I fəSĠl-xix əsrin sonuncu rübündə Uzaq ġərqdə beynəlxalq münasibətlər

Azərbaycan tarixinin öyrənilməmiş bir sıra aktual problemlərinin – Azərbaycanın beynəlxalq mədəni əlaqələri (1946-1991), Ceyid Cəfər Pişəvəri hərəkatınından sonra Cənubi Azərbaycanda yaranmış şəraitin Birləşmiş Millətlər Təşkilatında müzakirəsi, Azərbaycan-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (1920-1922), xarici dövlətlər və Azərbaycan (1920-1922), Birinci dünya müharibəsi illərində “könüllü” adı altında erməni silahlı bandalarının hazırlanması və fəaliyyətləri, Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918), SSRİ-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (1960-1991), Azərbaycan istiqlal mübarizəsi və xarici dövlətlər (1920-1945), “Erməni məsələsi”ndən “erməni soyqırımı”na (1724-1920), Cənubi Qafqaz Antanta ölkələri, Rusiya və Türkiyə arasında (1920-1923) və b. araşdırılması onun adı ilə bağlıdır[2]. Musa Qasımlı Azərbaycan, Rusiya, Türkiyə, ABŞ, Gürcüstan, Avstriyada BMT, Çexiyada ATƏT, Böyük Britaniya arxivlərində çalışmış və dəyərli əsərlər yazmışdır. Onun ilk böyük tədqiqat işi İkinci dünya müharibəsindən sonra SSRİ dağılanadək olan dövrdə Azərbaycanın beynəlxalq mədəni əlaqələri olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində Mərkəzin nəzarəti altında həyata keçirilən Azərbaycanın beynəlxalq mədəni əlaqələrinin inkişaf dinamikasının və nəticələrinin zəngin arxiv materialları əsasında tədqiq edilməsi uğurlu başlanğıc olmuşdur. Bakıda nəşr edilən bu monoqrafiya sonralar Gürcüstanda “Artanudci” nəşriyyatında da çap edilmişdir. 1992-1993-cü illərdə Musa Qasımlı Seyid Cəfər Pişəvəri hərəkatından sonra Cənubi Azərbaycanda yaranmış şəraitin yenicə qurulmuş BMT Baş Məclisinin ilk iclasında müzakirəsini araşdırmış və 1993-cü ildə “Azərnəşr”də “Beynəlxalq münasibətlərdə Azərbaycan məsələsi” adlı əsərini nəşr etdirmişdir. Bu, Azərbaycan tarixşünaslığında ilk addım olmuşdur. Professor BMT Baş Məclisində əslən Azərbaycandan olan iki nəfərin – SSRİ-nin BMT-dəki nümayəndəsi A.Vışınskinin və İranın nümayəndəsi, əslən Ordubaddan olan Seyid Həsən Tağızadənin İranda sovet qoşunlarının olmasına dair mübahisələrinin, Cənubi Azərbaycanda ABŞ və sovet siyasətinin mahiyyətini açmışdır. Müəllif əsərində yazır ki, Qərbdə belə hesab edirlər ki, soyuq müharibə ilk dəfə Avropada başlamışdır, lakin belə deyildir, soyuq müharibənin ilk anı, ilk böhranı Cənubi Azərbaycan məsələsi olmuşdur.Əsərdə M.Qasımlı yazır: “. uzun illər boyu tarix elmində belə bir qeyri-elmi tezis hakim olub ki, guya beynəlxalq münasibətlərdə “soyuq müharibə”nin başlanmasının təqsirkarı ABŞ və Qərbi digər dövlətləridir. İndi “soyuq müharibə” başa çatıb.Onun başlıca təqsirkarı olan sovet imperiyası çöküb və bu müharibədə Qərb dövlətləri qalib gəliblər. Azərbaycan məsələsi 1946-cı il martın 5-də Böyük Britaniyanın keçmiş baş naziri U.Çörçillin ABŞ-ın Fulton şəhərindəki çəxəşı ilə əsası qoyulan “soyuq müharibə”nin ilk toxumlarının səpildiyi və cücərdiyi kəskin beynəlxalq münasibətlərin ən mübahisəli məsələlərindən biri oldu” (səh.24-25). Bu, professor Musa Qasımlının Azərbaycan və dünya tarix elminə gətirdiyi yenilik olmuşdur. Sonralar digər Azərbaycan tarixçiləri Musa Qasımlının işığında bu problemə dair tədqiqatlar aparmış və soyuq müharibənin ilk anının, ilk böhranının Cənubi Azərbaycanda olmasına dair onun konsepsiyasını inkişaf etdirmişlər. Professor Cəmil Həsənli 1998-ci ildə nəşr etdirdiyi “Güney Azərbaycan:Tehran-Bakı-Moskva arasında (1939-1945)” adlı əsərində yazır: “Professor M.Qasımovun “Beynəlxalq münasibətlərdə Azərbaycan məsələsi” kitabı son dövrün uğurlu addımlarından hesab edilə bilər” (səh.12-13).

Baş direktor

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin IV (2010-2015), V (2015-2020) və VI (2020-2025) çağırışlar deputatı.

– 1957-ci il 28 oktyabrda Yardımlı rayonunda anadan olmuşdur.

– 1974-cü ildə orta məktəbi tərifnamə ilə bitirmişdir. Həmin il Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) tarix fakültəsinə daxil olmuş, 1979-cu ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Təyinatla Yardımlı rayonunda işləmişdir.

– 1982-1985-ci illərdə BDU-nun Avropa və Amerika ölkələrinin yeni və müasir tarixi kafedrasının əyani aspiranturasında təhsil almışdır. Beynəlxalq münasibətlər tarixi üzrə ixtisaslaşmışdır.

– 1986-cı ildə namizədlik, 35 yaşında isə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Ölkədə ən gənc tarix elmləri doktoru olmuşdur. Yardımlı rayonundan çıxan ilk tarix elmləri doktoru, professordur.

– 1986-1992-ci illərdə BDU-nun Avropa və Amerika ölkələrinin yeni və müasir tarixi kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent, tarix fakültəsinin dekan müavini vəzifələrində çalışmışdır. BDU-nun Avropa və Amerika ölkələrinin yeni və müasir tarixi kafedrasının professorudur.

AMEA Rəyasət Heyətinin 27 yanvar 2016-cı il tarixli qərarı ilə Qafqazşünaslıq İnstitutunun direktoru vəzifəsini icra edən təyin edilmişdir. AMEA İctimai Elmlər bölməsinin 24 iyun tarixli iclasında səsvermə yolu ilə direktor seçilmiş, 29 iyun tarixində isə AMEA Rəyasət Heyətinin iclasında həmin qərar təsdiq edilmişdir.

– 1992-1997-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi nin beynəlxalq əlaqələr şöbəsində işləmişdir.

IV çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə 2010-cu il 7 noyabrda keçirilən seçkilərdə 42 saylı Sumqayıt ikinci seçki dairəsindən, 2015-ci il 1 noyabrda keçirilən V çağırış, 2020-ci il 9 fevralda keçirilən VI çağırış seçkilərində 72 saylı Yardımlı-Masallı seçki dairəsindən millət vəkili seçilmişdir. Milli Məclisin Elm və Təhsil Komitəsi nin sədr müavinidir. Azərbaycan-Əfqanıstan parlamentlərarası işçi qrupunun sədri, Türkiyə, Kanada, Braziliya, Peru, Meksika, Argentina, Danimarka, Malta, Estoniya, Bosniya və Herseqovina parlamentləri ilə dostluq qruplarının üzvüdür.Azərbaycan Mətbuat Şurası İdarə Heyətinin və Dünya Azərbaycanlılarını Əlaqələndirmə Şurasının üzvü olmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilmişdir (28.10.2017).

Bundan başqa, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin “Qabaqcıl təhsil işçisi” döş nişanı (2009) , Qazaxıstan Respublikası Elmlər Akademiyasının xatirə medalı (10.11.2017), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi (1918-2008)” Azərbaycan Respublikasının yubiley medalı (27.05.2018), Azərbaycan parlamentinin 100 illiyi münasibətilə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin “Parlament” medalı (2018), Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin sərəncamı ilə ” Azərbaycan Respublikası diplomatik xidmət orqanlarının 100 illiyi (1919-2019)” Azərbaycan Respublikasının yubiley medalı (09.07.2019), Azərbaycan Respublikası Dövlət Sərhəd Xidməti rəisinin əmri ilə “Azərbaycan Sərhəd Mühafizəsinin 100 illiyi (1919-2019)” Azərbaycan Respublikasının yubiley medalı ilə təltif edilmişdir (14.08.2019).

Elmi fəaliyyəti

Azərbaycan tarixinin öyrənilməmiş bir sıra aktual problemlərinin – Azərbaycanın beynəlxalq mədəni əlaqələri (1946-1991), Ceyid Cəfər Pişəvəri hərəkatınından sonra Cənubi Azərbaycanda yaranmış şəraitin Birləşmiş Millətlər Təşkilatında müzakirəsi, Azərbaycan-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (1920-1922), xarici dövlətlər və Azərbaycan (1920-1922), Birinci dünya müharibəsi illərində “könüllü” adı altında erməni silahlı bandalarının hazırlanması və fəaliyyətləri, Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918), SSRİ-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (1960-1991), Azərbaycan istiqlal mübarizəsi və xarici dövlətlər (1920-1945), “Erməni məsələsi”ndən “erməni soyqırımı”na (1724-1920), Cənubi Qafqaz Antanta ölkələri, Rusiya və Türkiyə arasında (1920-1923) və b. araşdırılması onun adı ilə bağlıdır[2]. Musa Qasımlı Azərbaycan, Rusiya, Türkiyə, ABŞ, Gürcüstan, Avstriyada BMT, Çexiyada ATƏT, Böyük Britaniya arxivlərində çalışmış və dəyərli əsərlər yazmışdır. Onun ilk böyük tədqiqat işi İkinci dünya müharibəsindən sonra SSRİ dağılanadək olan dövrdə Azərbaycanın beynəlxalq mədəni əlaqələri olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində Mərkəzin nəzarəti altında həyata keçirilən Azərbaycanın beynəlxalq mədəni əlaqələrinin inkişaf dinamikasının və nəticələrinin zəngin arxiv materialları əsasında tədqiq edilməsi uğurlu başlanğıc olmuşdur. Bakıda nəşr edilən bu monoqrafiya sonralar Gürcüstanda “Artanudci” nəşriyyatında da çap edilmişdir. 1992-1993-cü illərdə Musa Qasımlı Seyid Cəfər Pişəvəri hərəkatından sonra Cənubi Azərbaycanda yaranmış şəraitin yenicə qurulmuş BMT Baş Məclisinin ilk iclasında müzakirəsini araşdırmış və 1993-cü ildə “Azərnəşr”də “Beynəlxalq münasibətlərdə Azərbaycan məsələsi” adlı əsərini nəşr etdirmişdir. Bu, Azərbaycan tarixşünaslığında ilk addım olmuşdur. Professor BMT Baş Məclisində əslən Azərbaycandan olan iki nəfərin – SSRİ-nin BMT-dəki nümayəndəsi A.Vışınskinin və İranın nümayəndəsi, əslən Ordubaddan olan Seyid Həsən Tağızadənin İranda sovet qoşunlarının olmasına dair mübahisələrinin, Cənubi Azərbaycanda ABŞ və sovet siyasətinin mahiyyətini açmışdır. Müəllif əsərində yazır ki, Qərbdə belə hesab edirlər ki, soyuq müharibə ilk dəfə Avropada başlamışdır, lakin belə deyildir, soyuq müharibənin ilk anı, ilk böhranı Cənubi Azərbaycan məsələsi olmuşdur.Əsərdə M.Qasımlı yazır: “. uzun illər boyu tarix elmində belə bir qeyri-elmi tezis hakim olub ki, guya beynəlxalq münasibətlərdə “soyuq müharibə”nin başlanmasının təqsirkarı ABŞ və Qərbi digər dövlətləridir. İndi “soyuq müharibə” başa çatıb.Onun başlıca təqsirkarı olan sovet imperiyası çöküb və bu müharibədə Qərb dövlətləri qalib gəliblər. Azərbaycan məsələsi 1946-cı il martın 5-də Böyük Britaniyanın keçmiş baş naziri U.Çörçillin ABŞ-ın Fulton şəhərindəki çəxəşı ilə əsası qoyulan “soyuq müharibə”nin ilk toxumlarının səpildiyi və cücərdiyi kəskin beynəlxalq münasibətlərin ən mübahisəli məsələlərindən biri oldu” (səh.24-25). Bu, professor Musa Qasımlının Azərbaycan və dünya tarix elminə gətirdiyi yenilik olmuşdur. Sonralar digər Azərbaycan tarixçiləri Musa Qasımlının işığında bu problemə dair tədqiqatlar aparmış və soyuq müharibənin ilk anının, ilk böhranının Cənubi Azərbaycanda olmasına dair onun konsepsiyasını inkişaf etdirmişlər. Professor Cəmil Həsənli 1998-ci ildə nəşr etdirdiyi “Güney Azərbaycan:Tehran-Bakı-Moskva arasında (1939-1945)” adlı əsərində yazır: “Professor M.Qasımovun “Beynəlxalq münasibətlərdə Azərbaycan məsələsi” kitabı son dövrün uğurlu addımlarından hesab edilə bilər” (səh.12-13).

