləmişlər.
1986-cı ildə Bişkekdə “I Ümumittifaq türk onomastikası” konfransı keçirilmişdir. Bu konfransda ölkəmizin 36 şəhərindən və bir xarici ölkədən nümayəndələr iştirak edirdi. Konfransın ayrı-ayrı bölmələrində onomastikanın müxtəlif sahələrinə həsr olunmuş 180-dən çox məruzə dinlənilmişdir. O cümlədən, “Antroponimika” bölməsində 41 məruzə dinlənilib müzakirə edilmişdir. Həmin bölmədə Azərbaycan dilçilərindən Ş.Sədiyev, H.Əliyev və V.Mərdanov iştirak etmişdir. Onların məruzələrində antroponimik kateqoriyalar, antroponimlərin simvolik xüsusiyyətləri, Azərbaycan şəxs adlarının rus dilində yazılma qaydaları və s. məsələlər öz geniş əksini tapmışdır.
Azərbaycan antroponimikası tarixinə dərindən nəzər saldıqda məlum olur ki, Azərbaycan antroponimiyası haqqında ötəri olsa da ilk tədqiqat xarakterli yazının müəllifi kimi məşhur ədib A.Bakıxanov təşəbbüs göstərmişdir. O, 1843-cü ildə yazdığı “Adlar və titullar haqqında” əsərində ilk təşəbbüs kimi keçmişdə titul və mənsəb bildirən sözlərin antroponimlərə çevrilməsi prosesini, onların tarixi semasioloji xüsusiyyətlərini şərh etmişdir. Azərbaycan antroponimiyasının tədqiqinə dair hələ XIX əsrin ortalardan ilk təşəbbüs gösdərilməsinə baxmayaraq, əsrimizin 70-ci illərinə qədər sistemli şəkildə öyrənilməmiş, ancaq, son 10-15 ildə antroponimikamız müasir elmin təlbləri səviyyəsində təbqiq olunmağa başlanmışdır. Antroponimikamızın tədqiqi tarixi qısa bir dövrü əhatə etsə də, bu sahədə az-çox nailiyyətlər əldə olunmuş, ali məktəblərin filologiya fakültələri üçün bir neçə proqram, dərs vəsaitləri, onlarla məqalələr nəşr olunmuş, dissertasiyalar yazılmışdır. Bu da dilçiliyimizdə antroponimikanın bu və ya digər nəzəri və əməli məsələlərinin hərtərəfli öyrənilməsi işinə böyük təkan vermişdir. Yuxarıda qeyd olunan müşavirə və konfranslardan sonra başqa xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan antroponimikası da bəzi dilçi alimlərimizin nəzər-diqqətini cəlb etmişdir. Bu sahədə Ş.Sədiyev, A.Qurbanov, M.Adilov, T.Hacıyev, Z.Sadıqov, H.Həsənov, H.Əliyev, Q.Dadaşova, A.Salahova, L.Quliyeva, N.Qubışyeva, B.Abdullayev, G.Əsgərova, O.Mirzəyev və başqalarının tədqiqatlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu əsərlərdə antroponimikanın müxtəlif problemlərinə toxunulsa da Azərbaycan antroponimikasının nəzəri əsasları sistemli şəkildə öyrənilməmişdir. Məhz buna görə də, bu əsərdə ilk dəfə olaraq, Azərbaycan antroponimikasının əsasları nəzəri-cəhətdən sistemli şəkildə təhlil olunmuşdur.
Antroponimikanın tədqiqi sahəsində Ş.Sədiyevin təşəbbüsü təqdirə layiqdir. O, 1959-cu ildə Azərbaycan dili antroponimlərinin tədqiqi ilə əlaqədar olraq, “İnsan adları”, “Uşaqlara ad seçmək haqqında”, “Balalarımızn adları”, “Yeni doğulanlar üçün ad seçməyin əsas qaydaları” əsərlərini və 1969-cu ildə “Adlar necə yaranmışdır” kitabını nəşr etdirmişdir.
M.Adilov “Şəxs adları haqqında”, “Şagirdlərin adları-na diqqət yetirin”, “Azərbaycan antroponimləri haqqın-da” (Z.A.Sadıqovla birkikdə) məqalələr çap etdirmişdir.