Daha sonra professor Musa Qasımlı, işğal edilib bolşevikləşdirildikdən sonra SSRİ-nin yaradılmasına qədərki dövrdə Azərbaycanın xarici dövlətlərlə, o cümlədən Türkiyə ilə diplomatik-siyasi münasibətlərini tədqiq etmişdir. Bu illər nisbi müstəqillik illəri olmuşdur. Müəllif bolşevik Rusiyasının Azərbaycanın xarici siyasətinə hansı metodlarla son qoyduğunu, nümayəndəliklərini bağladığını tədqiq etmişdir. Bakı ilə yanaşı bu araşdırma kitab olaraq Türkiyə və İranda da işıq üzü görmüşdür. Professor Musa Qasımlı ölkədə ilk dəfə olaraq Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasətini tədqiq etmiş və üç cildlik monoqrafiya yazmışdır. O, Azərbaycanda ilk dəfə olaraq Qafqaz cəbhəsində “könüllü” adı altında erməni silahlı bandalarının hazırlanması və fəaliyyəltərini tədqiq etmişdir. Bu mövzuya dair bir sıra beynəlxalq elmi simpoziumlarda məruzə etmiş və həmin məruzələr nəşr edilmişdir. Musa Qasımlı 1920-1945-ci illərdə Azərbayca istiqlal mübarizəsi və xarici dövlətlər problemini də araşdırmış, iri həcmli monoqrafiya yazmış və bu əsər 2006-cı ildə İstanbulda “Kaknüs” nəşriyyatında nəşr edilmişdir. Həmin kitab Almaniyanın Frankfurt şəhərində keçirilən kitab sərgi-yarmarkasında ən çox satılan kitablardan biri olmuşdur. Musa Qasımlı 1920-1923-cü illərdə Cənubi Qafqazda Rusiya, Türkiyə və Antanta ölkələri arasında nüfuz uğrunda gedən diplomatik-siyasi mübarizəni də tədqiq etmişdir. Professor Musa Qasımlı Rusiya imperatoru I Pyotrun məlum fərmanından başlayaraq 1920-ci ildə Ermənistan sovetləşdirilənədək olan dövrdə ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə yerləşdirilməsini, torpaqlar ələ keçirmələrini, silahlı bandalar yaratmalarını, böhranlı anlarda mülki türk, müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri qırğınları ən mötəbər arxiv materialları əsasında tədqiq etmiş və iri həcmi monoqrafiya yazmışdır. Monoqrafiya Azərbaycan rus, türk və ingilis dillərində bir neçə ölkədə nəşr edilmişdir.

ABŞ, Argentina, Türkiyə, Böyük Britaniya, Almaniya, Rusiya, Ukrayna, Polşa, Rumıniya, Qazaxıstan, Makedoniya, Moldova, Gürcüstan, İran, Kipr, Çexiya Respublikası və b. ölkələrdə Azərbaycan tarixinin indiyədək araşdırılmayan problemlərinə həsr olunmuş irihəcmli 15 monoqrafiyası və nüfuzlu jurnallarda 80-dən çox elmi məqaləsi ingilis, ispan, türk, rus, ukrayn, polyak, rumın, fars və b. dillərdə nəşr edilmişdir. Monoqrafiyaları haqqında xaricdə müsbət rəylər dərc olunmuşdur. Əsərlərinə ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Ukrayna, Gürcüstan, İraq, Polşa ,Rumıniya, Moldova, Qazaxıstan, Litva, Estoniya, Macarıstan və b. ölkələrin alimləri istinad etmişlər. Bütövlükdə, 2018-ci ilin məlumatına görə, M.Qasımlının əsərlərinə xarici ölkə alimləri 271 dəfə istinad etmişlər.
Azərbaycanda və xarici ölkələrdə nəşr edilən və maraqla qarşılanan əsərləri ona şöhrət gətirmiş və görkəmli tarixçi alim olaraq tanıtmışdır. 1983-2017-ci illərdə Azərbaycanda keçirilən 50-dən çox elmi konfransda məruzələr etmişdir.
1985-2017-cı illərdə 50 beynəlxalq elmi konfransda – Orlando, San-Fransisko, Los-Ancelos (ABŞ), Plovdiv (Bolqarıstan), Krakov,Varşava (Polşa), Bilkent, İstanbul, Ankara, Elazığ, Ərzurum, İqdır, Ardahan, Trabzon, İzmir, Ədirnə, Bandırma, Əskişəhər, Uşak, Bitlis, Malatya, Kayseri, Kahramanmaraş, Giresun, Bayburt, Antalya, Alanya (Türkiyə), Moskva, Yekaterinburq, Nijni Novqorod, Rostov-Don, Qroznı (Rusiya), Tiflis, Batum (Gürcüstan), Qazimaqosa, Lefkoşa, Girne (Kipr), Tehran, Təbriz (İran), Vilnüs (Litva), Odessa, Kiyev (Ukrayna), Türküstan, Astana (Qazaxıstan), Tallin (Estoniya), Amsterdam (Hollandiya), Frankfurt, Köln, Berlin, Dortmund, Bielefald, Hamburq (Almaniya), Skopye (Makedoniya), Vyana (Avstriya), Budapeşt (Macarıstan) və b. dəfələrlə etdiyi məruzələrlə Azərbaycan tarix elmini layiqincə təmsil etmişdir.

Ali məktəblər üçün Beynəlxalq münasibətlər tarixi dərs vəsaitinin, iki hissədən ibarət Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi dərsliyinin və fənn proqramının müəllifidir.

ABŞ-da fəaliyyət göstərən Orta Şərq Araşdırmaları Assosiasiyasının (Arizona Universiteti), Mərkəzi Avrasiya Araşdırmaları Cəmiyyətinin (Harvard Universiteti), Orta Asiya və Qafqaz Araşdırmaları Mərkəzinin (Türkiyə) üzvü, Ukraynadakı Beynəlxalq Kadr Akademiyasının həqiqi üzvüdür (Kiyev). “Rumıniya Avrasiya araşdırmaları” (Rumıniya), “Qafqaz və Mərkəzi Asiya araşdırmaları”, “Turan SAM”, “Türk bilimi”, “Atatürk yolu” (Türkiyə), “Qafqaz i mir” (Gürcüstan), “İstoriya” (Ukrayna) elmi jurnallarının redaksiya heyətinin üzvüdür.

ABŞ-ın Vircinya ştatının Fairfax şəhərindəki George Mason Universitetində araşdırma proqramı üzrə çalışmışdır (2004).

SSRİ Siyasi Elmlər Assosiasiyasının, SSRI Elmlər Akademiyasının Beynəlxalq münasibətlər və xarici siyasət tarixi Elmi Şurasının üzvü (1987-1991), Azərbaycan EA Tarix İnstitutunda fəaliyyət göstərən ixtisaslaşdırılmış doktorluq Müdafiə Şurasının həmsədri (1997-1999), Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurası tarix bölməsinin (1997-1999), Dərslikləri Qiymətləndirmə Şuarsının ( 2009-2014), Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tarix və siyasi elmlər ixtisası üzrə Ekspert Şurasının (2004-2007) üzvü olmuşdur. BDU-da fəaliyyət göstərən Müdafiə Şurasının üzvüdür.

Professor Musa Qasımlının rəhbərliyi altında 18 nəfər namizədlik, 3 nəfər doktorluq dissertasiyası işini müdafiə etmişdir.

Elmi əsərlərinin siyahısı

Azərbaycanda

Azərbaycan Respublikası dünya meridianlarında. Bakı: Gənclik, 1992, 5,58 ç.v.
Beynəlxalq münasibətlərdə Azərbaycan məsələsi. Bakı: Azərnəşr, 1993, 4,2 ç.v.
Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1991-1995-ci illər). Bakı: Gənclik, 1996, 8,7 ç.v.
Azərbaycan və beynəlxalq parlament təşkilatları (N.Axundovla birgə). Bakı: Mütərcim, 1996, 5,5 ç.v.
Azərbaycanın xarici siyasəti (konsepsiya məsələləri). Bakı: Mütərcim, 1997, 7,5 ç.v.
Azərbaycan-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (aprel 1920-ci il-dekabr 1922-ci il). Bakı: Mütərcim, 1998, 7,5 ç.v.
Xarici dövlətlər və Azərbaycan (aprel işğalından SSRİ yaradılana qədərki dövrdə diplomatik-siyasi münasibətlər).Bakı, 1998, 22, 5. ç.v.
Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər). 3 hissədə. I hissə (1914-cü il avqust-1917-ci il oktyabr). Bakı: Qanun, 2000, 15 ç.v.
Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər). 3 hissədə. II hissə (1917-cü il noyabr-1918-ci il noyabr). Bakı: Adiloğlu, 2001, 15 ç.v.
Azərbaycanın xarici işlər nazirləri (E.Hüseynova ilə birgə). Bakı: Adiloğlu, 2003, 7 ç.v.Bakı:Mütərcim, 2013. 9 ç.v. Yenidən işlənilmiş təkrar nəşr.
Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər). 3 hissədə. III hissə (sənədlər, materiallir, xəritələr, şəkillər). Bakı: Adiloglu, 2004, 35 ç.v.
Azərbaycanın baş nazirləri (Cavad Hüseynovla birgə). Bakı: Adiloğlu, 2005, 8,3 ç.v.
Heydər Əliyev-istiqlala gedən yol. 1969-1987-ci illər. Bakı: BDU-nun nəşriyyatı, 2006, 38 ç.v
SSRİ-Türkiyə münasibətləri (Türkiyədə 1960-cı il çevrilişindən SSRİ-nin dağılmasınadək). I cild. 1960-1979. Bakı: Adiloğlu, 2007, 560 səh.
SSRİ-Türkiyə münasibətləri (Türkiyədə 1960-cı il çevrilişindən SSRİ-nin dağılmasınadək). II cild.1979-1991. Bakı: Adiloğlu,2009, 400 səh.
“Erməni məsələsi”ndən “erməni soyqırımı”na: gerçək tarix axtarışında (1724-1920). Bakı, Mütərcim, 2014. 464 s.
From the “Armenian Issue” to “The Armenian Genocide”: in Search of Historical Truth (1720-1920). Baku: “N print studiya” LLC. 2015, 492 p.
Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti (1991-2003). I hissə. Bakı: Mütərcim, 2015, 648 s.
Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti (1991-2003). II hissə. Bakı: Mütərcim, 2015, 664 s.
Ermənistanın sovetləşdirilməsindən Azərbaycan ərazilərinin işğalınadək erməni iddiaları: tarix-olduğu kimi (1920-1994-cü illər). Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu, 2016. – 520 səh.
Azərbaycan parlamentarizmi tarixi. 2 cilddə. I cild. Bakı, 2018, 688 s. (B.Muradova və V.Qafarov ilə birgə).
Azərbaycan parlamentarizmi tarixi. 2 cilddə. I cild. Bakı, 2018, 680 s. (B.Muradova ilə birgə).
Gürcüstanda e rməni təşkilatlarının fəaliyyəti (XIX əsr – XXI əsrin əvvəlləri). Bakı: “RS Poliqraf” MMC, 2020, 606 s. (Kollektiv).

Xarici ölkələrdə

Uluslararası ilişkilerdə Güney Azerbaycan meselesi (40-lı yıllar).Ankara, Asena nəşriyyatı, 1997,80 s.(müştərək) (Türkiyə).
Azərbaycan-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (aprel 1920-ci il – dekabr 1922-ci il). Təbriz,Təbriz nəşriyyatı,1999 (fars dilinə çevirəni Əli Daşqın). 7,5 ç/v.(fars dilində).
Азербайджан в международных культурных связях (1946-1990).Тбилиси, Изд.Артануджи, 2005.15 п/л. (Gürcüstan).
Azerbaycan türklerinin milli mücadele tarihi.1920-1940.İstanbul, Kaknüs nəşriyyatı, 2006. 704 s.(Türkiyə).
СССР-Турция: от нормализации до новой холодной войны.1960-1979-е гг. Москва, ИНСАН, 2008.576 с.(Rusiya).
Турция-СССР: от переворота до распада. 1980-1991. Москва, ИНСАН, 2010. 418 с. (Rusiya).
SSCB-Türkiye ilişkileri.Türkiyede 1980 Darbesinden SSCB-nin Dagılmasına kadar. İstanbul, Kaknüs,2012. 464 s. (Türkiyə).
Украинско-азербайджанские политические отношения: история и современность.Киев, Издательский дом Дмитрия Бураго, 2012.160 с. ( О.Купчик, А. Дамиров) (Ukrayna).
Türkiye-Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği ilişkileri.Ankara, Atatürk Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2013. 599 s. (Türkiyə).
Анатолия и Южный Кавказ в 1724-1920-е гг.: в поисках исторической истины. Москва, ИНСАН, 2014. 550 с. (Rusiya).
Kafkaslarda ermeni sorunu. 1724-1920. Ankara, İpek Universitesi yayınları, 2014. 484 s. (Türkiyə).
Азербайджан, Армения и Турция в 1920-1994 гг.: реальная история. Москва, ИНСАН, 2016. 616 с. (Rusiya).
Внешняя политика Азербайджанской Республики (1991-2003 гг.). I часть. Москва, ИНСАН, 2016. 704 с. (Rusiya).
Внешняя политика Азербайджанской Республики (1991-2003 гг.). II часть. Москва, ИНСАН, 2016. 724 с. (Rusiya).
Ermeni sorunu ve büyük devletler. 1724-1920. Ankara, Astana yayınları, 2017. 480 s. (Türkiyə).
Azerbaycan, Ermenistan ve Türkiye 1920-1994: gerçek tarih arayışı. Ankara, T.C.Atatürk Araştırma Merkezi, 2019. 642 s. (Türkiyə).
Postsovet münaqişələri: otuz illik böhranlar // Xəzər dənizi mübahisəsi (ingilis dilində). “Lexington Books” nəşriyyatı, 2020, s. 243-259, 398 s. (Kollektiv). (ABŞ).

Dərslik və dərs vəsaitləri

Siyasi tarix (mühazirə kursu). Dərslik. II hissə (III mühazirənin müəllifi. s. 420-434) (kollektiv). Bakı: BDU nəşriyyatı, 1993, 15 ç.v.;Bakı: Şur nəşriyyatı, 1995, 176 s.; Bakı: Şirvannəşr, 1997, 160 s.
Beynəlxalq münasibətlər tarixi (XX əsr. I hissə. 1900-1945-ci illər). Dərs vəsaiti (həmmüəllif). Bakı: BDU-nun nəşriyyatı, 1998, 18,75 ç.v.
Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi. I hissə. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2003. 23,12 ç.v.;Təkrar nəşr. Bakı: Adiloğlu, 2007, 23,75 ç.v.; 2012, 25 ç.v. (Yenidən işlənilmiş təkrar nəşr).
Müəllim hazırlığının və orta təhsilin perspektivləri (Qərb təhsil sisteminin təcrübəsi əsasında). Müəllimlər üçün vəsait. Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı, 2005 (ABŞ alimləri ilə birgə), 29,62 ç.v
Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi. II hissə. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Adiloğlu, 2008, 353 s.
Ən yeni tarix. Orta məktəblərin XI sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2010, 10,32 ç.v.(kollektiv); Yenidən işlənilmiş təkrar nəşr. Bakı: Çaşıoğlu, 2014, 126 s. (Kollektiv).
Yeni tarix. Orta məktəblərin IX sinfi üçün dərslik. Bakı: Kövsər,2011,7,5 ç.v.(kollektiv).

Proqram və metodik işləri

Azərbaycan Respublikası beynəlxalq mədəni əlaqələrdə (1946-1990-cı illər). İxtisas kursunun proqramı. Bakı: BDU nəşriyyatı, 1992, 0,7 ç.v.
Azərbaycanın xarici siyasəti fənninin proqramı. Ali məktəblər üçün. Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1997, 0,8 ç.v.
Xarici dövlətlər və Azərbaycan (aprel işğalından SSRİ yaradılanadək olan dövrdə diplomatik-siyasi münasibətlər). Seçmə kursun proqramı. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1998, 0,8 ç.v.
Avropa və Amerika ölkələri tarixi. Proqram. Bakı: BBU, 1999, 0,3 ç.v.
Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri üçün tarix fənnindən proqramlar. Bakı: Təhsil Nazirliyi nəşriyyatı, 2000, 284 s. (kollektiv).
Xarici dövlətlər və Azərbaycan (aprel işğalından SSRİ yaradılanadək olan dövrdə diplomatik-siyasi münasibətlər). Seçmə kursun proqramı. Yenidən işlənilmiş təkrar nəşr. Bakı: “T.S.” nəşriyyatı, 2001, 0,8 ç.v.
Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi fənninin proqramı. Ali məktəblər üçün. Bakı: “T.S.” nəşriyyatı, 2002, 48 s. (kollektiv).
Amerika Birləşmiş Ştatlarının xarici siyasəti (1945-2008). Fənn proqramı. Bakı, 2009, 10 s.
SSRİ-Türkiyə münasibətlərində ABŞ amili (1960-1991). Fənn proqramı. Bakı, 2009, 16 s.
Beynəlxalq münasibətlər tarixi (1648-2008). Fənn proqramı. Bakı, 2009, 18 s.