Z.A.Sadıqov “Azərbaycan onomastikası haqqında bəzi qeydlər”, “Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarında şəxs adları”, “Azərbaycan antoponimikasında fonetik vasitələr” məqalələrini nəşr etdirmiş və “Azərbaycan dilində şəxs ad-ları” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını yazıb mü-dafiə etmişdir. A.Salahova “Bədii əsərlərdə ad məsələsi”, A.Axundov “C.Cabbarlının əsərlərində şəxs adları”, D.Dəmirli “Üzünü gör, adını eşitmə” adlı məqalələrini, H.Həsənov 1978-ci ildə “Söz və adların yaranması” və 1984-cü ildə “Söz və ad” kitablarını nəşr etdirmişlər. Həmin kitabda ad, adların yaranması və s. problemlər ümumi kütləvi şəkildə şərh edilmişdir.
Azərbaycan onomalogiyasının tədqiqi və bu sahədə aparılan işlərin sahmana salınması sahəsində professor A.Qurbanovun fəaliyyətini və elmi tədqiqat işlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Onomastika məsələləri, hələ, 70-ci illərdən onun nəzər diqqətini cılb etmişdir. Onomastika, xüsusilə, antroponimika ilə yaxından məşğul olan A.Qurbanov “Ad nədir və uşağa necə ad qoymalı”, “Uşağa gözəl ad vermək hər bir valideynin borcudur”, “Gözəl və yaxşı ad insanın bəzəyidir”, “Onomalogiya şöbəsi”, “Poetik onomastika”, “Onomalogiya”, “Onomastik leksikanın ali məktəblərdə öyrənilməsi” məqalələrinin və müxtəlif kitablarının ayrı-ayrı bölmələrini, proqramlarını və “Azərbaycan onomastikası” (1986), və “Azərbycan onomalogiyası məsələləri” (1986) kitablarını çap etdirmişdir. Bu kitablar onomalogiya sahəsində atılan ilk ümumiləşdiril-miş əsərlər kimi çox qiymətlidir.
A.Qurbanovun “Azərbaycan onomastikası” kitabında Azərbaycan onomastikasının öyrənilməsi tarixi, onomalo-giyanın şöbələri və onların tədqiqat obyekti və vəzifələri, müasir Azərbaycan ədəbi dilinin onomastik leksikasının tərkibi, onomastik vahidlərin təsnifi və s. geniş şəkildə təhlil olunmuşdur. “Azərbaycan onomalogiyası məsələləri” kitabında isə, Azərbaycan dilində onomastik vahidlərin yaranması və dəyişməsi, onomastik vahidlərin poetik və üslubi xüsusiyyətləri, onomastik vahidlərin orfoqrafik və opfoepik problemləri elmin müasir tələbi nöqteyi-nəzərindən şərh olunmuşdur. Kitabın sonunda isə ilk dəfə olaraq onomalogiyaya aid terminlər lüğəti verilmişdir.
A.Qurbanovun 1987-ci ildə çap olunmuş “Onomalogiyaya dair elmi-metodiki göstərişlər” kitabçasında onomastik leksikanı toplamaq üçün göstərişlər, yazılı mənbələrdən onomastik materialı seçmək və qeydə almaq, onomastik material toplamaq üçün zəruri olan sual və tapşırıqlar metodiki baxımdan təhlil olunmuş və kitabçanın sonunda nəzəri ədəbiyyatın siyahısı verilmişdir.
Azərbaycan onomalogiyasının tədqiqi ilə yaxından məşğul olan A.Qurbanov 1988-ci ildə “Azərbaycan dilinin onomalogiyası” kitabını nəşr etdirir. Həmin kitabda onomalogiyanın ümumi-nəzəri məsələri, onomastika və onomalogiya problemləri, onomalogiyanın nəzəri dilçiliyin bir şöbəsi olması problemi və onomalogiyanın növləri onomastik mənbə və onomastik materialın toplanması və tədqiqi metodları; Azərbaycan onomastikasının öyrənilməsi tarixi, onomastik vahidlərin yaranması, dəyişməsi, üslubi xüsusiyyətləri, orfoqrafik və orfoepik problemləri elmin müasir tələbi baxımından təhlil olunmuşdur. Həmçinin, kitabda onomalogiyanın yarımşöbələri ayrı-ayrı fəsillərdə şərh olunmuşdur: “Azərbaycan antroponimləri”, “Azərbaycan etonimləri”, “Azərbaycan toponimləri”, “Azərbaycan hidronimləri”, “Azərbaycan zoonimləri”, “Azərbaycan kosmonimləri”, Azərbaycan ktematonimləri”.
H.Əliyev 1985-ci ildə “Ümumi antroponimika problemləri” kitabını çap etdirir. Bu kitabda onomalogiyanın dilçiliyin bir sahəsi olması və antroponimika haqqında qısa məlumat verilmiş, rus diliçiliyində və türkologiyada antroponimkanın tədqiqi geniş şərh olunmuşdur.