Elmi məqalələri

Azərbaycanda

Mədəni əməkdaşlığın mühüm sahəsi.- “Kitablar aləmində” jurnalı,1983, №4. 0,2 ç.v.
Beynəlxalq münasibətlər və SSRI-nin xarici siyasəti məsələləri Azərbaycan SSR tarixşünaslığında (70-80-ci illər).- Azərbaycan EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq, 1989, N-1, s.3-9 (R.Orucovla birgə) (rus dilində).
1946-1990-cı illərdə Azərbaycanın beynəlxalq mədəni əlaqələri məsələsinə dair.- Azərbaycan tarixi problemlərinin gənc tədqiqatçılarının II Respublika elmi konfransının məruzələri, 27-28 mart.Bakı,1991, s.182-184.
Azərbaycan 1946-1990-cı illərdə beynəlxalq mədəni əlaqələrdə.- BDU-nun Xəbərləri,1992, №1, 0,4.ç/v.
Azərbaycan Respublikası 1946-1990-cı illərdə beynəlxalq mədəni əlaqələrdə.- Azərbaycan EA xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq. 1993, №3-4, s.3-6.
Azərbaycan 1946-1990-cı illərdə beynəlxalq mədəni əlaqələrdə.- BDU-nun Xəbərləri,1994, №1,0,5 ç/v.
Aprel işğalı nəticəsində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin itirilməsinə Ingiltərə, Fransa, ABŞ və Türkiyənin münasibəti.- “Tarix və onun problemləri” jurnalı,1997, №2, s.190-198.
Aprel işğalından sonra Azərbaycandakı xarici ölkə vətəndaşlarının vəziyyəti. – “Qanun” jurnalı,1997, №19, s. 38-39.
Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərində müsavatçı təşkilatların fəaliyyətinin qadağan edilməsi məsələsi (1920-1922-ci illər). – “Müsavat” jurnalı,1997, №7, s.25-26.
Azərbaycanın Litva, Latviya və Estoniya ilə münasibətləri (1920-1922-ci illər).- “Mütərcim” jurnalı,1997, №4, s.60-63.
1918-ci ilin martınadək Irəvan quberniyasında əhalisi azərbaycanlılar olan, talan edilən və boşaldılan kəndlər arxiv sənədlərində. – “Tarix və onun problemləri” jurnalı,1998, №1, s. 20-27.
Azərbaycan-Rusiya diplomatik-siyasi münasibətləri (1920-1922-ci illər).– “Beynəlxalq həyat” jurnalı, 1998, №1, s. 51-62.
Aprel işğalından sonra Azərbaycanın xarici ölkələrdəki diplomatik nümayəndəlikləri əməkdaşlarının işdən çıxarılması və təqib edilməsi (1920-1922-ci illər). – Qafqazda sovet totalitarizmi (20-30-cu illər) beynəlxalq elmi konfransının materialları. Bakı, Xəzər Universiteti nəşriyyatı,1998, s.75-77.
Malenkovun Bağırova məktubu. – “Qanun” jurnalı,1998, №13-14, s.11-13.
Ermənilərin və digər xalqların Türkiyə dövləti əleyhinə qiyamlara qaldırılmasında Rusiyanın rolu məsələsi bəzi rus diplomatik sənədlərində. – “Tarix və onun problemləri” jurnalı, 1998, №3, s.70-75.
Azərbaycan-Rusiya-Türkiyə-Ingiltərə-Fransa münasibətlərində əsir dəyişdirilməsi məsələsi. – “Müsavat” jurnalı,1998, №9, s.14-18.
Güney Azərbaycan məsələsi beynəlxalq münasibətlərdə.- 21 Azər jurnalı, 1998, dekabr, №1,s.12-13.
Birinci dünya müharibəsi illərində azərbaycanlıların milli özünüdərkinin güclənməsinə təsir edən amillər. – “Milli özünüdərk”. Beynəlxalq kollokviumun tezisləri. 21-24 aprel 1999-cu il. Bakı, Qərb Universiteti nəşriyyatı, 1999,s.138-141.
Aprel işğalından sonra Azərbaycanın xarici siyasət fəaliyyətinin GüneyQafqaz respublikaları ilə birləşdirilməsi və xaricdəki nümayəndəliklərin ləğv edilməsi. –Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və müasir dövr məqalələr toplusu. Bakı, Diplomat nəşriyyatı, 1999, s.45-55.
Beynəlxalq konfranslar və Azərbaycan.– BDU xəbərləri. Tarix, hüquq, fəlsəfə seriyası,1999, №4, s.138-144.
Oktyabr çevrilişindən sonra böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasətinin fəallaşmasının səbəbləri. –Azərbaycan tarixinin çağdaş problemləri məqalələr toplusu. Bakı, Xəzər Universitetinəşriyyatı,2000, s.152-164.
Russian Policy in South Azerbaijan during First World War. – “Journal of Azerbaijan Studies”.Baku, 2000, vol.3, №2, p.48-52.
Rusiyanın region siyasəti. – “Strateji analiz” jurnalı,2002, №1, s.12-19.
İkinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddiaları. –Qarabağ dünən, bu gün və sabah. I Ümumrespublika elmi-əməli konfransı. Tezislər. – Bakı, Şuşa nəşriyyatı,2002, s.133.
1969-1982-ci illərdə azərbaycanlı diplomatların hazırlanması və yerləşdirilməsi məsələsi.-Heydər Əliyev və Azərbaycanda diplomatik kadrların hazırlanmasının aktual problemləri. Bakı,ADU nəşriyyatı,2004,s.67-69.
Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi fənninin tədrisinə dair.- Heydər Əliyev və Azərbaycanda diplomatik kadrların hazırlanmasının aktual problemləri. Bakı, ADU nəşriyyatı,2004,s.149-150.
Münaqişələrin həll edilməməsinin Şərq-Qərb münasibətlərinə təsiri (ümumi baxış).- “İpək yolu” jurnalı,2004,N 2, s.56-59.
Andzey Furierin Qafqaza dair əsəri.-“Mütərcim”jurnalı,2004,N 1(2),27(28),s.103-104.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. 2 cilddə.I cild.Bakı,Lider nəşriyyatı, 2004, 440 səh.(30 məqalənin müəllifi).
Məşrutə inqilabı dövründə İran beynəlxalq münasibətlərdə.-Məşrutə inqilabı-100.Baynəlxalq elmi konfransın materiallar.Bakı, 8-9 iyun 2005.Bakı, Günəş nəşriyyatı, 2005,s.17-24.
History of British-Azerbajani relations:Britains Azerbaijan Policy (november 1917-september 1918).-“Visions of Azerbaijan and Britain,spring, 2006, vol.1.1, p.38-43.
Heydər Əliyevin əsassız erməni iddialarına qarşı mübarizəsi məxfi arxiv sənədlərində.-“Paleoloit” jurnalı, 2006,N:2 (2),s.24-27.
Azerbaijan Demokratic Republic.- ).-“Visions of Azerbaijan and Britain,summer, 2006, vol.1.2, p.44-47.
1920-ci ilin apreli:Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin itirilməsinə böyük dövlətlərin münasibəti.-“525-ci qəzet”, 2007, 7 aprel, N:59 (2409); 14 aprel, N:64 (2414); 21 aprel, N:69(2419); 28 aprel, N:74 (2424).-1,4 ç.v.
Türk Kafkas İslam Ordusu Harekatının Azerbaycan tarihindeki Önemi.- Abdulahmit Avşar. Aydınların gözüyle Azerbaycan. Ziyalılarla kültür gezileri. Bakı, 2007,s.128-141.
Rəsmi tarix,yoxsa xalq tarixi?-Tarixin metodoloji və aktual problemləri.Beynəlxalq elmi-nəzəri konfrans. AMEA Tarix İnstitutu və Azərbaycan Tarix Qurumu. Tezislər.Bakı.27-28 iyun 2007-ci il.Bakı,2007, s.16-19.
Azərbaycanın istiqlalına aparan yol: daxili və xarici amillərin müqayisəli təhlili.-Azərbaycan dövlətçili ənənələri tarixi.Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasının və Bakının azad olunmasının 90 illiyinə həsr edilmiş beynəlxalq simpoziumş Tezislər..Bakı şəhəri, 13-14 sentyabr. Bakı, 2008, s.9-10.
Гейдар Алиев и тюркский мир.- “Каспий Из”, 2008,N:1 (2),s.10-11; N:2 (3), s.18-31.
Bolşevik Rusiyasının Güney Qafqaz siyasəti.-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu.Baki, Nurlar, 2008, s.92-134.
Antanta ölkələrinin Güney Qafqaz siyasəti. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. Bakı,Nurlar, 2008, s.191-224.
Судьба лидеров младотурок в контексте отношений Турции и советской России. Джемаль Паша.- “Каспий Из”, 2008, декабрь, N:12 (13), s.24-27.
Aqressiv separatizm və Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində yaradılmış Dağqlı Qarabağ problemini türk dünyasına təsiri.- Türk dövlət və cəmiyyətlərinin XI dostluq,qardashlıq və əməkdaşlıq qurultayı. Məruzələr,çıxışlar, qəbul olunmuş sənədlər. Bakı,Yurd NPB,2008, s.43-58.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin bağlanması və “yeni xarici siyasət xətti”.- “Diplomatiya aləmi” jurnalı, 2009, N:23, s.66-74.
Azərbaycan Rusiya ilə Türkiyə arasında (1920-1922). – “Diplomatiya aləmi” jurnalı, Bakı, 2010, N:26, s. 47-56.
XX əsrin 80-ci illərinin sonu- 90-cı illərinin əvvəllərində dünyada baş verən gosiyasi dəyişikliklər. –“ Geostrategiya” jurnalı, 2011, N:1 (1), s.22-29.
Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi və nəticələri. – “Milli Məclis” analitik-informasiya jurnali, 2011, mart-aprel, s.60-65.
Sosializmin iflası: Avropanın sosialist ölkələrində və SSRİ-də baş verən hadisələrin geosiyasi nəticələri. –“ Geostrategiya” jurnalı, 2011, N:2 (2), s.44-50.
Türk dünyası tarixçilərinin əməkdaşlığı: mövcud vəziyyət və perspektivlər (Azərbaycandan baxış). – “Türk dünyası: dünəni və bu günü:” mövzusunda beynəlxalq elmi konfransa təqdim olunmuş məruzə. Tezisləri. 23-24 may 2011-ci il. Azərbaycan Tarix Qurumu və Bakı Dövlət Universiteti Tarix fakültəsi. Bakı, 2011, s.216-217.
Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi və nəticələri. “Milli Məclis” analitik-informasiya jurnalı,2011,may-iyun 2011, s.98-101.
Azərbaycan təhdid altında:bolşevik işğalından Ermənistanın təcavüzünə qədər(1920-1988).–Strateji təhlil”jurnalı,Bakı,2011,N:1(2),s.46-68.
Azərbaycan: sovet respublikasından müstəqil dövlətə doğru. – “Geostrategiya” jurnalı, Bakı, 2012, N:01 (07), s.15-20.
Cənubi Qafqaz kütləvi qırğınlar ərəfəsində (1903-1904). – “Milli Məclis” analitik-informasiya jurnalı, Bakı, 2012, mart-aprel, s.70-73.
1918-ci il mart:Bakıda qırğın. – “Zəriflik” jurnalı, Bakı, 2012,N:8, mart-aprel, s.42-43.
Bakı qırğınları (fevral, 1905-ci il). – “Milli Məclis” analitik-informasiya jurnalı, Bakı, 2012, sentyabr-oktyabr, s.62-69.
Bakıda qırğın (avqust-oktyabr, 1905). – “Milli Məclis” analitik-informasiya jurnalı,Bakı, 2012, noyabr-dekabr,s.45-47.
Bakıda qırğın (1918-ci il, mart). – “Milli Məclis” analitik-informasiya jurnalı, Bakı, 2013, mart-aprel, s.82-87.
ABŞ-ın ikili standartlar siyasəti: hər şey olduğu kimi. – “Milli Məclis” analitik-informasiya jurnalı, 2015, yanvar-fevral, s.12-15.
Erməni silahlı dəstələrinin hazırlanması və fəaliyyətləri (1914-cü il avqust-1915-ci il aprel). – “Strateji təhlil” jurnalı, Bakı, 2015, say 1(12), s.9-32.
Tarix olduğu kimi: Bakı, 31 mart 1931-ci il. – “Elm dünyası” jurnalı, Bakı, 2015, 1-2 (10), s. 21-26.
Территориально-пограничные вопросы на русско-турецкой конференции и в Московском договоре. – “Diplomatiya aləmi” jurnalı, 2016, №41, s.104-121.
Территориально-пограничные вопросы на русско-турецкой конференции и в Московском договоре. – AMEA. Xəbərlər. İctimai elmlər seriyası. 2016, №1, s.31-44.
Müstəqil Azərbaycana dövlətinin xarici siyasətinin formalaşması: beynəlxalq münasibətlərin möhkəm və etibarlı təməlləri. – Müstəqillik yollarında-25. Bakı, Şərq-Qərb nəşriyyatı, 2016, s.272-292.
Xarici siyasət: reallıqlar, uğurlar və perspektivlər. – Müstəqillik yollarında -25. Bakı, Şərq-Qərb nəşriyyatı, 2016, s.328-349.
Ermənilərin Cənubi Qafqaza gətirilməsi və Azərbaycan əleyhinə fəaliyyətlər (1920-1930-cu illər). – “Milli Məclis” analitik-informasiya jurnalı, 2017, mart-aprel, s.70-77.
Переселенческая политика на Кавказе в XIX веке и её последствия (на основе российских архивных материалов). – AMEA. Xəbərlər. İctimai elmlər seriyası. Bakı, 2017, №1,15-20.
О некоторых проблемах истории Первой Азербайджанской Республики // AMEA. Xəbərlər. İctimai elmlər seriyası. Bakı, 2018, №1, s. 4-14.
İnsanlıq əleyhinə ağır cinayət – 31 mart 1918-ci il soyqırımı // Milli Məclis analitik informasiya jurnalı. Bakı, mart-aprel 2018, s. 46-51.
Müsəlman Şərqinin ilk Cümhuriyyəti // “Diplomatiya aləmi” jurnalı, Bakı, 2018, №48, s.176-186.
1903-1904-cü illərdə erməni siyasi-terror təşkilatlarının Cənubi Qafqazda çar Rusiyası hakimiyyət orqanlarının rus və gürcü mənşəli nümayəndələrinə qarşı terroru (Rusiya arxiv mənbələri əsasında). AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun təşkil etdiyi “Qafqazda terror” respublika elmi konfransının tezisləri. 28 noyabr 2019. Bakı, 2019.
Müasir Azərbaycan və xarici siyasətin prioritetləri. – Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi və ADA Universiteti. Azərbaycan Respublikası diplomatik xidmətinin 100 illiyinə həsr edilmiş beynəlxalq konfrans. 8 iyul, 2019. Bakı, 2019, s.33-41.
1903-1904-cü illərdə erməni siyasi-terror təşkilatlarının Cənubi Qafqazda çar Rusiyası hakimiyyət orqanlarının rus və gürcü mənşəli nümayəndələrinə qarşı terroru (Rusiya arxiv mənbələri əsasında). AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun təşkil etdiyi “Qafqazda terror” respublika elmi konfransının tezisləri. 28 noyabr 2019. Bakı, 2019.
Müasir Azərbaycan və xarici siyasətin prioritetləri. – Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi və ADA Universiteti. Azərbaycan Respublikası diplomatik xidmətinin 100 illiyinə həsr edilmiş beynəlxalq konfrans. 8 iyul, 2019. Bakı, 2019, s.33-41.
Qafqazşünaslığın aktual problemləri (ingilis dilində) // AMEA, “Qafqazşünaslıq” elmi-nəzəri jurnalı. Bakı: “RS Poliqraf” MMC, № 1, 2020, s. 6-15.
Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyası: tarixdən günümüzə / “Etnik deportasiyalar: tarixi və müasir dövrü” mövzusunda beynəlxalq elmi konfransın materialları. Azərbaycan Respublikasi Təhsil Nazirliyi. Sumqayıt Dövlət Universiteti. Sumqayıt, №9, 2020, s. 5-17.
Erməni kilsəsinin xristianlıq və Rusiya əleyhinə fəaliyyətləri: tarixdən günümüzə // “Milli Məclis” jurnalı, Bakı, 2021, s. 82-87.
XX əsrdə Cənubi Qafqazda ərazi-sərhəd problemləri / “Cənubi Qafqazda ərazi-sərhəd problemləri: Qars müqaviləsindən Şuşa Bəyannaməsinə” mövzusunda respublika elmi konfransının tezisləri. AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutu. Bakı, 2021, s. 18-19.
30 ilin başlıca yekunu və perspektivlər / “Azərbaycan Respublikası 30 ildə: Cənubi Qafqazın güc mərkəzi” mövzusunda respublika elmi konfransının tezisləri. AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutu. Bakı, 2021, s. 18-19.
İlham Əliyevin tarixi zəfəri: region və dünya üçün əhəmiyyəti / AMEA, “Qafqazşünaslıq” elmi-nəzəri jurnalı. Bakı: “RS Poliqraf” MMC, № 1 (2), 2021 “Qafqazşünaslıq” elmi-nəzəri jurnalı, s. 6-17.
Ulu öndərin Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində diplomatik fəaliyyəti // Vətən müharibəsi tarixi. Şəxsiyyət faktoru. Şərq-Qərb nəşriyyatı. Bakı, 2021, s. 77-93.

Xarici ölkələrdə

Ermenistan-Azerbaycan savaşının gerçək yüzü. Quzey Kıbrıs, Lefkoşa, “Birlik” qəzeti,1996,19,20,21,24 dekabr (Kipr).
Азербайджанское консульство в Иркутске.- Современные методы и технологии в преподаваний международных отношений. Ч. 2.Екатеринбург, Из. Уральского Университета, 1999, с.67-68 (Rusiya).
Ermənilərin Osmanlı imperatorluğu əleyhinə terrorçuluğa təhrik edilməsində rus dövlətinin rolu (ocak 1914-mart 1915). – XIII türk tarix konqresi. Məruzələrin tezisləri.-Ankara, Türk Tarix Kurumu Basımevi, 1999,s.83-85 (Türkiyə).
Ataturk and Azerbaijan (1920-1922).- The Ataturk 4th International Congress/summaries of Papers.October 25-29. Turkistan-Kazakhistan, 1999, p.55-56 (Qazaxıstan).
Ermenilərin Osmanlı imperatorluğu aleyhine terrorçuluğa tehrik edilmesinde rus devletinin rolu (ocak 1914- mart 1915).- XIII türk tarih konqresi. Meruzeler. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s.535-539 (Türkiyə).
(Türkiyə).Osmanlı.12 ciltlik. II cilt. Siyaset. –Birinci dünya sava yllarnda Osmanl devletinin Azerbaycan politikası. Ankara, “Yeni Türkiye” yayınları, 1999 (s.595-608.Kollektiv) (Türkiyə).
Atarurk and Azerbaijan (1920-1922).The Ataturk 4-th International Gongress.C.1.Oktober 25-20 1999. Turkistan-Kazakstan.Ankara, 2000, p.511-515 (Qazaxistan).
1920-1922 yıllardakı Azerbaycan-Türkiye diplomatik-siyasi alakalar.-Türk dünyası Araştırmaları. Istanbul, №124, Şubat 2000/01,s.113-146 (Türkiyə).
Kıbrıs meselesi Azerbaycan Sovyet basınında (1983-1991).-III Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları konqresi.13-17 kasım 2000. III cilt. Kıbrıs, Qasimaqosa, Doğu Ak deniz Universitesi, 2000, s.247-354 (Kipr).
20 ASIR Azerbaycan tarihində; 1920-1922 yıllarındakı; Azerbaycan-Türkiye diplomatik-siyasi alakalar.- “Türk Dünyası Araştırmaları” jurnalı, Istanbul, № 128, Ekim 2000,s.119-149 (Türkiyə).
Дипломатические представительства иностранных государств в Советском Азербайджане (апрел 1920г.-октябрь 1923 г.). – Проблемы всеобщей истории в контексте подготовки педагогических кадров. Вопросы всеобщей истории. Вып.2.- Екатеринбург, 2000, с.58-65 (Rusiya).
1914-1918). Türk diplomasisinin Kuzey Azerbaycan’ı Kurtarma operasyonu.-“Tarih. Türk dünyası Tarih və kültür dergisi”, İstanbul, 2001/04-172, nisan, s.49-52 (Türkiyə).
Bakünün kurtarılması uğruna türk diplomasisinin mücadilesi.1918 yılı.-“Avrasya dosyası”, Ankara, 2001, cilt 7, sayı 1, s.18-55 (Türkiyə).
Ermeni soykırımı oldumu? –”Tarih. Türk dünyası Tarih və kültür dergisi”.-Istanbul, 2001/10-178, Ekim, s.44-49 (Türkiyə).
Azerbaycan arşiv belgelerində türklərə qarşı töredilən soykırım.- Uluslararası türk-erməni ilişkiləri Sempozyumu. Özetler. 24-25 Mayis 2001. İstanbul T.C. İstanbul Universitesi Rektorluğu, 2001,s.558 (Türkiyə).
Azerbaycan arşivlerindeki rus ve ermeni kaynaklarına istinaden ermeni silahlı gruplarının hazırlanması ve terörü( 1914-1917 yılları).- Uluslararası türk-erməni ilişkiləri Sempozyumu. Bildiriler. 24-25 Mayis 2001. İstanbul T.C. İstanbul Universitesi Rektorluğu, 2001, s.465-487 (Türkiyə).
Rusya’nın Azerbaycan politikası. –”Avrasya dosyası” jurnalı, cilt 7, sayı 4 , Ankara, 2002, s.253-269 (Türkiyə).
Türklər. 37 ciltlik. 18-ci cilt. Birinci dünya savaşı yıllarında Rusyanın Azerbaycanda türkçülük və islamçılıkla mücadilesi. – Ankara, “Yeni Türkiye” yayınları, 2002 (s.545-561. Kollektiv) (Türkiyə).
Türklər. 31 ciltlik. 19-cu cilt. Azerbaycan Cumhuriyeti. – Ankara, “Yeni Türkiye” yayınları, 2002 (s.121-147. Kollektiv) (Türkiyə).
The turks. 5. Russian struggle against islamism and turkism during the first World War. – Ankara, “Yeni Türkiye” Publications, 2002 (s.801-816) (Türkiyə).
The turks. 6. Republic of Azerbaijan.–Ankara,”Yeni Türkiye” Publications, 2002 (s.103-114) (Türkiyə) .
The sosial, political and Cultural İmpact of oil on Baku.-“Caspian Crossroads”,Washington,2002,Vol.6,N2, Summer (ABŞ).
Böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (Mondros barışıöından Paris sülh konfransına qədər). Prof.,Dr. Mehmet Saraya armağan.Türk dünyasına bakışlar.-İstanbul, Da yayınları,2003,s.283-304 (Türkiyə).
The status of polish citizens in conquest of 1920 in the light of new archival documents.-“Pro Georgia”,Warsaw-Varsovie, Centre for East European Studies oriental Institute Warsaw University,2000-2003,N9-10,p.155-158 (Polşa).
The role of the United States in the South Caucasus 1917-1918.-“Caspian Crossroads” Washington,2003, vol.6, N.3, Summer 2003.0,4 c.v.(ABŞ).
Сравнительный анализ концепции безопасности по Южному Кавказу.-Security in the South Caucasus.The Institute for political and International Studies.Tehran.December 8-9, 2003.Tehran,2003,p.9-10.(İran)(fars və rus dillərində).
Сравнительный анализ концепции безопасности по Южному Кавказу.-“Sprawy Wschodnie”,Poznan , 2003,N 2-3(3-4), s.103-107 (Polşa).
Ambasadorul care a ştuit sa cultive simpatie fata de tara sa( lambasaduer cultivante de la sympatie envers son pays).- İstorie şi diplomatie in telative internationale.Constanta,2003, p.30-36 (Rumıniya).
Bakünün sosyo-politik ve kültürel hayatına petrolun etkisi.-Sözün,sazın, ateşin ülkesi Azerbaycan.Edotör:Büşra Ersanli Behar, Hüsameddin Mehmedov.İstanbul, Da Yayınçılık,2004,s.123-136 (Türkiyə).
Cemal Paşanın öldürülmesi.-“Orhun” dergisi, İstanbul, 2004, Haziran, N.64 (Türkiyə).
1920 lerde Azerbaycandakı türk tebasının vaziyeti ve soviet hususi hizmet organlarının türk istihbaratçısı arayışı.- “Turan” dergisi, İstanbul,2005,N:4, s.119-125 (Türkiyə).
Азербайджано-польские культурные связи (1946-1990 гг.).-Кавказ и глобализация.Институт Всходни УАМ, Познан, 2007, п.128-139 (Polşa).
İsrail-Livan savaşının uluslararası münasibetlere tesiri (Azerbaycandan baxış).-III Uluslararası Orta Dogu semineri materialları.Küreselleşme sürecinde Orta Doğunun yeri ve gelecegi. 1-4 Kasım 2006-cı il.Elazığ, 2007,s.165-172 (Türkiyə).
Rusların türk duşmanlarına yardımları.Türk dünyası Araşdırmaları Vakfı .-“Tarih” dergisi, İstanbul, 2008, Ocak, s. 36-39 (Türkiyə).
Нормализация отношений СССР-Турция в 1960-е годы.- журн. Вопросы истории”, Москва, 2009, N:4 , с.18- 44 (Rusiya).
Азербайджан между Россией и Турцией (1920-1922) -журн. Вопросы истории”, Москва, 2010, N: 11, s.25-45 (Rusiya).
Aqressiya Armenii protiv Azerbaydjana. Diplomatiçeskie usiliya po reşeniyu armyano-azerbaydjanskoro naqorno karabaxskoqo konflikta (1987-2009). – Ot Mayendorfa do Astanı: prinçipialnıe aspektı armyano-azerbaydjanskoqo naqorno karabaxskoqo konflikta (Pod red. Q.M. Alekseeva). M., 2010, s. 189-243. (Rusiya).
Taşnakların Türkiye aleyhine olan ayaklamalarda kürtleri kullanmaları. – Tarih. Türk dünyası dergisi. İstanbul, 2011, Eylül, Cilt 50. Sayı 297, s. 53-55. (Türkiyə).
1920-1922 yıllarında Bolşevik Rusyanın Azerbaycan politikasına Türkiyenin yaklaşımı (Azerbaycan ve Rusya arşiv materyalleri ışıgında). – 7.Uluslararası Atatürk Kongresi.Üsküp-Manastır, Makedoniya, 17-22 Ekim 2011, MANU, 2011, s.123-124. (Makedoniya).
Российско-турецкое отношения в архивных документах Азербайджана (1920-1922 гг.) – II Международная конференция ” Архивное востоковедение”. Moskva, 16-18 ноября 2011 г. M., 2011, s.28-29. (Rusiya).
Агресия Армении против Азербайджана: дипломатические усилия по решению нагорно-карабахского конфликта. – Журн. “Право и политология” , Кишинау, 2011,№16, с.20-37 (Молдова).
Asentamento de losarmenios en la tierra de Azerbaiyan. – “Historia”, Buenos-Ayres, 2012 ,Mart, N:125, s.59-63. (Argentina).
Agresion Armenia contra Azerbaiyan.- “Historia”, Buenos-Ayres, 2012 ,Mart, N:125, s.88-104.(Argentina).
Bolşevik Rusyanın Güney Kafkasya siyaseti. – Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin oluşumu. Erzurum, Atatürk Universitesi, 2012, s.99-133. (Türkiyə).
İtilaf (Antanta) devletlerinin Güney Kafkasya siyaseti. -Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin oluşumu. Erzurum, Atatürk Universitesi, 2012, s.171-197. (Türkiyə).
Политика Великобритании в Азербайджане (1918 год). – Зарубежное регионоведение. Проблемы теории и практики: материалы научной конференции. Нижний Новгород, ННГУ: ФМО, 2013, с.32-41. (Rusiya).
Rusya, İngiltere ve Fransanın Osmanlıya 1915 yılı 24 Mayıs tarihli muracatının kebul edilmesinde çar hükumetinin çabaları (Rusya Dış İşleri Bakanlığı Dokumanları işığında). – 19.-20.Yüzyıllarda türk-ermeni ilişkileri sempozyumu: kaynaşma-kırğınlık-ayrılık-yeni arayışlar. Uluslararası sempoyum. 5-7 ocak 2015. İstanbul, İstanbul Universitesi, 2015, s. 41-43. (Türkiyə).
SSCB halk hariciye komiseri G.Çiçerinin Lozan konferansı sırasında Moskovaya yazdığı gizli mektuplarda sovyet-tür ilişkileri meselesi. – 90.yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti uluslarası sempozyumu (13-15 kasım 2013, Ankara). I cilt. Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 2015, s.55-73. (Türkiyə).
1920-1922 yıllarında bolşevik Rusyanın Azerbaycan politikasına Türkiyenin yaklaşımı (Azerbaycan ve Rusya arşiv materyalları ışığında). – Yedinci Uluslarası Atatürk Kongresi. 17-22 kasım 2011. II cilt. Üsküp-Manastır, Makedoniya, 2015, s.1549- 1561. (Makedoniya).