B.Abdullayev isə 1985-ci ildə “Azərbaycan şəxs adlarının izahlı lüğəti” kitabçasını nəşr etdirmişdir. Kitabçada 1000-ə yaxın şəxs adı verilmişdir. Onlardan 600-dən çoxu ərəb, 200-dən çoxu fars, 150-yə qədəri isə Azər-baycan mənşəli, 30-dan çox isə müxtəlif dillərə məxsus şəxs adlarından ibarətdir. Göründüyü kimi, Azərbaycan dilinin zəngin və rəngarəng antroponimləri kitabçada öz geniş əksini tapmamışdır.
Mərhum jurnalist Osman Mirzəyev “Adlarımız” (1986) kitabında 475 adın mənşəyini, ifadə etdiyi mənasını, bədii ədəbiyyatda işlənməsini və s. şərh etmişdir. Müəllif, həmçinin, əsərə 715 kişi və 455 qadın adının siyahısını da əlavə etmişdir.
Azərbaycan antroponimiyasına dair çap olunmuş son əsər M.Ş.Şirəliyev, B.T.Abdullayev və Ş.M.Sədiyevin birlikdə tərtib və nəşr etdirdikləri “Azərbaycan şəxs adları” kitabçasıdır. Kitabçada “Azərbaycanca-rusca adları lüğəti”ndə (kişi adları, qadın adları) adların mənşəyi və izahı, familiyaların düzəldilməsi, doğumun qeydə alınması və müddəti və s. öz əksini tapmışdır. Kitabçada 1370-ə qədər şəxs adı, o cümlədən, 667 kişi, 702 qadın adı verilmişdir. Bu isə, zəngin Azərbaycan şəxs adlarının cuzi bir hissəsini təşkil edir. Həm də kitabçadakı adların 80 %-ə qədərini alınma sözlər əsasında düzələn adlar təşkil edirdi. O cümlədən, kişi adlarının 519-u, qadın adlarının isə 540-ı alınma sözlər əsasında düzələn adlardan ibarətdir. Əlbəttə, antroponimiyamız üçün şəxs adlarının belə tələsik çap olunmsı, həm də əvvəlki nəşrə daxil olan şəxs adlarının bu kitabçaya salınmaması, ancaq, təəssüf hissi doğurur.
Həmçinin, N.Xudiyev sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin tədqiqi məsələləri ilə məşğul olsa da, yeri gəldikcə lüğət tərkibinin geniş sahəsini təşkil edən xüsusi adların öyrənilməsinə də diqqət yetirir. Bu sahədə onun “onomastik sistemin zənginləşməsi”nə həsr etdiyi tədqiqatlar maraqlıdır. Müəllif özünə qədərki, təsnif-lərdən fərqli olaraq, onomastik sistemin antroponimik, toponimik və ktematonimik olmaqla 3 yarımşöbəsindən bəhs etmişdir.
Q.Mustafayevanın “Adların üslubi imkanları” kitabı poetik onomastikaya həsr olunmuş ilk addımlardan biri kimi qiymətlidir. Əsərdə poetik onomastikanın əsas sahəsini təşkil edən poetik və yaxud üslibi antroponi-mikanın (şəxs adları, familiya, təxəllüs, ləqəb) tədqiqat obyekti, onomastikada onun yeri müəyyənləşdirilmiş, nəsr, dram və satirik əsərlərdə istifadə olunmuş şəxs adlarının antroponimik xüsusiyyətləri təhlil edilmişdir.
G.Əsgərova “Folklorda şəxs adları” mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazmışdır (1986). Azərbaycan dastanları və nağıllarından toplanmış antroponimik materiallar əsasında yazılmış bu əsərdə antroponimlərin etnolinqvistik xüsusiyyətləri, köməkçi şəxs adlarının rolu, bədii üslubi xüsusiyyətləri öz elmi şərhini tapmışdır.
Yuxarıda adları qeyd olunan müəlliflərin tətdiqatlarında və müxtəlif elmi konfranslardakı məruzələrində antroponimikanın ayrı-ayrı məsələlərinə (bəzən həvəskar kimi) toxunulsa da, Azərbaycan antroponimikasının nəzəri əsasları xüsusi tədqiqat obyekti olmamışdır. Məhz buna görə də, burada Azərbaycan antroponimikasının nəzəri əsaslarına xeyli yer verilmişdir.
Bax:
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Tbilisi. 1983.
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Bakı, 2017, səh. 37-75.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.