1828-ci ildən bu günə Qarabağ torpaqlarında demoqrafik proseslər. – Avrasiya İncelemeler Merkezi. Ankara, 21 noyabr 2014. Ankara 2015, s. 28-31. (Türkiyə).
Rusya, İngiltere ve Fransanın Osmanlıya 1915 Yılı 24 Mayıs Tarihli Müracaatının kabul edilmesinde Çar Hükumetinin Çabaları (Rusya Dış İşleri Bakanlığı Dokumanlığı Işığında). – 19.-20.yüzyıllarda türk-ermeni ilişkileri sempozyumu: kaynaşma-kırğınlık-ayrılık-yeni arayışlar. Uluslararası Sempozyum. Bildiri Özetleri. 5-7 Ocak 2015. İstanbul, 2015, s.41-43. (Türkiyə).
İzmirin kurtuluşunun Rusya basını ve kamuoyuna yansımaları (İzvestiya ve Pravda gazetelerinin içeriklerine dayanarak). – Kurtuluş ve kurtuluşun sembol kenti İzmir sempozyumu bildirileri. 26-28 Eylül 2012. Ankara, ATAM, 2015, s.201.-218. (Türkiyə).
Ermenilerin Azerbaycan topraklarına yerleşdirilmesi ve sonuçları (1828-1988). – Yeni Türkiyə yayınları, Ankara, 2013, N:54, s.1370-1388 (Türkiyə).
Çarlık Rusyanın sıcak denizlere çıkma isteği ve ermeniler. Birinci uluslararası türk-ermeni ilişkileri ve büyük gücler sempozyumu. Bildiriler. 2-4 mayıs 2012. Erzurum/Türkiye. Atatürk Universtesi, 2014, s.103-112. (Türkiyə).
Rusya, İngiltere ve Fransanın Osmanlıya 1915 yılı 24 Mayıs tarihli muracatının kebul edilmesinde çar hükumetinin çabaları (Rusya Dış İşleri Bakanlığı Dokumanları işığında). – 19.-20.Yüzyıllarda türk-ermeni ilişkileri sempozyumu: kaynaşma-kırğınlık-ayrılık-yeni arayışlar. Uluslararası sempoyum. 5-7 ocak 2015. İstanbul, İstanbul Universitesi, 2015,s.41-43. (Türkiyə).
Azerbaycan Cumhuriyeti. – Yeni Türkiye yayınları. Kafkaslar özel sayısı -5. Ankara, Yeni Türkiye yayınları, 2015, s. 157-189. (Türkiyə).
Birinci dünya savaşı yıllarında Osmanlı devletinin Azerbaycan politikası. – Yeni Türkiye dergisi, Kafkaslar özel sayısı -III. Aralik 2015, sayı 73, s. 169-185. (Türkiyə).
Birinci dünya savaşı yıllarında Rusyanın Azerbaycanda türkçülük ve islamçılıkla mücadelesi. – Yeni Türkiye dergisi, Kafkaslar özel sayısı -IV. Aralik 2015, sayı 74, s. 165-183. (Türkiyə).
Ermenilerin Azerbaycan topraklarına yerleştirilmeleri ve sonuçları 91828-1988). – Yeni Türkiye dergisi, Kafkaslar özel sayısı -VII. Aralik 2015, sayı 77, s. 7-25. (Türkiyə).
Tarihi kökenleri, gelişim seyri ve barış insiyatifleri bağlamında Ermenistanın Azerbaycana yönelik işğal politikları (1987-2010) – Yeni Türkiye dergisi, Kafkaslar özel sayısı -VII. Aralik 2015, sayı 77, s. 26-49. (Türkiyə).
Russia and Turkey: The Turkish government could not remain indifferent. –“Russkii vopros”, Prague, 2015, ISSUE 4, p.10-14. (Çex Respublikası).
Территориально-пограничные вопросы на Русско-турецкой конференции и в Московском договоре в 1921 г. – “Вопросы истории”, Москва, 2016, №12, s.103-113. (Rusiya).
Переселенческая политика на Кавказе в XIX в. и ее последствия (на основе российских архивных материалов). – Кавказоведение: стратегия развития в XXI в. и взаимодействия с образованием. Материалы IV международного форума историков-кавказоведов. г Ростов-на-Дону.19-20 октября 2016 г. Ростов-на Дону: Фонд науки и образования, 2016, 31-38. (Rusiya).
Birinci dünya savaşından sonrakı ilk yıllarda İtilaf devletlerinin Anadolu ve Güney Kafkasiya politikası ve Rusya-Türkiye yaklaşması ( Rusya kaynaklarına göre). – Yeni Türkiye dergisi, Misaki milli özel sayısı. Şubat 2017, sayı 93, s. 1183-1192. (Türkiyə).
Bakü-31 mart 1918: tarih olduğu kibi. – Ermeni sorununa disiplinler arası bakış: tarih-siyaset- hukuk. Ankara, Yeni Türkiyə Strateji Araşdıma Mərkəzi, 2017, s.221-226. (Türkiyə)
Sovyet Büyük elçisinin 1923 tarihli mektuplarında Türkiyenin dış politika meseleleri // Diplomasi ve dış politika araştırmalarında arşivlerin rolü Uluslararası sempozyumu. 7-9 Nisan 2016. İstanbul. Bildiriler. T.C.DİB ve Atatürk Araştırma Merkezi. Ankara, 2018, s. 575- 579 (Türkiyə).
Азербайджано-российские отношения (1991-2003 гг.) // Черноморско-Каспийский Форум Сотрудничества: Безопасность | Устойчивость | Развитие: материалы международной дискуссионной площадки 06 октября 2017 г. // Ростов н/Д: Издательско-полиграфический комплекс РГЭУ (РИНХ), 2018, с.27-33. (Rusiya).
İngiliz Gazeteçi Skotland Liddel Kafkas İslam Ordusunun Bakünü Kurtarması ve Nuru Paşa Hakkında // Uluslararası Birinci Dünya Savaşının 100 yılı sempozyumu. Bidiriler kitabı. Cilt 1. Türk Tarih Kurumu ve Bitlis Eren Universitesi. Ankara, 2018, s.317-325 (Türkiyə).
Этнополитическая ситуация на Южном Кавказе после октябрьского переворота в России // Социально-экономическое и политическое развитие народов Северного Кавказа (ХIХ-начало ХХI вв.) // Материалы Всероссийской научной конференции, посвященной 80-летию доктора исторических наук, профессора А.И.Хасбулатова. Грозный, 19-20 декабря 2017 г. Грозный, АО «ИПК»: Грозненский рабочий, 2018, с.325-340. (Rusiya).
Реформы алфавита в Азербайджане: между необходимостью и конъюнктурной политикой // Материалы международной научной конференции «Духовное наследие Великой степи: история, современность». Астана, 2018, с.24-29. (Qazaxıstan).
О некоторых проблемах истории Азербайджанской Демократической Республики // Азербайджанская Республика-100. Sankt Peterburq, Нестор-История, 2018, с.116-134. (Rusiya).
Как Иреван стал столицей Армении // İrs jurnalı. M., 2018, № 2 (92), s. 22-27. (Rusiya).
Antanta ölkələrinin Cənubi Qafqaz siyasəti (oktyabr-dekabr 1917-ci il) // 18-ci Türk Tarik Konqresi. 1-5 oktyabr 2018. Ankara. Məruzənin tezisləri. Ankara, 2018, s.180. (Türkiyə).
C обытия 1905-1906 гг. в Иреванской Губернии и органы царской власти (на основе архивных документов) // Пятые Всероссийские (с международным участием) историко-этнографические чтения, посвященные памяти профессора Магомедова Расула Магомедовича. Сборник статей. Махачкала, Издательство ДГУ, 2018, с. 89-95. (Rusiya).
Sykes-Picot Anlaşması’ndan Sonra Ermeni Teşkilatlarının Faaliyetlerine Antant Ülkeleri Ve Osmanlının Yaklaşımı (Mayıs, 1916 – Şubat, 1917) // Sykes-Picot’un yüzüncü yılında Türkiye ve Ortadoğu Uluslararası sempozyumu.12-13 Mayıs 2016/ İstanbul, 2018, s. 35-45. (Türkiyə)
Factors Causing The Bolshevik Russia And The New Turkey”s Rapprochment After World War I in The Light Of Russian Archives. – 100 yılında 19 Mayıs ve milli mücadele uluslararası sempozyumu.11-14 haziran 2019. Samsun. Özet Kitapçığı. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2019, s.166. (Türkiyə).
XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində erməni silahlı dəstələrininİqdırda fəaliyyəti (Rusiya və Gürcüstan arxiv mənbələri əsasında). – “İyirminci yüz ilin ilk yarısında türk-erməni ilişkiləri” mövzusunda beynəlxalq simpozium. 16-18 oktyabr 2019. İqdır Universiteti və Türk Tarix Qurumu. İqdır, 2019, s.84-85. (Türkiyə).
Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri (1918-1920). – “Türk-gürcü münasibətləri” mövzusunda beynəlxalq simpozium. 31 oktyabr-1 noyabr 2019. Türk Tarix Kurumu, Ankara, 2019. (Türkiyə).
Факторы, обусловливающие сближение большевистской России и Турции после Первой мировой войны. – VI Международный форум историков-кавказоведов. «Народы Кавказа в цивилизационном пространстве России». 13-15 ноябрь, 2019. Южный научный центр Российской академии наук, Институт социологии и регионоведения Южного федерального университета и Академия наук Чеченской Республики. Ростов-на Дону, 2019. (Rusiya).
Azərbaycan, Rusiya, İngiltərə, Fransa münasibətlərində Malta sürgünlərinin Bakıdakı ingilis və fransızlarla dəyişdirilməsi məsələsi (Rusiya və Azərbaycan mənbələrinə əsasən) (türk dilində) / “1918-1919-cu illərdəki atəşkəsdən milli mübarizəyə: məyusluq, harmoniya, təşkilatlanma və müqavimət” mövzusunda beynəlxalq simpoziumun materialları. İstanbul, 2019, s. 32. (Türkiyə).
I Dünya müharibəsindən sonra Antanta dövlətlərinin siyasəti və Rusiya-Türkiyə yaxınlaşması (rus dilində) // “Moskva Universitetinin Xəbərləri”. Siyasi elmlər seriyası. Moskva, №3, 2020, s. 73-82. (Rusiya).
Erməni kilsəsi: xristian mərhəməti yersizdirmi? (rus dilində) // “İrs” jurnalı. Moskva, 2020, № 106, s. 50-58. (Rusiya).
Cənubi Qafqazdakı münaqişələrə Rusiya, Türkiyə və İranın yanaşması (türk dilində) / “Qafqazda sülh axtarışları” mövzusunda beynəlxalq elmi konfransın materialları. Qori Dövlət Tədris Universiteti. Tbilisi, 2021, s. 94-100. (Gürcüstan).
İrəvan necə Ermənistanın paytaxtı oldu? (ingilis dilində) // “İrs”jurnalı. Dubay, 2021, s. 36-41. (BƏƏ).
Azərbaycan Respublikası və Gürcüstan arasında əməkdaşlıqda alimlərin rolu (ingilis dilində) // Soso Alimbaraşvili-60. Qori, 2022, s. 272-275. (Gürcüstan).
Zəngəzurun Ermənistana verilməsi tarixinə dair (rus dilində) // “İrs” jurnalı, №2 (114). Moskva, 2022, s. 32-45. (Rusiya).
Aprel döyüşlərindən Vətən müharibəsinə: Azərbaycanda “Böyük qayıdış” prosesinin qiymətləndirilməsi (türk dilində) (həmmüəlliflər: Esra Banu Sipahi və Bahar Özsoy) // “Sosial elmlər” jurnalı. Dumlupınar Universiteti, sayı 72, İstanbul, 2022, s. 198-217. https://doi.org/10.51290/ dpusbe.1075193.(Türkiyə).

I fəSĠl-xix əsrin sonuncu rübündə Uzaq ġərqdə beynəlxalq münasibətlər

barədə söhbət yalnız müharibə qurtardıqdan sonra gedə bilər.

Ingiltərə diplomatları Fransa vasitəsilə Rusiyaya Yaponiyanın sülh Ģərtlərini

təqdim etdilər.Həmin Ģərtlər aĢağıdakılar idi:

Rusiya Yaponiyanın Koreyada fəaliyyət sərbəstliyini tanıyır.

Rus orduları Mancuriyadan çıxarılır.

ġərqi Çin dəmiryolu yalnız sənaye ticarət məqsədləri üçün istifadə edilməli

Ətraf ərazisi ilə birlikdə Port-Artur və Dalniy,Xarbin-Port-Artur dəmir yolu

üzərində ticarət hüququ Yaponiyaya verilməli idi

Lyaodun yarımadası Yaponiyaya verilirdi.

Uzaq ġərqdəki möhkəmləndirilmiĢ Rusiya istehkamlarından bir çoxu

Yaponiyanın tərkibinə keçirdi.

Yaponiya Saxalin adasının ona verilməsini istəyirdi

Yaponiya Rusiyadan 1,2 mlrd ien təzminat ödəməyi tələb edirdi.

tərksilah etdirilib nəzarət altında saxlanılan Rusiya gəmilərinin geri təslim

Rusiyanın Uzaq ġərqdə dəniz qüdrətinin məhdudlaĢdırılması

Rusiya sahilləri boyunca Yaponiyanın balıqçılıqla məĢğul olmasına

Müqavilənin maddələrinin müzakirəsi olduqca tez keçdi və avqustun 20-dən sonra

əsasən hazır idi.Amma bəzi maddələr üzrə tərəflərin ciddi fikir ayrılıqları üzə

çıxdı. Mübahisəli məsələ təzminata, Saxalin adasının taleyinə,Sakit okeanda hərbi-

dəniz donanmasının məhdudlaĢdırılmasına və tərkisilah edilib bitərəf limanlarda

saxlanılan gəmilərin yaponlara verilməsinə aid idi.Vitte Cənubi Mancuriya dəmir

yolunun yalnız yaponlar tərəfindən iĢğal olunmuĢ hissəsinin verilməsinə razı

olduğunu bildirdi.Koreya haqqında sərhədlərin təhlükəsizliyi haqqında Vittenin

təklifini Yaponiya qəbul etdi.Lakin yaponlar Koreya imperatorunun suverenliyi

haqqında heç eĢitmək belə istəmədilər.RazılaĢdılar ki,konfransın protokolunda

Koreyanın suverenliyini məhdudlaĢdıran qərar qəbul etsinlər.Bu məhdudiyyətləri

isə Yaponiya Koreya hökumətinin razılığı ilə həyata keçirməlidir.

1905-ci ilin avqustun 22-də Rusiya hökuməti Portsmuta teleqram göndərib

nümayəndə heyətinə danıĢıqları dayandırmağı tapĢırdı.Yaponlar adanı onlara

verməyi və 1,2 mlrd ien təzminat ödəməyi tələb edirdilər.Təzminata

gəlincə,Rusiya bu məsələ üzrə danıĢıqlar aparmaqdan qəti imtina etdi və bu

məsələdə Ruzvelt ona dəstək verdi.Rusiya tərəfi yaponların yalnız pul naminə

müharibəni davam etdirmək istədiklərini bəyan etdilər.ABġ ehtiyat edirdi

ki,Yaponiya Rusiyadan aldığı təzminatı hərbi donanmanın güclənməsinə sərf

edəcək.Sonralar Yapon diplomatı Kikudziro Ġsii öz gündəliyində yazırdı:

―Yaponiya elə bir ölkə ilə razılaĢmağa çalıĢırdı ki həmin ölkə öz tarixi ərzində heç

vaxt heç kimə təzminat ödəməmiĢdir.‖

Ġngiltərə Fransa ilə bağladığı Antantanı zəif Rusiya ilə tamamlamaq istəyirdi.Buna

görə də o,müharibənin davam etməsinə maraqlı deyildi.Çünki onun müttəfiqi

Fransa,rus ordusunun bütün gücü ilə Almaniya sərhəddinə qayıtmasını istəyirdi.

Amerika diplomatiyasının təzyiqi altında və Rusiya nümayəndə heyətinin sərt

davranıĢı nəticəsində yaponlar öz tələbindən imtina etməli oldular.

Saxalin adasının taleyinin həll edilməsi məsələsi daha mürəkkəb idi.Hərbi

əməliyyatların gediĢində yaponlar adaya çıxıb,onun cənub hissəsini tuta

bilmiĢdilər.Portsmutda onlar bütün adaya iddialarını bildirdilər.DanıĢıqlar

uzanırdı,prezident Ruzvelt II Nikolaya adanı yaponlara verməyi məsləhət

gördü.Rus nümayəndəliyi imtina edirdilər.Əgər Rusiya müharibəni davam

etdirsəydi ġərqi Sibiri itirə bilərdi.Son nəticədə 1905-ci ilin avqustun 23-də

Nikolay Saxalinin cənub hissəsini yaponlara verməyə razı oldu.Ġki gün sonra

avqustun 25-də Yaponiyaya daha güclə təsir göstərildi.Bankir Ykob ġiff

Takaxiriyə çox mənalı məktub göndərdi.ġiff ona xəbərdarlıq edirdi ki, əgər

müharibə davam edərsə Rusiya özünün bütün böyük qızıl ehtiyatından istifadə

edəcək. Digər tərəfdən, Amerikanın,Ġngiltərənin və Almaniyanın pul bazarlarının

Yaponiyanı maliyyələĢdirməyəcəkləri təhlükəsi də yarana bilər. Avqustun 26-da

Vitte güzəĢtlərdən imtina etdiyini bildirdi və nümayəndəliyin yığıĢmasına göstəriĢ

verdi.Yaponlar danıĢıqları 2 gün də uzatmağı xahiĢ etdilər,avqustun 27-də

Yaponiya hökuməti toplaĢaraq yaranmıĢ vəziyyəti müzakirə etdi.MüĢavirə gecə

keçənə qədər davam etdi.Qərara alındı ki,təzminata təkid edilməsin. Katsura bunu

Portsmuta xəbər verdi. Avqustun29-da səhər konfrans öz iclasını bərpa etdi. Ġclas

baĢlanan kimi yapon nümayəndəsi Rusiyanın təklifi ilə razı olduğunu

bildirdi.Bundan sonra hər iki tərəf Laperuzov və Tatarsk boğazlarında sərbəst

üzgüçülük haqqında qarĢılıqlı təminat barədə razılığa gəldilər.

Rusiya ilə Yaponiya arasında sülh müqaviləsi 1905-ci ilin sentyabrın 5-də

Portsmutda imzalandı.O,15 maddədən və sülh müqaviləsinin 3 və 10-cu

maddələrinə iki əlavədən ibarət idi.Müqavilənin mətni aşağıdakı kimi idi :

1-ci maddəyə əsasən Rusiya və Yaponiya imperatorları və həmçinin onların

dovlətləri və təbəələri arasında bundan sonra sülh və dostluq hökm

sürəcəkdir.Həmçinin 2-ci maddəyə əsasən razılaĢdırılırdı ki,Koreyada rus

təbəələrinə digər xarici dövlətlərin təbəələri ilə eyni mövqedə yanaĢılacaqdır.

Rusiya Yaponiyanın Koreyada siyasi,hərbi və iqtisadi sahələrdə üstün maraqlarını

tanıyır və Yaponiya hökumətinin Koreyadakı istənilən hərəkətlərinə ―qarıĢmamağı

və mane olmamağı‖ öhdəsinə götürürdü.Tərəflər həmçinin Rusiya-Koreya

sərhədində ―rus,yaxud Koreya ərazisinin təhlükəsizliyinə qorxu yaradan hər hansı

hərbi tədbirlərin‖ görülməsindən çəkinmək barədə razılığa gəldilər.

3-cü maddəyə əsasən Rusiya və Yaponiya Mancuriyadan (Lyaodun yarımadasının

rus icarəsinin aid olduğu ərazilər istisna olmaqla) öz qoĢunlarını çıxarmağı və onu

Çinin müstəsna idarəsinə verməyi ilə razılaĢırdılar.4-cü maddəyə əsasən Çinə

Mancuriyada ticarət və sənaye fəaliyyəti aparmaqda mane olmamağı öhdələrinə

5-ci maddəyə əsasən Rusiya Port-Arturun,Talmenin və bitiĢik ərazi sularının

icarəsini Yaponiyaya güzəĢtə gedir və 6-cı maddəyə əsasən Çin hökumətinin

razılığı ilə Port-Arturdan Çan-Çun dəmiryoluna qədər olan hissə yaponiyaya

əvəzsiz olaraq icarəyə verilirdi.7-ci maddəyə əsasən Hər iki tərəf öhdələrinə

götürürdülər ki,Mancuriyada onlara məxsus dəmir yolundan yalnız kommersiya və

sənaye məqsədləri üçün istifadə edəcəklər. 9-cu maddəyə əsasən Yaponiya

Saxalinin cənub hissəsini ―əbədi və tam hakimiyyəti altına‖ alırdı.Ġki dövlət

arasında sərhəd xətti adada 50-ci paralel üzrə keçməyə baĢladı.Lakin hər iki tərəf

öhdələrinə götürürdülər ki,Saxalində sədlər tikməyəcək,gəmiçiliyin sərbəst

inkiĢafına mane olmayacaqlar. 10-cu maddəyə əsasən Yaponiyanın tərkibinə keçən

Rusiya torpaqlarında yaĢayan əhaliyə icazə verilirdi ki onlar öz daĢınmaz

əmlaklarını satıb öz ölkələrinə qayıtsınlar.Lakin burada yaĢayan əhali həmin

ərazidə yenə də qalmaq istəsəydilər onlara mənəvi mədəni hüquqlarda Yaponiya

tərəfindən təminat verilirdi.11-ci maddəyə əsasən balıqçılıq konvensiyası

imzalandı.Bu konvensiya ilə Rusiya sahillərində-Yapon,Oxot,Berinq dənizlərində

hər iki ölkə əhalisinin sərbəst surətdə balıqçılıqla məĢğul olması tənzimlənirdi.Bu

konvensiya Rusiyanın və digər xarici ölkələrin burada əvvəllər də balıqçılıqla

məĢğul olmaq hüququ olan vətəndaĢlarına toxunmur.14-cü maddəyə əsasən Rusiya

və Yaponiya imperatorları müqaviləni tez bir zamanda ratifikasiya etməli idi.Lakin

hər ehtimala qarĢı ratifikasiya 50 gün müddətində Sankt Peterburqdakı ABġ səfiri

və Fransanın Tokioya göndərilmiĢ səfiri vasitəsi ilə açıqlanmalı idi və həmin andan

etibarən müqavilə tam müddəaları ilə qüvvəyə minirdi.15-ci maddəyə əsasən

müqavilənin hal-hazırdakı mətni 2 nüsxədə-fransız və ingilis dillərində

imzalanmalı idi.Hər iki mətn eyni olmalı idi və əgər hər hansısa bir narazılıq

olsaydı,o zaman fransız dilində olan mətn əsas götürülməli idi.

1905-ci ilin dekabrın 22-də Yaponiya ilə Çin arasında müqavilə imzalandı.Çin

Portsmut müqaviləsinin bütün Ģərtləri ilə razılaĢdığını bildirdi.Mancuriyanın 16

Ģəhəri beynəlxalq ticarət üçün açıq elan edildi.Yaponiyaya Mancuriya ərazisində

dəmiryolu çəkmək hüququ verildi.

Rusiya və Ġngiltərə Uzaq ġərqdə öz mövqelərini möhkəmləndirməyə çalıĢırdı..

Antanta ölkələri Almaniyaya qarĢı Yaponiya ilə əməkdaĢlıqda maraqlı idi.ABġ isə

Antanta ölkələrinə qarĢı Almaniya ilə ittifaq yaratmaq istəmirdi.Eyni zamanda

ABġ Mancuriyada Rusiya ilə Yaponiya arasında ziddiyətlərin kəskinləĢməsinə

çalıĢırdı.ABġ Mancuriyadakı dəmiryollarını satın almağa cəhd göstərirdi.Lakin

Yaponiya və Rusiya ABġ-ın təklifini qəbul etmədi.1910-cu ilin iyulun 4-də Rusiya

ilə Yaponiya arasında imzalanmıĢ saziĢə görə onlar Mancuriyada mövcud

vəziyyətin qorunmasına çalıĢmalı idi.

1910-cu ildə Yaponiya Koreyanın ilhaq edildiyini bildirdi.1911-ci ilin iyunun 13-

də Ġngiltərə ilə Yaponiya arasında yeni ittifaq müqavilsi imzalandı.Ġngiltərə 1911-

ci ildə ABġ-la mübahisəli məsələlərin arbitraj yolu ilə həlli haqqında müqavilə

bağlamıĢdı.Ona görə Ġngiltərə ilə Yaponiya arasında imzalanmıĢ yeni ittifaq

müqaviləsinə dəyiĢiklik edildi.Belə ki,daha Ġngiltərə arbitraj saziĢi imzaladığı

dövlətə qarĢı Yaponiyanın müdaxiləsi zamanı Yaponiyaya hərbi yardım etməli idi.

1911-ci ilin oktyabrında Çində inqilab baĢ verdi.Ölkənin mərkəzində və cənubunda

inqilabi hərəkat daha güclü idi.Monarxiyanın devrilməsi vı Çinin respublika elan

edilməsi xarici inhisarların mənafeyi üçün təhlükə yaradırdı.Ona görə Yaponiya və

Rusiya Çində monarxiyanın hərbi yolla bərpası haqqında danıĢıqlar aparırdı.

1911-ci ilin dekabrında Yaponiya hökuməti bildirdi ki,Çin respublikasını tanımaq

niyyətində deyil.Lakin böyük dövlərlər arasında rəqabət onların Çinə qarĢı hərbi

müdaxiləsinə imkan vermədi.

ABġ,Ġngiltərə və Fransa Çində Tsin monarxiyasını müdafiə etmək fikrində

deyildi.Qərb dövlətləri Çin imperatorunun sarayında yüksək vəzifə tutan və liberal

burjuaziya ilə əməkdaĢlıq edən Yuan ġi Kayı müdafiə edirdi.1913-cü ilin

əvvəlində Qərb dövlətləri ölkənin idarə edilməsini yaxĢılaĢdırmaq üçün Yuan ġi

Kaya 25 milyon funt sterlinq məbləğində kredit vermiĢdi.Birinci dünya müharibəsi

ərəfəsində Çində Yaponiyanın mövqeləri möhkəmləndi.

RUS-YAPON MÜHARĠBƏSĠNDƏ ĠġTĠRAK ETMĠġ AZƏRBAYCANLI

Əbülfət ağa Nəcəfqulu ağa oğlu Şahtaxtinski: Çar ordusunun polkovniki.1904-

1905-ci illərdə Rus-yapon müharibəsində iĢtirak edən Əbülfət ağa ġahtaxtinski

batalyon komandiri kimi məsul vəzifədə xidməti borcunu ləyaqətlə yerinə yetirib.

Şıxlinski Əliağa İsmayıl Ağa oğlu: Rusiya Ġmperiyası ordusunun

azərbaycanlılardan ibarət olan “VəhĢi diviziya” adlanan 600 nəfərlik alayının

komandiri, general leytenant. Ə. ġıxlinski 1904-1905-ci illər rus-yapon

müharibəsində batareya komandiri kimi ön cəbhədə qəhrəmanlıqla vuruĢmağa

baĢladı. Port-Artur qalasının müdafiəsi zamanı xüsusi Ģücaət göstərdiyinə görə

“Qızıl qılınc”la mükafatlandırıldı.

Hüseynxan Naxçivanski -(1863-1919) general-leytenant rütbəsinə qədər

yüksəlmiĢ Hüseynxan rus-yapon müharibəsində 2-ci Dağıstan,sonra isə 44-cü

Nijni-Novqorod süvari alayına komandanlıq etmiĢdi.

Feyzulla mirzə Qovanlı-Qacar -(1872-1920), Ġran Ģahzadəsi, çar ordusunun və

Azərbaycan Demokratik Respublikası ordusunun general-mayoru. Feyzulla mirzə

3 noyabr 1904-cü ildə “Ġgidliyə görə” yazılı 4-cü dərəcəli “Müqəddəs Anna”, 9

yanvar 1905-ci ildə Rus-Yapon müharibəsində fərqləndiyinə görə 3-cü dərəcəli

“Müqəddəs Stanislav”, 11 iyuldan 10 avqusta qədər Bensix ətrafındakı savaĢda

fərqləndiyinə görə 3-cü dərəcəli “Müqəddəs Anna” ordenləri, onların lentləri və

qılıncla təltif edilmiĢdi.

Fətəlibəyov Həsən bəy Əhməd bəy oğlu : Birinci dərəcəli könüllü əsgər olmuĢdu.

Rus-yapon müharibəsinin, Romanovlar sülaləsinin 300 illik xatirə medalı ilə və

məiĢətdə göstərdiyi fəaliyyətinə görə ordenlə təltif olunmuĢdur.

Səməd bəy Mehmandarov: 1901-ci il ildə polkovnik, 1904-cü ildə general-mayor

rütbəsi almıĢdır. Rus-Yapon müharibəsində böyük rəĢadət göstərmiĢ

S.Mehmandarova 1908-ci ildə tam artileriya generalı rütbəsi verilmiĢdir ki, bu da

general-polkovnik rütbəsinə bərabərdir.

Mixail Dmitriyeviç Tuşinski (Mixail bəy Kərim bəy oğlu Mehmandarov): Rus

– yapon müharibəsinin qızğın çağında Mixail könüllü olaraq Uzaq ġərqə yollandı.

Mancuriyanın döyüĢ meydanlarında Peterburq Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin altıncı

səyyar dəstəsinin tərkibində yaralılara ilk tibbi xidmət göstərdi, burda xeyli tibbi-

praktik təcrübə toplamıĢdır.

Сборник договоров России с другими государствами. 1856—1917. М.

— С. 337-342, Гос. изд-во полит. литературы, 1952

Musa Qasımov,Mahir Abdullayev.Beynəlxalq münasibətlər tarixi((XX əsr. I

hissə. 1900-1945-ci illər)

Məmmədağa BaxıĢov:Beynəlxalq Münasibətlər Tarixi(1871-1918)

və Rusiyanın xarici siyasət tarixi(1648-2005)

Asya Hacıyeva.Beynəlxalq münasibətlər tarixi(1871-1919-cu illər).Bakı

Левицкий Н. А. Русско-японская война 1904—1905 гг. — Москва:

Эксмо, Изографус, 2003. — 672 с. — ISBN 5-7921-0612-6

Свечин А. А. Эволюция военного искусства. Том II, Глава 9: Русско-

японская война 1904—05 г.. — М.-Л.: Военгиз, 1928.

Куропаткин А. Н. Русско-японская война, 1904—1905: Итоги войны. —

2-е изд. — СПб.: Полигон, 2002. — 525 с. — ISBN 5-89173-155-X

Historical Section of the German General Staff. Russo-Japanese War,

1904—1905. — London: H. Rees, 1908.

Боханов А. Н. Николай II / А. Н. Боханов. — М.: Вече, 2008. — 528 с.:

ил. — (Императорская Россия в лицах).

Ольденбург С. С. Царствование императора Николая II / Предисловие

Ю. К. Мейера — СПб.: Петрополь, 1991. — 672 с. ISBN 5-88560-088-0.

Репринтное воспроизведение издания: Вашингтон, 1981,

Giovanni Arrighi, Takeshi Hamashita & Mark Selden. The Rise of East Asia

in World Historical Perspective (англ.). State University of New York at

S. C. M. Paine. Imperial rivals: China, Russia, and their disputed frontier, p.

238; M. E. Sharpe, 1996,

The Russo-Japanese War (1906), Part I, Great Britain War Office General

Sisemore, James D. The Russo-Japanese War, Lessons Not Learned. — Fort

Leavenworth, KS: U.S. Army Command and General Staff College, 2003.

Романов Б. А. Дипломатическое развязывание русско-японской войны

1904—1905 гг.. журнал «Исторические записки» Академии наук СССР

TARİX İNSTİTUTU

Azərbaycanda ilk dəfədir ki, belə bir məzmunda hazırlanmış toplu nəşr edilir. Topluda irəli sürülən yanaşma sayəsində Azərbaycan, ümumiyyətlə beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya tarixinin başlıca dövrləri və problemləri ilə əlaqələndirilir, ümumi və spesifik cəhətlərin aşkar olunmasına imkan yaranır. Beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya tarixi ilə birgə, beynəlxalq hüquq tarixinin prinsipial məsələlərini, xüsusilə Azərbaycanın bu müstəvidə vəziyyətini izləmək mümkün olur. Azərbaycanın dövlətçilik tarixi, ərazisinin taleyi və b. məsələləri sistemli şəkildə aydınlaşdırır. Müvafiq məsələlər üzrə Azərbaycan elmindəki mövcud boşluqları aradan qaldırır, gələcək topluların tərtibi və elmi tədqiqatlar üçün zəmin yaradır. Tədris prosesi, dərsliklər və ümumiləşdirilmiş əsərlər üçün sənəd və materiallar baza kimi diqqəti cəlb edir. Diplomatlar, tarixçilər, beynəlxalq münasibətlər və beynəlxalq hüquq sahəsində çalışan mütəxəssislər, tələbə və aspirantlar, bu sahəyə maraq göstərən hər kəs üçün ciddi vəsait kimi çıxış edir. Kitab 1639-cu il Qəsri-Şirin müqaviləsi ilə başlanır. Bu da təsadüfi deyil. Qəsri-Şirin müqaviləsi 1514-1639-cu illərdə müəyyən fasilələrlə davam edən Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin yekun sənədidir. Toplu Rusiya və Qacarlar arasında 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsilə başa çatır. Kitabda 50-dək müxtəlif sənəd və material toplanıb.

Paylaş:

I fəSĠl-xix əsrin sonuncu rübündə Uzaq ġərqdə beynəlxalq münasibətlər

Baş direktor

Azərbaycanda

Xarici ölkələrdə

Dərslik və dərs vəsaitləri

Proqram və metodik işləri

Elmi məqalələri

Azərbaycanda

Xarici ölkələrdə

I fəSĠl-xix əsrin sonuncu rübündə Uzaq ġərqdə beynəlxalq münasibətlər

TARİX İNSTİTUTU

Related posts: